1
SPIS ZAW ARTOŚCI TECZKI — . ...
^ o \ , I
,... , 3 S t y t i Ś
1/1. Relacja l/ /
I/2. Dokumenty (sensu stricto) dotyczące osoby relatora
I/3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące osoby relatora
II. Materiały uzupełniające relację (/
111/1 - Materiały dotyczące rodziny relatora
III/2 - Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r.
III/3 - Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji (1939-1945) III/4 - Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 r.
III/5 - inne...
IV. Korespondencja
V. Nazwiskowe karty informacyjne
VI. Fotografie (
2
3
u 5C0 0 /- ( x]r<? \3 i \ ^ ' b * 6 f - ' 1 2
\ j V€
jcoL2_-€
mV-€_^ 3>. O ^ ^ e u p
CUPIAŁ z d. H O ŁÓ W K A A nastazja ( ? - 1944)
Nieznaha jest data i miejsce urodzenia Anastazji (lub Nastazji) Cupiał vel Ciupał.
Mieszkała we Francji, w Commentry, departament Allier, w tzw. strefie nieokupowanej Francji. Wraz z mężem Kazimierzem ps. ^Edm und” i jego braćmi Janem, Władysławem i Franciszkiem należała do FPK (Francuskiej Partii Komunistycznej), do komunistycznego
podziemia francusko-polskiego, powiązanego z dąbrowszczakami z Hiszpanii. Byli / 1' % ^ aktywistami FTP - organizacji wojskowej FPK. Mąż Anastazji Kazimierz był członkiem
grupy kierowniczej Okręgu Nord FTP. W ruchu tym kobiety odgrywały w ażną rolę, docenianą przez dowództwo. Cupiałowa zapewniała schronienie działaczom FTP, jako łączniczka zajmowała się transportem broni i kolportażem materiałów propagandowych i była
zaangażowana w nakłanianie do dezercji Polaków wcielonych^przymusem do Wehrmachtu. ‘ V 0
Dnia 22 lipca 1944 r. w jej mieszkaniu zatrzymała się grupka konspiratorów w drodze ^ ^ ^ do pobliskiego obozu partyzanckiego. Wówczas zaatakował ich dom patrol policji i
Wehrmachtu. Ciupiałowa rzucając granaty i strzelając utorowała mężowi ucieczkę. Kiedy patrol powrócił z posiłkami, zabrał j ą i jej sześcioletnią córkę Helenę do lasu i tam je okrutnie zamordował. Mąż zginął następnego dnia w obozie^w dalszej potyczce.
Zwłoki Cupiałowej zostały odkopane po wojnie, uroczyście pochowane i uczczone pomnikiem z napisem „Zginęli za Francję i Polskę”.
Rozkazem Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 298 z dnia 14 maja 1945 r.
Anastazja Cupiał i Kazimierz Cupiał zostali pośmiertnie odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego VIRTUTI MILITARI „za zasługi położone w walce z hitleryzmem w Polskim Ruchu Oporu we Francji
AAN, syg. 408/1-2, k. 62, 62a, 63; 408/1-4, k. 19 (Ruch oporu lewicy polskiej we Francji. Polskie grupy FTP); APAK, T: 3362/WSK; DW UdsKiOR, Im. spis VM PRL 1, s. 42, poz. 246;
Biegański W., Polacy w ruchu oporu narodów Europy, W-wa 1977, s. 72, 100; By nie odeszły..., s.
198, 199; Gerhard J., Udział Polaków we francuskim ruchu oporu w l. 1940-1945, WPH 1957/4, s.
61. 97; Hajduk R„ Pogmatwane drogi, W-wa 1979, s. 222; Kozłowska K., Polki w Resistance, W-wa 1977, s. 265-266; Maj K., Polscy komuniści we Francji 1919-1946, W-wa 1971, s. 103, 222; Sł.
uczestniczek..., s. 68; Wesołowski, PRL Kaw. VM..., s. 18; Zamoyjski J., Polacy w ruchu oporu we Francji 1940-1945, Wrocław-W-wa-Kraków-Gdańsk, 1975, passim; tenże, Polacy we francuskim i belgijskim ruchu oporu, WPH 1967/4, s. 120.
4
Cupiał Anastazja. v> u T>
- poprawnie z małej litery: „dąbroszczacy” - chodzi o polski batalion a później \
brygadę międzynarodową im. Jarosława Dąbrowskiego walczącą podczas wojny domowej w Hiszpanii (1936-1939).
\J - wyjaśnić nazwę FTP - Czytelnik może jej nie znać. Od maja 1941 r. do wio
sny 1942 r. używano nazwy FTP ( Francs-Tireurs et Partisans - wolni Strzelcy i
Partyzanci), potem FTPF , kiedy do dawnej nazwy dodano słowo Francais- Francuscy,
- ujednolicić ND - Naczelne Dowództwo i LWP (zob. inne biogramy). ( j-M *1 & W O j
5
CUPIAŁ z d. HOŁÓWKA Anastazja ( ? - 1944)
Nieznana jest data i miejsce urodzenia Anastazji (lub Nastazji) Cupiał veł Ciupał. Mieszkała we Francji, w Commentry, departament Allier, w tzw. strefie nieokupowanej. Wraz z mężem Kazimierzem ps. „Edmund” i jego braćmi Janem, Władysławem i Franciszkiem należała do komunistycznego podziemia francusko-polskiego, powiązanego z Dąbrowszczakami, jako aktywiści FTP - (Francs-Tireurs et Partisans - Wolni Strzelcy i Partyzanci). W ruchu tym kobiety odgrywały ważną rolę, docenianą przez dowództwo. Cupiałowa zapewniała schronienie działaczom FTP, jako łączniczka zajmowała się transportem broni i kolportażem materiałów propagandowych i była zaangażowana w nakłanianie do dezercji Polaków wcielonych przymusem do Wehrmachtu.
Dnia 22 lipca 1944 r. w jej mieszkaniu zatrzymała się grupka konspiratorów w drodze do pobliskiego obozu partyzanckiego. Wówczas zaatakował ich dom patrol policji i wojska.
Ciupiałowa rzucając granaty i strzelając utorowała mężowi ucieczkę. Kiedy patrol powrócił z posiłkami, zabrał j ą i jej sześcioletnią córkę Helenę do lasu i tam je okrutnie zamordował.
Mąż zginął następnego dnia w obozie w dalszej potyczce.
Zwłoki Cupiałowej zostały odkopane po wojnie, uroczyście pochowane i uczczone pomnikiem z napisem „Zginęli za Francję i Polskę”
Rozkazem Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 298 z dnia 14 maja 1945 r.
Anastazja Cupiał i Kazimierz Cupiał zostali pośmiertnie odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari „za zasługi położone w walce z hitleryzmem w Polskim Ruchu Oporu we Francji”
AAN, syg. 408/1-2, k. 62, 62a, 63; 408/1-4, k. 19 (Ruch oporu lewicy polskiej we Francji. Polskie grupy FTP); APAK, T: 3362/WSK; DW UdsKiOR, Im. spis VM PRL 1, s. 42, poz. 246; - - Biegański W., Polacy w ruchu oporu narodów Europy, W-wa 1977, s. 72, 100; By nie odeszły..., s. 198, 199;
Gerhard J., Udział Polaków we francuskim ruchu oporu w l. 1940-1945, WPH 1957/4, s. 61, 97;
Hajduk R., Pogmatwane drogi, W-wa 1979, s. 222; Kozłowska K., Polki w Resistance, W-wa 1977, s.
265-266; Maj K., Polscy komuniści we Francji 1919-1946, W-wa 1971, s. 103, 222; SI.
uczestniczek..., s. 68; Wesołowski, PRL Kaw. VM..., s. 18; Zamoyjski J., Polacy w ruchu oporu we Francji 1940-1945, Wrocław-W-wa-Kraków-Gdańsk, 1975, passim; tenże, Polacy we francuskim i belgijskim ruchu oporu, WPH 1967/4, s. 120
6
£ - 2 - ' 3 ) . ^ -
CU PIA Ł z d. H O ŁO W K A A nastazja ( ? - 1944)
Nieznana jest data i miejsce urodzenia Anastazji (lub Nastazji) Cupiał vel Ciupał.
