Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie
EDUKACJA SEKSUALNA MŁODZIEŻY W KONTEKŚCIE PRZEMIAN SPOŁECZNO-KULTUROWYCH
Seksualność: sprawa na pozór bez znaczenia dla życia publicznego, pasjonująca, ale zasad- niczo prywatna, a do tego - jak można by sądzić - niezmienna, bo zdeterminowana biologicznie i konieczna dla zachowania gatunku.
Anthony Giddens Streszczenie: Publikacja odnosi się do edukacji seksualnej młodzieży w nowym typie „wyzwolo- nego seksualnie społeczeństwa”. W związku z głębokimi zmianami relacji intymnych, dominacją plastycznej seksualności z obszaru tabu przekształca się ona w prawdziwe wyzwanie, które staje tak przed rodzicami jak i nauczycielami, wychowawcami. Celem zaprezentowanego tekstu jest nie tyle wskazywanie propozycji rozwiązań, ile zasygnalizowanie złożoności problematyki, która powinna być rozpatrywana z uwzględnieniem kontekstu przemian społeczno-kulturowych. Na ile poszczególne środowiska są przygotowane do wprowadzania nowego pokolenia w meandry sek- sualności? Osiągnięcie dojrzałości nie oznacza jedynie dysponowania wiedzą i satysfakcjonują- cego pożycia seksualnego, ale również odpowiedzialność za podejmowaną aktywność seksualną, zdolność do zaangażowania oraz refleksyjność wobec dynamicznie następujących przeobrażeń.
Słowa kluczowe: seksualność, edukacja seksualna, rodzina, szkoła.
Przemiany społeczno-kulturowe a seksualność człowieka
Minione stulecie zaowocowało w krajach zachodnich głęboką przemianą spo- łeczno-kulturową, która nie ominęła sfery życia seksualnego człowieka. Anthony Giddens wprowadza termin plastycznej seksualności – seksualności zdecentralizo- wanej, uwolnionej od wymogu reprodukcji, która pozbawia mężczyzn kontroli nad kobietami, prowadzi do przemocy, międzypłciowej przepaści i przemian intymno- ści1. Jest ona nieodłącznym aspektem tożsamości jednostki. Plastyczna seksualność ma swoje uwarunkowania w emancypacji prowadzącej do równouprawnienia płci.
Kobiety zaczęły być aktywne w sektorze zatrudnienia, zyskały prawo do kształcenia
1 A. Giddens, Przemiany intymności. Seks, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeństwach, Warszawa 2006, s. 11.
i zdobywania wykształcenia, jak również wymknęły się spod narzuconego im kultu- rowo, wielowiekowego podporządkowania mężczyznom w sferze zachowań seksu- alnych. Stały się otwarte na doświadczenia seksualne, którym nie tylko się poddają, ale które również same inicjują. Skuteczne metody antykoncepcyjne uwolniły życie seksualne od prokreacyjnego jarzma. Ponadto odkrycie sztucznego zapłodnienia spowodowało upadek przekonania, że do zapłodnienia potrzeba stosunku seksual- nego oraz całej towarzyszącej mu warstwy psychologicznej: uczucia, podniecenia2. Zapłodnienie pozaustrojowe, bez fizycznego udziału partnerów, przyniosło szansę na posiadanie potomstwa osobom niezdolnym z racji wieku czy niepełnosprawno- ści. Z drugiej strony, obserwuje się malejącą liczbę zawieranych małżeństw, przesu- nięcie wielowiekowego modelu rodziny patriarchalnej w stronę rodziny egalitarnej, zakładanie rodziny w coraz późniejszym wieku czy odkładanie decyzji o posiada- niu potomstwa, jak również dramatyczne obniżenie się współczynnika płodności w krajach rozwiniętych, uniemożliwiające odtwarzalność pokoleń3. Nie sposób po- minąć zmniejszenie śmiertelności i wydłużenie trwania życia4.