Mieszkała we Francji, w Commentry, departament Allier, w tzw. strefie nieokupowanej Francji. Wraz z mężem Kazimierzem ps. „Edmund” i jego braćmi Janem, Władysławem i Franciszkiem należała do FPK (Francuskiej Partii Komunistycznej), do komunistycznego podziemia francusko-polskiego, powiązanego z Dąbrowszczakami z Hisźf)anii. Mąż Anastazji
/>t>. . . . . r ó
Kazimierz był członkiem grupy kierowniczej Okręgu Nord FTP - organizacji wojskowej FPK. Byli aktywistami FTP. W ruchu tym kobiety odgrywały ważną rolę, docenianą przez dowództwo. Cupiałowa zapewniała schronienie działaczom FTP, jako łączniczka zajmowała się transportem broni i kolportażem materiałów propagandowych i była zaangażowana w nakłanianie do dezercji Polaków wcielonych przymusem do Wehrmachtu.
Dnia 22 lipca 1944 r. w jej mieszkaniu zatrzymała się grupka konspiratorów w drodze do pobliskiego obozu partyzanckiego. Wówczas zaatakował ich dom patrol policji i Wehrmahtu. Ciupiałowa rzucając granaty i strzelając utorowała mężowi ucieczkę. Kiedy patrol powrócił z posiłkami, zabrał ją i jej sześcioletnią córkę Helenę do lasu i tam je okrutnie zamordował. Mąż zginął następnego dnia w oboziel^^afszęfpotyczce.
Zwłoki Cupiałowej zostały odkopane po wojnie, uroczyście pochowane i uczczone pomnikiem z napisem „Zginęli za Francję i Polskę”.
Rozkazem Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 298 z dnia 14 maja 1945 r.
Anastazja Cupiał i Kazimierz Cupiał zostali pośmiertnie odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego VIRTUTI MILITARI „za zasługi położone w walce z hitleryzmem w Polskim Ruchu Oporu we Francji".
AAN, syg. 408/1-2, k. 62, 62a, 63; 408/1-4, k. 19 (Ruch oporu lewicy polskiej we Francji. Polskie grupy FTP); APAK, T: 3362/WSK; DW UdsKiOR, Im. spis VM PRL 1, s. 42, poz. 246;
Biegański W., Polacy w ruchu oporu narodów Europy, W-wa 1977, s. 72, 100; By nie odeszły..., s.
198, 199; Gerhard J., Udział Polaków we francuskim ruchu oporu w I. 1940-1945, WPH 1957/4, s.
61, 97; Hajduk R., Pogmatwane drogi, W-wa 1979, s. 222; Kozłowska K., Polki w Resistance, W-wa 1977, s. 265-266; Maj K., Polscy komuniści we Francji 1919-1946, W-wa 1971, s. 103, 222; Sł.
uczestniczek..., s. 68; Wesołowski, PRL Kaw. VM..., s. 18; Zamoyjski J., Polacy w ruchu oporu we Francji 1940-1945, Wrocław-W-wa-Kraków-Gdańsk, 1975, passim; tenże, Polacy we francuskim i belgijskim ruchu oporu, WPH 1967/4, s. 120.
7
8
odkiUac:. e,:ia Partyzanci polscy we Fran cji,k tó rzy tfat/sA tk* 4 ^ , \
^ polegli w walce z okup ant era “ * ““
z . IR ^ ^ 2
\j[\
^
■4
Cup i. Anastazja - sona zamordowana w okrutny eposob
przez Gestapo,Zachowała się bohatersko podczas t o r t u r .*
9
10
N astazja C U PIA Ł - to?
Rozkazem Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 298 z dnia 14 maja 1945 r. została pośmiertnie odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari „za zasługi położone w walkach z hitleryzm em w Polskim Ruchu Oporu we F rancji”.
Krystyna Kozłowska w: „Polki w Resistance. Z walk lewicowego mchu oporu we Francji” pisze: „ Wielkie zasługi w działalności organizacyjnej w okręgu Saint-Etienne i w okręgu Allier położyła między innymi Anastazja Cupiał. Troszczyła się ona o przygotowanie schronień dla działaczy podziemia, o łączność, transport broni, sama też niejednokrotnie kolportowała i przewoziła materiały propagandowe. Ona też w 1944 roku nawiązała kontakty z Polakami wcielonymi przymusowo do Wehrmachtu, nakłaniała ich do dezercji, a wyniki je j działalności spotkały się z dużym uznaniem kierownictwa MOI.
Kiedy łatem 1944 roku hitlerowcy przeprowadzali akcję, zmierzającą do zlikwidowania podziemia w Allier, w dniu 22 lipca otoczony został także dom Cupiałów. Anastazja ogniem automatu i granatami utorowała drogę ucieczki swojemu mężowi Kazimierzowi, sama jednak wpadła w ręce hitlerowskich oprawców. Jej zmasakrowane zwłoki znaleziono dopiero p o wyzwoleniu. ”
Nieco inaczej wypadki te przedstawia niejaki „Janek” w znajdującej się w AAN relacji „z bohaterskiej walki polskich Wolnych Strzelców Partyzantów w Commentry” . Pisze on: ,, ...Odpowiedzialny za polska grupę FTPP tow. Kazimierz Cupiał przyjeżdżając do tej miejscowości z misją wojskową wraz z parom a towarzyszami, gdzie
nazajutrz mieli odjechać do obozu niestety zostali okrążeni przez niemiecką policję i wojsko. Pierwszy został napadnięty dom w którym znajdował się tow. Cupiał razem ze swoją żoną i jed no 5-letnie dziecko, o godzinie 4,30 został zaatakowany pierwszy je g o dom. Tow. Cupiał nie tracąc zimnej ki-wi /odpowiedział ogniem mitrajerki, rozpoczęła się
J
wałka. Niemcy widząc opór wezwali pom ocy [....] blokując drogi. Bohaterski towarzysz po zużyciu wszystkich nabojów torując sobie drogę przy pom ocy granatów ręcznych zdolal się uwolnić i wrócić do obozu. Natomiast Niemcy przy stracie dwóch zabitych aresztują je g o żonę Nastazję i dziecko Helena. Du’a kilometry dalej znajdował się garaż i skład broni, który został zaatakowany w tym samym dniu i o tej samej godzinie, gdzie było dwóch towarzyszy Skweres Bolesław i Jakubowski Kazimierz. Zostali niespodziewanie
11
zaatakowani, zaczęła się walka, p o krótkiej walce tow. Skweres zostaje zabity, tow.
Jakubowski zostaje lekko r a m y o d granatu, broni się dalej zaciekle, potem zostaje ranny w nogę kulą karabinową, wtenczas był zmuszony opuścić pole walki. W tym momencie Niemcy również wycofali się o kilka metrów, wówczas przychodzą dwóch towarzyszy z pom ocą i ratują broń, która znajdowała się w garażu zabierając trzy mitrajerki, karabin ręczny i granaty. Tow. Cupiał Władysław i tow. Cupiał Franciszek ratując to co było.
Parę minut potem Niemcy znowu atakują garaż zapalając cały budynek, gdzie zostało zniszczone dwa auta. Rannym tow. Jakubowskim zajmuje się natychmiast ludność cywilna dając mu pierwszy opatrunek. Tow. Bolesław Skweres został pochowany w Commentry, w pogrzebie brało udział paręset ludności cywilnej. Parę dni potem zostaliśmy zawiadomieni, że obóz w którym była polska grupa i francuska grupa FTP został zaatakowany przez Niemców dnia 23 łipca o godzinie 5-tej rano do którego w nocy powrócił tow. Cupiał pseud. je g o Edm und. Opowiadając towarzyszom swe przejścia w Commentry, gdzie go serdecznie powitano, parę godzin potem Niemcy atakują obóz, tow. Edm und pada zabity i wraz z nim 13 innych towarzyszy w długiej walce z banda hitlerowską. 15 września w okolicach Echasier niedaleko obozu w małym łesie znaleziono zwłoki tow. Cupiał Nastazji nazwisko ojca Hołówka w straszny sposób zmasakrowane z rozbitą głową, nogi i ręce spalone z oberżnięta piersią. Wraz z nią odnaleziono tow. Kaczmarka Franciszka, który był również torturowany. Oczy miał wyciągane bańkami, zrywane paznokcie. Tow.
Kaczmarek był aresztowany za wyciaganie Polaków z niemieckiej armii dnia 19 lipca.
d a l a ich zostały przeniesione do Commentry. Tow. Cupiał i je g o żona Nastazja zostali pochowani we wspólnym grobie. Wszyscy zostali pochowani na wojskowym miejscu z napisami „Zginęli za Francję i P o l s k ę P o g r z e b odbył się przy udziale wojska francuskiego i polskiego i ok. 3 tys. ludności cywilnej wraz z przedstawicielami francuskiego KWN. N ad ich grobami przysięga na zemstę dla Niemców. ”
W opracowaniu „Polacy w walce zbrojnej” (AAN, syg. 408/1-4) nieznany autor pisze, że 23 lipca 1944 r. zginął w Commentry (dep. Lóire) „podczas ogólnego ataku Niemców na „m aąuis” polski, poległ dowódca polskich Wolnych Strzelców i Partyzantów na okręg Kazimierz Cupiał, mąż bohaterskiej Nastazji Cupiał, „E dm und” wraz z 13 towarzyszami broni. ”
Wg. Kazimiery Maj, autorki książki ..Polscy komuniści we Francji 1919-1946”
Kazimierz Cupiał był członkiem grupy kierowniczej Okręgu Nord FPK. a Jan Cupiał delegatem kierownictwa centralnego FPK na departament Allier.
12
Źródła:
AAN, 408/1-2, k. 62, 62a, 63; 408/1-4, k. 19 (Ruch oporu lewicy polskiej we Francji.
Polskie grupy FTP); - DW UdsKiOR, Im. spis VM PRL 1, s. 44, poz. 247; - Kozłowska K., Polki w Resistance. Z walk lewicowego ruchu oporu we Francji, s. 265-266; Mai K..
Polscy komuniści we Francji 1919-1946. s. 103. 222.
f%~*'| /M ac tf 4/|
1
13
CU PIA Ł Nastazja
AAN, 408/1-2, k. 62, 62a, 63; 408/1-4, k. 19 (Ruch oporu lewicy polskiej we Francji. Polskie grupy FTP); - DW UdsKiOR, Im. spis VM PRL 1, s. 44, poz. 247; - Kozłowska K., Polki w Resistance. Z walk lewicowego ruchu oporu we Francji, s. 265-266.
14
Rozkazem Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 298 z dnia 14 maja 1945 r. została pośmiertnie odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari „za zasługi położone w walkach z hitleryzm em w Polskim R uchu Oporu we F rancji”.
Krystyna Kozłowska w: „Polki w Resistance. Z walk lewicowego ruchu oporu we Francji” pisze: „ Wielkie zasługi w działalności organizacyjnej w okrągli Saint-Etienne i w okręgii Allier położyła między innymi Anastazja Cupiał. Troszczyła się ona o przygotowanie schronień dla działaczy podziemia, o łączność, transport broni, sama też niejednokrotnie kolportowała i przewoziła materiały propagandowe. Ona też w 1944 roku nawiązała kontakty z Polakami wcielonymi przymusowo do Wehrmachtu, nakłaniała ich do dezercji, a wyniki j e j działalności spotkały się z dużym uznaniem kierownictwa MOI.
Kiedy latem 1944 roku hitlerowcy przeprowadzali akcję, zmierzającą do zlikwidowania podziemia w Allier, w dniu 22 lipca otoczony został także dom Cupiałów. Anastazja ogniem automatu i granatami utorowała drogę ucieczki swojemu mężowi Kazimierzowi, sama jednak wpadła w ręce hitlerowskich oprawców. Jej zmasakrowane zwłoki znaleziono dopiero p o wyzwoleniu. ”
Nieco inaczej wypadki te przedstawia niejaki „Janek” w znajdującej się w AAN relacji „z bohaterskiej walki polskich Wolnych Strzelców Partyzantów w Commentry” . Pisze on: „ ...Odpowiedzialny za polska grupę FTPP tow. Kazimierz Cupiał przyjeżdżając do tej miejscowości z misją wojskową wraz z paroma towarzyszami, gdzie
nazajutrz miełi odjechać do obozu niestety zostali okrążeni przez niemiecką policję i wojsko. Pierwszy został napadnięty dom w którym znajdował się tow. Cupiał razem ze swoją żoną i jedno 5-letnie dziecko, o godzinie 4,30 został zaatakowany pierwszy jeg o dom. Tow. Cupiał nie tracąc zimnej krwi odpowiedział ogniem mitrajerki, rozpoczęła się walka. Niemcy widząc opór wezwali pomocy [....] blokując drogi. Bohaterski towarzysz p o zużyciu wszystkich nabojów torując sobie drogę przy pomocy granatów ręcznych zdołał się uwolnić i wrócić do obozu. Natomiast Niemcy przy stracie dwóch zabitych aresztują jeg o żonę N a sta yę i dziecko Helena. Dwa kilometry dalej znajdował się garaż i skład broni, który został zaatakowany w tym samym dniu i o tej samej godzinie, gdzie było dwóch towarzyszy Skweres Bolesław i Jakubowski Kazimierz. Zostali niespodziewanie zaatakowani, zaczęła się walka, p o krótkiej walce tow. Skweres zostaje zabity, tow.
15
Jakubowski zostaje lekko ranny o d granatu, broni się dalej zaciekle, potem zostaje ranny w nogę kulą karabinową, wtenczas byl zmuszony opuścić pole walki. W tym momencie Niemcy również wycofali się o kilka metrów, wówczas przychodzą dwóch towarzyszy z pom ocą i rahiją broń, która znajdowała się w garażu zabierając trzy mitrajerki, karabin ręczny i granaty. Tow. Cupiał Władysław i tow. Cupiał Franciszek ratując to co było.
Parę minut potem Niemcy znowu atakują garaż zapałając cały budynek, gdzie zostało zniszczone dwa auta. Rannym tow. Jakubowskim zajmuje się natychmiast ludność cywilna dając mu pierwszy opatrunek. Tow. Bolesław Skweres został pochowany w Commentry, w pogrzebie brało udział paręset ludności cywilnej. Parę dni potem zostaliśmy zawiadomieni, że obóz w którym była polska grupa i francuska grupa FTP został zaatakowany przez Niemców dnia 23 lipca o godzinie 5-tej rano do którego w nocy powrócił tow. Cupiał pseud. je g o Edm und. Opowiadając towarzyszom swe przejścia w Commentry, gdzie go serdecznie powitano, parę godzin potem Niemcy atakują obóz, tow. Edm und pada zabity i wraz z nim 13 innych towarzyszy w długiej walce z banda hitlerowską. 15 września w okolicach Echasier niedaleko obozu w małym lesie znaleziono zwłoki tow. Cupiał Nastazji nazwisko ojca H ołówka w straszny sposób zmasakrowane z rozbitą głową, nogi i ręce spalone z oberżnięta piersią. Wraz z nią odnaleziono tow. Kaczmarka Franciszka, który był również torturowany. Oczy m iał wyciągane bańkami, zrywane paznokcie. Tow.
Kaczmarek był aresztowany za wyciąganie Polaków z niemieckiej armii dnia 19 lipca.
d a l a ich zostały’ przeniesione do Commentry. Tow. Cupiał i je g o żona Nastazja zostali pochowani we wspólnym grobie. Wszyscy zostali pochowani na wojskowym miejscu z napisami „Zginęli za Francję i P olskę”. Pogrzeb odbył się przy udziale wojska francuskiego i polskiego i ok. 3 tys. ludności cywilnej wraz z przedstawicielami francuskiego KWN. N ad ich grobami przysięga na zemstę dla Niemców. ”
W opracowaniu „Polacy w walce zbrojnej” (AAN, syg. 408/1-4) nieznany autor pisze, że 23 lipca 1944 r. zginął w Commentry (dep. Lóire) „podczas ogólnego ataku Niemców na „m aąuis” polski, poległ dowódca polskich Wolnych Strzelców i Partyzantów na okręg Kazimierz Cupiał, mąż bohaterskiej Nastazji Cupiał, „Edm und” wraz z 13 towarzyszami broni. ”
Źródła:
A AN, syg. 408/1-2, k. 62, 62a, 63; 408/1-4, k. 19 (Ruch oporu lewicy polskiej we Francji.