Akcentując doniosłą rolę nauki należy podkreślić znaczenie równoległego postępu techniki. Media, które powstały za jego sprawą, stały się jednym ze źró- deł wiedzy o seksie oraz narzędziem jego promocji. Prezentowane przez nie treści kształtują nowy typ obyczajowości seksualnej i model funkcjonowania płciowego kobiet i mężczyzn5. Epoka „wyzwolenia seksualnego” wydała także koncepcję Gen- der i sprowokowała coming out środowisk LGBT. Systematycznie obniża się wiek inicjacji seksualnej oraz wzrasta liczba osób deklarujących „wielość” partnerów seksualnych6. W efekcie mamy do czynienia ze zjawiskiem niespotykanej swobo- dy obyczajowej, jak również generowanymi przez nią zagrożeniami. Dochodzi do sytuacji zderzenia mentalności tradycji z mentalnością postępu. Z jednej strony,
2 M. Filar, Liberalizm i rygoryzm seksualny w różnych kulturach [w:] Seksuologia kulturowa, [red.]
K. Imieliński, Warszawa 1984, [za] M. Marczak, Przemiany postaw i zachowań seksualnych młodzieży [w:] Seksualność człowieka. Wybrane zagadnienia, [red.] G. Iniewicz, M. Mijas, Kraków 2011, s. 95.
3 Aby doszło do zastępowalności pokoleń współczynnik płodności powinien wynosić 2,1. Na poziomie krajowym, w okresie 2006 – 2008 współczynnik dzietności niższy niż 1,5 dziecka na jedną kobietę zaobserwowano w 17 z 27 państw członkowskich UE. Z dostępnych danych wynika, że np.
w roku 2015 najwyższy poziom wskaźnika dzietności dotyczył Francji i Irlandii, ale nie przekraczał on progu 2,1. Najniższy poziom odnotowano w Portugalii (1,31) oraz w Polsce i na Cyprze (po 1,32).
4 Z raportu World Health Statistics 2016: wynika, że w dwudziestu dziewięciu krajach na świe- cie średnia długość życia wynosi 80 lat lub więcej: World Health Statistics 2016: Monitoring health for the SDGs http://www.who.int/gho/publications/world_health_statistics/2016/en/ [dostęp:
22. 05. 2018]. W 2015 roku średnia życia w UE wynosiła 80. 6 lat, dla kobiet 83. 3, a dla mężczyzn 77. 9 lat: Mortality and life expectancy statistics http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/
index.php/Glossary:Life_expectancy/pl [dostęp: 22. 05. 2018].
5 M. Komorowska-Pudło, Seksualność młodzieży przełomu XX i XXI wieku, Kraków 2013, s. 125.
6 Raport: Ryzykowne zachowania Polaków 2016, http://www.cps.edu.pl/pub/cms/files/131/
2016_polacy_zdradzaja_edycja_4_raport.pdf [dostęp: 12. 02. 2018].
wybrzmiewa przesłanie hołdujące i nawołujące do heteroseksualności, z drugiej, związki homoseksualne stają się częścią społecznego krajobrazu. Z jednej strony, podkreślana jest wartość monogamii, z drugiej, wzrasta zainteresowanie przygod- nymi kontaktami seksualnymi poza stałym związkiem. Odpowiedzi na pytania: czy płeć jest zdeterminowana biologicznie czy kulturowo?, czy homoseksualistą czło- wiek jest czy się nim staje? nie wydają się wcale oczywiste, a sama dyskusja wymaga od uczestników dysponowania zakresem specjalistycznej wiedzy. Pytania o seksu- alność stają się też coraz bardziej dociekliwe, wykraczają poza ramy przebiegu ma- sturbacji czy stosunku seksualnego, poza przepisy na osiągnięcie przyjemności czy granice ludzkich pragnień. Dyskurs obejmuje między innymi terminologię, która nazywa nowe zjawiska, teorie, które próbują je wyjaśniać, kwestie etyczne, moralne.