Polskie grupy FTP).
DW UdsKiOR, Im. spis PRL 1, s. 44, poz. 247.
Kozłowska K., Polki w Resistance. Z walk lewicowego ruchu oporu we Francji, Warszawa (MON) 1977, s. 265-266.
2
16
I
/ X T ' i —
Liczbę Polaków zamieszkałych w departamentach Allier i Puy-de- -Dóme szacuje się na około 10 tys. Dla większości rodzin źródłem utrzy
mania była praca w hutach i kopalniach w Montluęon i Commentry. Sil
ne tutaj były wpływy FPK i CGT. Wśród Polaków pracę polityczną z ramienia MOI prowadził Franciszek Mogilany, z którym pozostawały w ścisłym kontakcie rodziny Kostrzewów i Cupiałów. Znane jest również y nazwisko hutnika Krupy. W roku 1943 w fabryce Dunlop wybuchł strajk.
Pracę przerwano na kilka dni. W La Combelle sformowała się grupa Sta
nisława Banasiaka i Jana Suchaniaka, do której w roku 1941 należał Franciszek Żmuda.
Departament Rhóne i sąsiadujący z nim Loire zamieszkiwało łącznie około 13 tys. osób polskiego pochodzenia. Większość była zatrudniona w zakładach przemysłowych Lyonu, gdzie też koncentrowało się życie konspiracyjne. Z aktywu partyjnego zaangażowanego w organizację i walkę oddziałów polskich przekazy archiwalne wymieniają następują
ce nazwiska 58: Władysława Blecharza, odpowiedzialnego za pracę Orga
nizacji Pomocy Ojczyźnie, Stanisława Marka, organizatora młodzieży, Władysława Bizugę, założyciela trójki partyjnej, która następnie rozwi
nęła się w organizację liczącą 35 członków, i rodzinę Fijałkowskich, zwła
szcza Mieczysława, który działał w środowisku młodzieżowym i utrzy
mywał kontakt z partyzantką leśną. Odnotować należy trzy śmiałe akcje bojowe wykonane przez grupy polskie w Lyonie i pobliskich okolicach.
We wrześniu 1942 roku podłożono bombę w hotelu u zbiegu ulic Cours- lafalletttj i Llaooena, w którym kwaterowali oficerowie Wehrmachtu.
W maju następnego roku na linii kolejowej łączącej Lyon z Marsylią trzykrotnie w ciągu tygodnia zerwano łączność telefoniczną na odcinku St. Fons i Sules. W czerwcu w St. Fons przewrócono słupy przesyłkowej linii elektrycznej na most kolejowy i drogowy. Ustał dopływ prądu do zakładów w St. Fons (fabryki Samua, warsztatów wojskowych i arsenału).
W rejonie St. Etienne pierwsza polska grupa zbrojna pojawiła się w grudniu 1942. Jej dowódcą był Roman Piotrowski („Maurice”), młody górnik, który przybył tu z Lotaryngii, gdzie wsławił się aktywnością i bo- jowością. Oddział Piotrowskiego przeprowadził wiele brawurowych akcji.
Rozbił m.in. niemieckie biuro werbunkowe, kiedy Niemcy u schyłku roku 1942 rozpoczęli realizację planu przymusowego wysyłania robotników francuskich do Niemiec. Ruch oporu podjął energiczną batalię, aby do tego nie dopuścić lub przynajmniej opóźnić plany niemieckie. W kwiet
niu 1943 roku H itler zażądał od rządu Vichy wysłania do Niemiec 150 tys.
robotników. Znaczna część mobilizowanych zbiegłą do „maąuis”.
W lecie roku 1943 oddział Piotrowskiego wysadził magazyn amunicji przy placu Carnota w St. Etienne i fabrykę amunicji w Bellevue-le-Mon- tagne. Była to jedna z poważniejszych akcji przeprowadzonych w środ
kowej Francji. W listopadzie wykoleił pociąg niemiecki na linii St. Etien-
M D o k u m e n t w y s t a w i o n y p r z e z S e k r e t a r i a t p a r t i i . C A K C P Z P R , 408/1 - 2.
17
W - M 0 \ c ^ c . V a $ K ( (
Y ?
oU
lO^ oJ c ^ £ k ^ O h Q !^ AMi>/Ocłol U £oUTOj?^
wódcę, kapitana Franciszka Żmudę. Polegli także: zastępca dowódcy ba
talionu, kapitan Teodor Łopuszczański, łączniczka Teodora Jurkowska i 19 partyzantów 44.
Na jego miejsce Jan Ilasiewicz („Jan”) zapoczątkował formowanie 315 batalionu FTPF (dowódca — kapitan Józef Lis). Operował on w re jonie St. Etienne, gdzie głównie prowadził rekrutację. Po wyzwoleniu w szeregi oddziału masowo wstępowali członkowie PMP. 1 września b a
talion im. T. Kościuszki liczył 650 żołnierzy. Wyróżniali się oni karnością i wyrobieniem politycznym. Żołnierze tego batalionu odmówili służby w Polskich Siłach Zbrojnych podległych rządowi emigracyjnemu.
W rejonie Commentry operował oddział partyzancki im. W aleriana Wróblewskiego, którego organizatorem i pierwszym dowódcą był K a
zimierz _Cupi£^„Edmund”) 45. 23 lipca przeważające siły ekspedycji k ar
nej zaatakowały obóz partyzancki za miastem. W walce poległ dowódca i 13 partyzantów. Oddział nie został jednak rozbity. 9 sierpnia urządził zasadzkę, w którą wpadła kolumna wojsk niemieckich podążająca do Montluęon. Na pobojowisku pozostało kilkunastu zabitych żołnierzy nie
mieckich i 4 porzucone samochody.
Kiedy 20 sierpnia w Commentry została ogłoszona mobilizacja po
wszechna, Polacy stawili się gremialnie i wzięli udział w powstaniu. Dwie grupy polskie objęły w artę przed merostwem, żandarmerią i pocztą, in
ne zajęły się minowaniem mostów i budowaniem barykad na drogach.
Po wyzwoleniu Commentry oddział pomaszerował i*a Montluęon na po
moc powstańcom 46. Nakazano mu utworzyć zewnętrzny pierścień obrony wokół miasta. Na pozycje Polaków natarła kolumna wojsk niemieckich, która została rozbita. 25 sierpnia oddział walczył w samym mieście, przy
czyniając się do jego wyzwolenia 47.
U boku zgrupowania FFI Coulaudona („pułkownik Gaspard”), działa
jącego w Masywie Cfentralnym i na zachodnim wybrzeżu, walczyły jed
nostki polskie podległe Londynowi. Były to: 1 batalion „wileński”, który zdobywał miasta Chateauroux i Poitiers; 2 batalion „lwowski”, który bił się pod- Clermont-Ferrand, oraz kompania „poznańska” — uczestniczą
ca w bojach o Cosne d’Allier.
“ P o w y z w o l e n i u z w ł o k i p o l e g ł y c h z o s t a ł y e k s h u m o w a n e d o R i c a m a r i e i p o c h o w a n e w e w s p ó l n e j m o g i l e . K u c z c i p o l e g ł y c h w z n i e s i o n o p o m n i k , o k o ł o 30 m o d d r o g i p a ń s t w o w e j n r 82 b i e g n ą c e j z S t . E t i e n n e d o B o u r g — A r g e n t a l .
“ C a ła r o d z i n a C u p i a ł ó w n a l e ż a ł a d o k o n s p i r a c j i : J a n C u p ia ł — d e l e g a t k i e r o w n i c t w a n a o k r ą g A l l i e r , d o r . 1944 p e ł n i ł f u n k c j ę s e k r e t a r z a m i e j s c o w e j o r g a n i z a c j i ; F r a n c i s z e k C u p i a ł — ż o ł n i e r z F T P F ; W ł a d y s ł a w C u p i a ł — ż o ł n i e r z F T P F ; A n a s t a z j a C u p i a ł — ż o n a K a z i m i e r z a , z g i n ę ł a . I l a s i e w i c z , o p . c i t . ; M a j o p . c i t . , s . 222; G e r h a r d o p . c i t . , s . 97.
« M a t e r i a ł y R a d y O c h r o n y P o m n i k ó w o r a z C A K C P Z P R , 408/1 - 2 , k . 62 - 63.
” W y d a j e s i ę , ż e i n f o r m a c j a p o d a n a p r z e z G e r h a r d a ( o p . c i t . , s . 97), i ż z r e o r g a n i z o w a n y b a t a l i o n i m . T a d e u s z a K o ś c i u s z k i b i ł s i ę o C o m m e n t r y ł M o n t l u ę o n , j e s t n i e ś c i s ł a . O b a m i a
s t a s ą o d d a l o n e o o k o ł o 200 k m n a p ó ł n o c n y z a c h ó d o d S t . E t i e n n e , g d z i e d z i a ł a ł t e n o d d z i a ł . R ó w n i e ż n i e p o t w i e r d z a t e j i n f o r m a c j i a n i r e l a c j a I l a s i e w i c z a , a n i k s i ą ż k a C z e k a ł y K ie r u n e k O jc z y z n a .
18
„Wszystko dla Polski i wszystko za Polskę”
P a u lin a M azurowa
M
ów i się często, że ja k ie są k o - o b czyźnie — m o b ilizo w ać ro d z in y b ie ty , ta k i je s t i n a ró d . P oz- p o lsk ie do p o w ro tu ci© n o w ej O j- wołij sobie o d n io sę vu p o w ie - czyzny. a b y a .;. i;u-j z je i pvac., •.«»e.azen ie do P o le k w e F r a n c ji. J a k i e . „ W s zy stk o dla Pois:;i i w s z y s tk o za o y ly ś m y e a rri n a e m ig ra c ji, ta k a by- P o ls k ę ” — h a s ło to .to w a rz y s z y ło ia cała p ó łm ilio n o w a P o lo n ia F r a n - n am n ic u s ta n n ie 'w p ra c y i w w alce, ju sk a. K o b ie ty p o lsk ie sw o im d z ia - \v d n iu 1 w rz e ś n ia 1 9 3 9 ro k u , k ic
a n iem . sw 'oją p o s ta w ą g o d n ą n a j- ^ y w P a ry ż u p o w s ta ł P u lsk i K e r .vyższego u z n a n ia słu ż y ły w ie rn ie te t O b y w a te lsk i, k o b ie ty ze w sz v st- p r a w ie P o lsk i, s p ra w ie w a lk i o - k ;ch z a k ą tk ó w F r a n c ji ig ło siiy g ó to - W aszą W olność i N a s z ą ”. Od n ic h w ość do ró żn eg o ty p u a k c ji sp ó lccz- ia le ż a ło n ie ty lk o p a tr io ty c z n e w y - n y ch i re a liz o w a ły je a ż -d o w y z w o - h ó w a n ie dzieci i m ło d zieży , a le le n ia . S e k c ja K o b iet P o lsk ich teg o losy -w ielo ty sięczn ej rzeszy p o i- K o m ite tu p rz y c z y n iła się w z n a c z n e j k ic h b o jo w n ik ó w fr a n c u s k ie j le w i- m ie rz e do 'u tw o r z e n ia F u n d u s z u y. k tó ra p o d ję ła w a lk ę z fa s z y z m e m O b r o r f N a ro d o w e j, a b y pom óc w a l- uż w la ta c h trz y d z ie s ty c h . czacc '-‘olsce i je j ro z b itk o m , k tó - V. o k re s ie II w o jn y ś w ia to w e j k o - > * y * leźli się w e F r a n c ji po k lęsce
">iety sta n o w iły n ie z m ie r n ie w a ż n y wrześniow e j w o jn y o b ro n n e j, zy n n ik w w a lc e ze w sp ó ln y m w ro - P o k a p itu la c ji F r a n c ji w cz e rw c u
^iem 'F r a n c j i i P o ls k i'— fa s z y z m e m 1940 r o k u - k o b ie ty p o ls k ie w e sp ó ł z a itle ro w sk im . E ta p te n - p o p rz e d z iło k r b ie ta m i fra n c u s k im i zaczęły tw o - w ielo letn ie k s z ta łto w a n ie ich ś w ia - . rz yć fr o n t w a łk i z n a je ź d ź c ą . S p e ł-.
dom ości n a ro d o w e j i p o lity c z n e j w n ia ły ro lę łącz n iczek i k u r ie r e k , ro z w ałce o ch leb c o d zie n n y i g o d n e ży- ta c z a ły o p ie k ę n ad w ię ź n ia m i p oli-
ie n a e m ig ra c ji. P o z n a ły d o b rz e je j ty c z n y m i i u c ie k in ie r a m i z obozów lole i n ied d le. O g ro m n a w ięk szo ść (tw o rz o n y c h p rz e z w ła d z e fr a n c u s k ie c ż o n y , m a tk i lu b c ó rk i g ó rn ik ó w , dla k o m u n istó w , b. ż o łn ie rz y b ry g » d n u tn ik ó w , ro b o tn ik ó w fa b ry c z n y c h m ię d z y n a ro d o w y c h w alczących^ w . ro b o tn ik ó w ro ln y c h , a w ięc k la s y H isz p a n ii, w śró d k tó ry c h b y li nnsi z w ią z a n e z n u r te m le w ico w y m . J u ż D ąb ro w szczacy .-i d ziałaczy o rg a n iz a - w la ta c h -trzydziestych d z ia ła ły w c ji p o lity czn y ch ). P rz y g o to w y w a ły ..O św iató w ce”, w 'K o ła c h K o b ie t fla g i b ia ło -c z e rw o n e i c z e rw o n e , k tó - TU R, w K o łach P rz y ja c ió ł „D zień - r» m ło d zież w y w icsz.ała n a te r e n ie ń k a L u d o w eg o ”, w e fr a n c u s k ie j k o p a lń i h u t d la u czczen ia ś w ią t ro - S ek cji M ię d z y n a ro d o w e j P o m o c y 'R e - b o tn iczy ch i n a ro d o w y c h . C z ło n k in ie w o lu cjo n isto m , tzw . C z e rw o n e j P o - F ra n c u s k ie j P a r t ii K o m u n is ty c z n e j mocy, a ta k ż e w s p ó łd z ia ła ły z k o o ie - m o b iliz o w a ły n ie zrzeszone k o b iefy '.ami fr a n c u s k im i w sz e re g a c h do so lid a rn e g o w s p ó łd z ia ła n ia . N ic- Z w iązk u K o b iet d o (W a lk i z W ojr.ą je d n o k r o tn ie d z ia ła ły w tr ó jk a c h F aszy zm em . W iele z n ich n a le ż a ło k o n s p ira c y jn y c h w r a z z m ę ż a m i lu b io F ra n c u s k ie j P a r t ii K o m u n is ty c z - b ra ć m i, a często i dziec i p o m a g a ły w iej, a d ziew częta — do Z w ią z k u p r a c y k o n sp ira c j-jn e j. K o b ie ty jak-o M łodzieży K o m u n is ty c z n e j. K o b ie ty łą c z n ic z k i d o s ta rc z a ły b ro ń i a m u - w yw odzące się z ty c h w ła ś n ie o rg n - n ic ję p ie rw s z y m g ru p o m b o jo w y m , n izac ji s ta n ę ły ja k o je d n e z p ie r w - C h ro n iły i o p ie k o w a ły się b o jo w n i- izych do w a lk i z h itle r o w s k im n a - k a m i g ru p r u c h u o p o ru śc ig a n y m i jeźdźcą, m o b iliz u ją c sze ro k ie rzesze p rz e z G estap o . N ie ła tw o je s t ziiczyć lo b iet p o lsk ic h do u d z ia łu w R u c h u d o m y ro d z in p o ls k ic h , czy to w pół- O poru p rz e c iw k o o k u p a n to w i. U cze- n o c n e j, ś ro d k o w e j, czy też* p o łu d tu o - stn ic z y ły w w a lk a c h w y zw o leń czy ch w e j F r a n c ji. w k tó r y c h u k r y w a li się F ra n c ji, by w k o ń c u — po w y p e łn ie - p rz y w ó d c y i d z iałacze p o d ziem ia le
niu sw e j .p a trio ty c z n e j p o w in n o śc i n a w icow ego.