Nie ma wobec tego wątpliwości, iż stale dokonujące się przemiany seksualności (która staje się częścią kultury społecznej) wyznaczają nowe zadania także w prze- strzeni edukacji. Ta nie może pozostawać bierna, hermetyczna, zastała. Aktywne reagowanie i włączanie się w nurt przemian życia społeczno-kulturowego stanowi nie tylko wyzwanie, ale także obowiązek. Edukacja seksualna współcześnie żyjącego człowieka powinna rozpoczynać się, podobnie jak zdobywanie wiedzy z innych dzie- dzin, już we wczesnym dzieciństwie, z oczywistym dostosowaniem treści do poziomu rozwoju odbiorcy. Odpowiednio prowadzone działania edukacyjne ukierunkowane na kształtowanie świadomości seksualnej i seksualność młodego człowieka stają się zadaniem nie tylko dla rodziny, lecz także instytucji systemu oświatowego – szkoły.
Słów kilka o ludzkiej seksualności
Jednym z kluczowych pojęć pojawiających się w niniejszym artykule jest seksu- alność. Ta bywa bardzo różnie ujmowana, definiowana. Jak pisze Maria Szyszkowska seksualność jest właściwością ludzkiej natury7. Człowiek już od momentu narodzin posiada seksualność, choć nie zdaje sobie sprawy z jej znaczenia i sensu dla własnego życia i przyszłego funkcjonowania. Zauważa to Maria Beisert. Jej zdaniem seksual- ność należy do „wrodzonych funkcji organizmu i jest jego naturalną potrzebą, uwa- runkowaną działaniem trojakiego rodzaju czynników: biologicznych, psychicznych i społecznych. Seksualność jako wrodzona funkcja organizmu jest związana z czło- wiekiem od jego początków, aż po kres życia i jest przynależna każdemu człowiekowi bez względu na stan zdrowia czy wiek.”8 Autorka zauważa, że seksualność uwarun- kowana jest nie tylko biologicznie czy psychologicznie, ale również społecznie. Spo- łeczeństwo może nakładać na nią ograniczenia, sprowadzając ją do „postaci trudno
7 M. Szyszkowska, Znaczenie seksualności człowieka, „Praca Socjalna” 2016, styczeń – luty, s. 80.
8 http://www.niebieskalinia.pl/pismo/wydania/dostepne-artykuly/5120 [dostęp 08. 08. 2017].
rozerwalnego małżeństwa służącego głównie rodzeniu dzieci”9. Nie bez znaczenia pozostaje tu głos religii, która wprowadza rygory, ograniczenia, upatrując w ludzkich namiętnościach i fantazjach grzechu i czyni z nich, zdaniem Foucaulta, „wiodący wątek nowożytnej spowiedzi”10. W konsekwencji prowadzi to do skrywania pragnień i trzymania na uwięzi fantazji i namiętności. Jednakże społeczeństwo może z owych ograniczeń się wyswobadzać. Zauważa to Giddens, pisząc o współczesnej, płynnej seksualności, która została „odkryta, otwarta […] Jest ona czymś, co każdy z nas ma i może kształtować”11. Plastyczna seksualność odrywa się od prokreacji, rodziny i cyklu pokoleń. Według badacza, seksualność stała się „plastycznym aspektem ‘ja’
jednostki, kluczowym punktem, który łączy ciało, tożsamość i system norm społecz- nych”12. Dla zilustrowania Giddens przywołuje przykład masturbacji, która trakto- wana była dawniej jako symbol niespełnionej seksualności, a obecnie jest zalecana jako ważne źródło seksualnej satysfakcji, zwiększające wrażliwość seksualną obu płci. Tymczasem Izabela Fornalik zwraca uwagę na to, że seksualność to nie tylko masturbacja i aktywność seksualna, „ale przede wszystkim identyfikacja płciowa, preferencja seksualna, zachowanie seksualne, prokreacja, uczucie i fantazje”13.