P o lsk ie b o jo w n ic z k i ru c h u o p o ru u c F r a n c ji w sp ó ło rg a n iz o w a ły łą c z ność k o n s p ir a c y jn ą w e w.s.-yslkich je j Jo rm a c h . p u n k t} ’ n ie le g a ln e g o p o w ie la n i? p ra s y k o n s p ir a c y jn e j, p ro w ad ziły je j k o lp o r ta ż , sa m e re d a g o w ały a r t y k u ły do p ra s y n ie le g a ln e j.
J e d n o c z e ś n ie p rz e z w s z y s tk ie la ta w ojr.y zapew niały- o p ie k ę '(.d ż in o m d ziałaczy , k tó rz y b y li a re s z to w a n i bąd ź z n a jd o w a li się w obozach i w ię z ie n ia c h .
J u ż w p ie r w s z y c h tr ó jk a c h k ie ro w n ic z y c h z n a jd o w a ły . się k o b ie ty połskie. U cz e stn ic z y ły w p ra c a c h ekiD ach b o jo w o -o c h ro n r.j c.»: P - s -
ta illo .'., de la .Jeu n esse i O rgor.is - tis.n’ s p e c ia le tie C o m b a '. B ra ły te>.
a k ty w n y u d z ia ł w p rz y g o to w a n ia c h d i 7-lanogo w ie lk ie g o si ry jk u z m a ja i c zerw ca 1941 ro-cu. k tó r y o g a rn ą ł cały f k r ę g g ó rn ic z y N-ord i P a s -d e - -C a la is . o d b ija ją c s ic sz e ro k im echem w alk i s tr a jk o w e j w takie)', z a
g łęb iach g ó rn iczy ch , ja!;. S t. K ticn n e
<dep. L ii r e ) i in n y c h . I ta k . L u c y n a P le tk o -L a ry s z , ps. „L o la", b y ła łącz-
I Z ja z d Z w ią z k u K o b i e t P o l s k i c h im . M a rii 194! r . O d p r a w e j : P a u l i n a M a z u r o w a (z;*.Snac;
P ie c z y ń s k a ( n ie ż y je ) , B a r b a r a M a łe k (n S t r u z i k (n ie ż y j e ) , E u g e n ia Ł o z iń s k a , s io j ą : ż y k ie m ) o b o k z p r a w e j
19
n ic z k ą k ie ro w n ic tw a okręgow ego s t r a jk u , a H e le n a K u n d a — obecnie C y rc k — w c h o d z iła w skład kom ite
t u s tra jk o w e g o na szy b ach n r 4. 5
i 13 w S a lla u m in e s .
4 c zerw ca 1941 r., w czasie trw a
n ia tego s tr a jk u , dw a ty s ią c e ko
b ie t u d a ło się p rzęd sied zib ę Tow a
rz y s tw a W ęglow ego M incs de Cour- rie re s , n ie z w a ż a ją c na a ta k i żan d a r
m e rii fr a n c u s k ie j i W ehrm achtu.
W śród d e le g a te k , k tó re u d a ły się na ro zm o w y z p rz e d s ta w ic ie la m i Towa-
•rz y s tw a z n a jd o w a ła się L u c y n a Plęt- k o -L a ry s z . M a n ife sta c ję tę organi- s k i.n i: J u l ia S k ib iń s k a i W an d a Ra
d zik — w M e ric o u rt. An«r. P e a k — w N o y c ';e --~ o u s - L e ;-\
Mr-rin
Kania, A niel-t R ak i ru s tn z jr . Z :ark'.v< i:a— av F-m iquiór: o ra z w ielo innych.
W p o m n ia n y s< :•<;jk . n iczhleżni? ed e k o n o m ic z n y c h założeń, s ta ł się sym
bolem p o lity czn eg o i patriotycznego z ry w u d.-> w a lk i p rzeciw k o oku p an to w i. P o ciąg n ą! je d n a k za sobą wicie o fia r. P o jeg o zkończeniu aresztow a- no około .‘>00 n a ja k ty w n ie js z y c h or-
. K o b ie ty p o ls k ie 1 p r z e d s t a w i c i e l k a m i Z a r z ą d u G łó w n e g o Z w ią z k u K o b ie t P o ls k ic h im . M a rii K o n o p n i c k i e j n a c z e le , p o d c z a s m a n i f e s t a c j i s o lid a r n o ś c io w e j w F a r> ± u w d n iu 11 lip c a 1911 r o k u , n a rz e c z u tw o r z o n e g o w W a r s z a w ie T y m c z a s o w e g o R z ą d u
J e d n o ś c i N a ro d o w e j
cvch g ru p ru c h u o p o ru w czasie o k u p a c ji W y m ien ić należy także W an d ę R u d zik , k tó r a zsi.nęła v. m a r cu 1944 r . w czasie je d n e j z m isji ja k o łączniczki k ie ro w n ic z e j tró jk i k ra jo w e j P o lsk ich G ru p F P K H e le nę G ru c h a łę . ps. „G en ia” , m ie sz k a n k ę W ingles. k tó r a w k w ie tn iu 1943 r. w y słan o n ie leg aln ie do dalszej p racy w Polsce. P ra c o w a ła w ru -- c h u o p o ru n a S lask u . a le w olności n ie doczekała. . Z g in ęła bez w ieści.
J a sam a b y ła m ta k ż e -a re s z to w a n a tf*raz z m ężem , .k tó r y z o sta ł z a m o r
d o w a n y w w ię z ie n iu w A rra s. Z os
ta ła m sam a z m a ły m s y n k ie m Było ciężko, ale dzięk i p o m o cy i se rd e c z n ej opiece to w a rz y sz y m o g łam dalej życ i u c z e stn ic z y ć w wralce z n a je ź dźcą h itlero w sk im ,- b io rą c ud ział, ja k w iele in n y c h k o b ie t p o lsk ich , w o r
g a n iz o w a n iu g ru p k o b ie t w ru c h u op o ru .
Do licznych fo rm n a sz e j a z ia ja l- ności w p racy k o n s p ira c y jn e j doszła jeszcze je d n a , a m ia n o w ic ie — pom oc jeń co m ra d z ie c k im z n a jd u ją c y m się w obozach n a te r e n ie • F ra n c ji. K o
b ie ty u ła tw ia ły im n a w ią z y w a n ie k o n ta k tó w z o d d z ia ła m i p a rty z a n c k i
m i. d o sta rc z a ły żyw ność, le k a r s tw a i odzież. P o m a g a ły w o rg a n iz o w a n iu ucieczek i p rz e p ro w a d z a ły do o d d z ia łów leśn y ch , tz. M iiquis. N a p rzeło m ie la t 1943— 1944, z aró w n o w p o łu d n io w e j, ja k i p ó łn o cn ej F ra ń - ii, ko
b ie ty i d z iew częta p o ls k ie ; ro w a - d ziły je d n ą z b ard zo n ie b ez p ieczn y ch a k c ji, to je s t w y c ią g a n ia z s ?regów W e h rm a c h tu ż o łn ie rz y -p o lsk i .go p o ch o d zen ia p rzy m u so w o w cie: jnych d o a rm ii n ie m ie c k ie j. W ielu z n ic h d o p ro w a d z iły do o d d ziałó w p a r ty zan ck ich łącz n iczk i n aszy ch o d d z ia łó w z b ro jn y c h , ja k E u g e n ia H a m e r- .
la k . A n n a P rz e n io sło , W ła d y s ła w a i / i f l r r
U rz y k o w s k a i in n e. w
g a n is a to ró w . w ty m p ra w ię połow ę sta n o w iły k o b ie ty .
.r ii K o n o p n i c k i e j w e F r a n c j i — g ru d z ie ń ta c z o n a k r z y ż y k i e m ) . M ir ia K u r o w a . M -ria (n ie ż y j e ) , I r e n a A n d r z e je w s k a . M aria
„i;*: S t e f a n i a C z a r n e c k a (z a z n a c z o n a k rzy - v e j J a n i n a K o n in o w a
P ra g n ę jeszcze w y m ie n ić tu t a j to w a rz y sz k i w a lk i i w sp ó łd z ia ła n ia na te re n ie P a s - d e -C a la is . N ie w ą tp liw ie słow a u z n a n ia n a ie ż ą się w p ie r w szym rz ę d z ie H e le n ie B u rczy k o w - . sk ie : d ziałaczce o rg a n iz a c ji lew ico
w ych p rz e d w o jn a in ic ja to rc e i o r g a n iz a to rc e p o d ziem n eg o r u c h u k o biecego. k tó r a n ie s tru d z e n ie d z ia ła ła
• w ru c h u o p o ru m im o u tr a ty m ęża i trzech sy n ó w , o ra z A r.ieli M ak u ch .
^ f os. „Sonia"’, m ie sz k a ń c a P a ry ż a , , d ziałaczce o rg a n iz a c ji lew icow ych
! przed w o jn a , o rg a n iz a to rc e k o b ie - w polskim , k o m u nisty czn y m r u c h u o p o ru zo stały a r e szto w an e w p a ź d z ie rn ik u 1941 ro k u : L u cy n a P łe tk o - L a r y s z o ra z F e lic ja S te lm a s ia k i j e j m a tk a M a rią , k tó r a zginęła w obozie. P ó źn iej z n a la z ły się ró w n ież, w o b o zach k o n c e n tr a c y jn y c h : W a le ria J a r o s z , k tó r a ta m z m a rła , M a ria K a n ia . E u g e n ia -C h ro -
^ m y, B ro n is ła w a K ozubek, A n to n in a B ubel. M a ria K a rc z e w s k a , k tó rą a re s z to w a n o ra z e m z m ężem , sy nem i c ó rk ą . W w ię z ie n ia c h f r a n - cusK ich z n a la z ły się m .in .: S te f a n ia K ie łty k o w a , J u l i a P ie tru sz c z a k o w a , M a ria n n a T o m y ś la k . Z ofia S ocha i M aria L eszk ie w icz. M a ry sia D ia m e n t była w ię z io n a i to r tu r o w a n a przez o w a la ta w ró ż n y c h w ię z ie n ia c h , a n a s tę p n ie p rz e w ie z io n a do W ro c ła w ia. guzie z o s ta ła śc ię ta .
20
b y to je d n o c z e n ie k o b ie t p o lsk ic h w e F ra n c ji do .w alki u n ie p o d le g łą O j- czy n ę. s p ra w ie d liw ą M atk ę d la w sz y stk ic h sw oich dzieci. Z w iązek m ia ł sw o je o rg a n y p r a s o w e :. „G los K o b ie t” i ..P o lk a na w y c h o d ź stw ie '’, p o w ie la n e w k ilk u ty s ia c a c h eg zem p larzy . W 1044 ro k u Z w iązek n asz sk u p ia! w sw y ch szereg ach 10 ty s ię cy k o b iet, a w 19*15 ro k u — pi. nad 1.3 ty sięcy .
R ok 1944 by! d!;i w szy stk ich n a ro dów w alczący ch z n a je ź d ź c ą h itle ro w sk im ro k iem w ielkiego zry w u do o sta te c z n e j w a lk i W yzw oleńczej. O d c z ą n c c a , czyli od c h w ili o tw a rc ia II fr o n tu na Z ach o d zie, w e w sz y stk ic h d e p a rta m e n ta c h F ra n c ji n a s ila ły się o tw r r te d z ia ła n ia z b ro jn e p rzeciw k o a rm ii n ie m ieck iej. N ie m a l w e w sz y stk ic h a k c ja c h zb ró js y c lt i w ogó ln y m p o w s ta n iu n a ro d o w y m b r a ły u d z ia ł k o b ie ty polskie. W w a lk a c h o w y zw o len ie P a ry ż a w s ie rp n iu 1944 ro k u b r a ły u d z ia ł m .in. po lsk ie łącz - L a te m 1942 r o k u p o w sta ła O rg a
n iz a c ja P o m o cy O jczy źn ie, a w n ie j K o ła K o b ie t P o ls k ic h . W o b ec w z m a g a ją c e g o się te r r o r u o k u p a n ta ,; f r a n c u sk i ru c h o p o ru r o z r a s ta ł sięj a k a ż d y dzień p rz y n o s ił n o w e z a d a n ia . W te j s y tu a c ji z a is tn ia ła konieczność p o sz e rz e n ia i w z m o c n ie n ia d z ia ła l
n o ści k o b iet, stw o rz e n ia n o w ej o rg a n iz a c ji z rz e s z a ją c e j k o b ie ty o ró ż
n y m śv» ia to p o g lą d z ie . a le o w sp ó l
n y m p a tr io ty c z n y m celu w a lk i: o w y zw o len ie F r a n c ji i P olski. C z ło n k in ie ru c h u o p o ru p rz y s tą p iły do o r g a n iz o w a n ia n o w y c h g ru p k o b iet, k tó r e by ły z a lą ż k ie m p o w sta n ia
J
Z w ią z k u K o b ie t P o lsk ic h *im. M arii K o n o p n ic k ie j. W s tre fie p ó łn o cn ej, w dep. P a s - d e - C a la is p ra c ą k o b ie t k ie r o w a ła w ty m o k re s ie Ile le n a B u rc z y k o w sk a . W sp ó łp raco w ały z—Ma-i ia . . a ; ; ; ;
sk a. P a u lin a M a z u r. B ro n is ła w a Z a- łu e z k o w sk a -K o z u b e k , E u sta z ja Z ia r- j k o w sk a , A n n a J a g o d z iń s k a , W a n d a [ R u d z ik i w ie le , w ie le in n y c h . W dep.
N o rd p ra c a k o b ie t k ie r o w a ła S te fa n ia C z a rn e c k a w e w s p ó łp ra c y z K a w e c k ą , O .c k s ^ w ą i i n n y m i. W sL. oi .e ś:'oti r:o w o-pi iSiidn i r. v,’ej n a to
m ia s t k ie ro w a ła o rg a n iz a c ja kobieca z ra m ie n ia p o lsk ic h g r u p F P K n asza n ie o d ż a ło w a n a to w a rz y s z k a B a rb a ra M a lk c w a , a z r.ią w sp ó łp ra c o w a ły K a ta rz y n a T c re s z k o w a . J u lia G o ral,
" j n ! n a K o n in a, A im a L is. Ire n a R u d n ic k a i Wielo in n y c h o d d a n y c h bo- jo w n icze k . R azem z B a rb a rą M ałek o zialala- je j c ó rk a M ic h a lin a , k tó ra od 1040 ro k u b y ła łą cz n iczk ą m ięd zy - o.-;regową F P K . a n a s tę p n ie od p o w ie- d z ia la n ą za o rg a n iz a c ję ..te c h n ik i" , tzn. o rg a n iz a c ję p u n k tó w p o w ićia- nia p ra s y p o d z ie m n e j. J a k o o rg a n i
z a to rk a m ło d zieżo w y ch g ru p ru c h u op o ru w s tre fie p o łu d n io w e j, w eszła je s ie n ią 1943 r. w s k ła d tr ó jk i k r a jo w e j ZM P „ G ru n w a ld ''. '
W ty m też o k re s ie p o w s ta ła tró jk a k ra jo w a K ół K o b ie t P o lsk ic h , na b a zie k tó ry c h p o w o ła n y z o sta ł do życia około p ołow y 1944 ro k u Z w iązek K o b iet P o lsk ich im . M a rii K onop
n ic k ie j. W sk ła d tr ó jk i k ra jo w e j w»e- ' szły: A n iela M ak u ch , B a rb a ra M ałek i S e fa n ia C z a rn e c k a . C elem Z w iązk u
niczki: Z o fia Plew ińska, A n n a G r a bo w sk a, M o n ik a Ł o sin . W dep. A i- lie r, w 'm ie js c o w o ś c i C o m m en ti y.
w p a d ła w ręce h itle ro w c ó w i z o sta ła b e stia lsk o z a m o rd o w a n a łącz n iczk a - o d d ziału z b ro jn e g o im. W a le ria n a W ró b lew sk ieg o — d w u d z ie sto o a ro le -
^ ^ ^ t n ia A n a sta z ja C u p ia ł, W potyczce z h itle ro w c a m i z g in ą ł ró w n ie ż je j m ąż.
W lip cu 1944 ro k u w b itw ie p ro w a dzo n ej p rz e z p o ls k ie o d d ziały z b ro j
ne p od d o w ó d ztw em k a p ita n a „M a u - ric e ” — R o m a n a P io tro w sk ie g o , pod J o u q u e v ie l b ra ły u d z ia ł ja k o łącz- / n iczk i H e n ry k a P o d le js k a i I r e n a Z a m o jsk a . Z o s ta ły one ciężko ra n n e .
Z o d d a n ie m w a lczy ły k o b ie ty p o ls
k ie n a te r e n a c h w sc h o d n ie j F r a n c ji, w łączo n y ch do n ie m ie c k ie j R zeszy.
P o lsk ie b o jo w n ic z k i z n a jd o w a ły się w e w s z y stk ic h p o d o d d z ia ła c h F T P F
„ M a rio ”. B ra ły u d z ia ł w a k c ja c h s a b o tażo w y ch i o p ie k o w a ły się śc ig a n y m i p rz e z g esta p o d ziałaczam i ru c h u o p o ru . B y ły to m .in. Z u z a n n a S e n d a , H e le n a Z a ją c , Z o fia W o jta sik , W ik to r ia L e w a n d o w sk a , J o a n n a P a z d a n i M a g d a le n a M a c ie je w sk a .
• D om P e la g ii K o k o t w M o n tc e a u - ^ -le s -M in e ś b y ł o śro d k ie m n ie le g a ln e j d z ia ła ln o ś c i k o m u n istó w . V M am y K o k o to w ej z n a jd o w a li sc h ro n ie n ie i po siłek s t a r s i d z ia ła c z e i m ło d zi bo
jo w n ic y . C a ła ro d z in a 'K o k o tó w n a le żała do r u c h u o p o ru . Z o fia K okot p e łn iła fu n k c ję łąc z n ic z k i i o rg a n i
z a to r k i m ło d zieży , a. je j b r a t M ieczy
sła w n a le ż a ł do b a ta lio n u im . A d a m a M ick iew icza. Ł ą c z n ic z k a m i tego b a ta lio n u b y ły ta k ż e A n n a W ró b e l,N Z ofia J a b ło ń s k a , E le o n o ra Z a w a d z k a i W a n d a C z a rk o w sk a . O ne to o rg a n iz o w a ły w ie le fo rm p o m o c y d la p o l
sk ich p a rty z a n tó w , a n a s tę p n ie żoł- . n ie rz y p o lsk ic h zg ru p o w ań . W iosną 1944 ro k u „ K o n o p n ic z a n k i” z M on- rc e a u -!e s-M in e s u fu n d o w a ły sz ta n d a r d la teg o b a ta lio n u . W im ie n iu Z w ią z k u K o b ie t w rę c z a ła go W ła d y s ła w a G ro b e ln a . S z ta n d a r te n z n a j
d u je się d z iś w M u zeu m W o jsk a P ol
skiego. O b o k niego je s t ta k ż e s z ta n d a r w y h a fto w a n y p rz e z P o lk i z C a- 'o n n e -R ic o u a r t d la o d d ziału P o lsk ie j M ilicji P a trio ty c z n e j ż P as-d e-C alais.
J u ż po w y z w o le n iu F ra n c ji, ale je - . szcze p odczas d z ia ła ń fro n to w y c h w A lz a c ji w io sn ą 1945 r., w Z g ru p o w a n ia c h P ie c h o ty P o ls k ie j p o w s tr ła idea s tw o r z e n ia w łasn eg o s z ta n d a ru . P r o j e k t z o sta ł u rz e c z y w is tn io n y do
piero p o u s ta n iu d z ia ła ń w o je n n y c h , k ie d y to Z g ru p o w a n ia z n a jd o w a ły się w r a z z I A rm ią F r a n c u s k ą w r e jo n ie J e z io r a B o deńskiego. W y h a f
to w ały s z t a n d a r P o lk i z re jo n u m ia sta K a n d e l w P a la ty n a c ie , d e p o rto w ane ta m p rz e z o k u p a n ta . Ze s z ta n d a re m ty m jedtiositki 19 i 29 Z P P po
w ró c iły d o k r a j u v
W lu ty m 1945 ro k u o d b y ła się w k o s z a ra c h w C o u lo m n ie rs u ro c z y s
tość w rę c z e n ia s z ta n d a r u k o m p a n ii m. S ta n is ła w a K u b ack ieg o . W rę c z a ły go d e le g a tk i Z w ią z k u K o b iet im . M. K o n o p n ic k ie j i Z w ią z k u M ło d zie
ży P o ls k ie j „ G ru n w a ld ” . W d e le g a cji b r a ła u d z ia ł w d o w a po b o jo w n ik u r u c h u o p o ru S ta n is ła w ie K u b a c k im — G en o w efa K u b a c k a , k tó ra a p e lu ją c d o ż o łn ie rz y p o w ie d z ia ła : . . G d z i e k o l w i e k się p a m ięta jcie za w sz e , że r e p r e ze n tu je c ie noioą P o lsk ę . W ie rzę , że k o m p a n ia im ie n ia m o je g o m ę ż a S ta n is ła w a K u backiego b ę d zie k o n ty n u o w a ć s z c z y t
ne tr a d y c je żo łn ierza p o lskieg o tj.
w ie rn o ś ć i m iłość do O jczyzn y"* ) P A U L IN A M A ZU RO W A
•) „ G ło s K o b i e t ” , P a r y ż , n r C, m a ń c e 1*4$ r .
15
21
22
23
24
CUPIAŁÓW A ANASTAZJA (1919-22 VII 1944), ur. we Francji, zam. w Commentry (dep. Allier), żona Kazimierza, górnika; czl. Związku Młodzieży Polskiej „Grunwald", działaczka Związku Kobiet Polskich im. M. Konopnickiej; łączniczka polskich grup Organizacji Wolnych Strzelców i Partyzantów Francuskich (Francs Tireurs et Partisants Franęais) w dep. Loire, prowadziła propagandę dywersyjną wśród żołnierzy Wehrmachtu oraz współdziałała w przerzutach do partyzantki francuskiej Polaków dezerterów z armii niemieckiej; aresztowana w lipcu 1944 podczas obławy w lesie Echassure, zamęczona przez hitlerowców; mąż, członek oddziału partyz., poległ 23 lipca t.r. w walce; oboje pochowani w jed
nym grobie na cmentarzu Commentry.
241, 5. 100; 253. s. 198-199: 317, s. 222; rei.: Haliny Biernackiej,
M. Rzeszutek - ____ „_____ —---
25
C C H1AŁOW A ANASTAZJA (1919-22 VII 1944), ur. we Francji, zam. w Commentry (dep. Allier), żona Kazimierza, górnika; czt. Związku Młodzieży Polskiej „Grunwald", działaczka Związku Kobiet Polskich im. M. Konopnickiej; łączniczka polskich grup Organizacji Wolnych Strzelców i Partyzantów Francuskich (Francs Tireurs et Partisants Franęais) w dep. Loire, prowadziła propagandę dywersyjną wśród żołnierzy Wehrmachtu oraz współdziałała w przerzutach do partyzantki francuskiej Polaków dezerterów z armii niemieckiej; aresztowana w lipcu 1944 podczas obławy w lesie Echassure, zamęczona przez hitlerowców; mąż, członek oddziału partyz., poległ 23 lipca t.r. w walce; oboje pochowani w jed
nym grobie na cmentarzu Commentry.
241, s. 100; 253, s. 198-199; 317, s. 222; rei.: Haliny Biernackiej, M. Rzeszutek
26
CIUPAŁ Anastazja, pośmiertnie
NDWP Nr 298 z dnia 14. 05. 1945r.
Za zasługi położone w wałkach z hitleryzmem w Polskim Ruchu Oporu V Francji.
„Imienny spis odznaczonych orderem wojennym YirtutiMilitari w latach 1943 - 1959 ’ s.42. poz.246.
( V . Biuro Kadr iOdznaczeń Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