Seksualność najpełniej wyrażana jest w międzyludzkiej, osobowej relacji, w związku z drugim człowiekiem, gdzie może być odsłaniana, ale też odkrywa- na i nieustannie wzbogacana. Prowadzi ona do przeżywania szczęścia, przynosi napływ sił witalnych. Seksualność nie ogranicza się tylko i wyłącznie do samego aktu seksualnego, ale obejmuje szerokie spektrum „seksualnych tęsknot za partne- rem, pożądania seksualnego wyższego rzędu i uznania fizycznych, emocjonalnych i ogólnoludzkich wartości reprezentowanych przez partnera”14. Chociaż ekspresja seksualności następuje za pośrednictwem ciała, stanowi ono jej domenę, nie ogra- nicza się tylko i wyłącznie do niego, obejmuje bowiem sferę doznań psychicznych, głębokich, czasami ambiwalentnych, które powodują poczucie istnienia przez ich przeżywanie. W ten sposób seksualność staje się wartością, która znajduje swój wyraz w tworzeniu związków, w miłości do „drugiego”, w przekazywaniu nowe- go życia15. „Seksualność ludzi istnieje w różnych formach i przejawach: świadoma i nieuświadomiona, spełniona i nie, zablokowana w rozwoju i niedojrzała, wymy- kająca się wewnętrznej kontroli i do przesady dozorowana z zewnątrz, czasami bezprawnie wykorzystywana, a prawie zawsze stanowiąca problem”16.
9 M. Szyszkowska, dz. cyt., s. 78.
10 A. Giddens, dz. cyt., s. 32.
11 Tamże, s. 27.
12 Tamże, s. 27.
13 http://bialystok.naszemiasto.pl/artykul/seksualność,1057123,art,t,id,tm.html [dostęp:
08. 08. 2017].
14 O. Kernberg, Związki miłosne, Poznań, s. 60.
15 Zob. M. Komorowska Pudło, dz. cyt., s. 27.
16 M. Kościelska, Niechciana seksualność, Warszawa 2004, s. 7.
Edukacja seksualna jako (nie)obecny element wychowania we współczesnej rodzinie
Fundamentalnym dla rozwoju człowieka środowiskiem jest rodzina. To wła- śnie w niej rozpoczyna się kształtowanie seksualności dziecka. Andrzej Jaczewski dobitnie stwierdza, że „W pierwszym okresie życia dziecko wychowuje rodzina i jej funkcji nic nie jest w stanie zastąpić”17. Przebywając w rodzinie uczy się ono swojej płci, a także zdobywa wiedzę na jej temat. „To właśnie rodzina w sposób szczególny kształtuje w dzieciach pojęcie męskości i kobiecości”.18 Bardzo istotne jest przy tym, w jaki sposób to robi. Realizacja edukacji seksualnej w środowisku rodzinnym może przebiegać trojako, zależnie od stylu wychowawczego przyjętego przez rodzi- ców wobec dziecka, a zatem jako19:
– styl oparty na braku otwartości interakcji w ramach jednej płci, w którym ro- dzic płci przeciwnej jest wykluczony z edukacji seksualnej własnego dziec- ka, w związku z czym czynności związane z higieną czy rozmowy na temat seksualności podejmowane są tylko w relacjach matka – córka oraz ojciec – syn; przekazywana wiedza oparta jest przede wszystkim na własnych do- świadczeniach, może być uzupełniona stereotypami, wyraźnie podkreśla się w niej odmienność płci;
– styl oparty na otwartości interakcji, który polega na aktywnym uczestniczeniu obojga rodziców w procesie edukacji seksualnej, rodzice nie zbywają pytań własnych dzieci i nie stosują odpowiadania wymijającego i nieprawdziwego;
zagadnienia dotyczące seksualności podejmowane są bez skrępowania i za- żenowania, nie stanowiąc tabu;
– styl oparty na braku otwartości interakcji, który charakteryzuje się niepodej- mowaniem tematów dotyczących seksualności, skutkiem czego dzieci poszu- kują wiedzy w mediach oraz u rówieśników; jest to wynikiem wielu trudności opiekunów, a przede wszystkim: nieznajomości słownictwa, którym można zastąpić wulgaryzmy, poczucia zażenowania, bagatelizowania tej sfery życia, przeświadczenia, że to szkoła ma uczyć dziecko.
Odpowiednie stymulowanie kształtowania się seksualności dziecka uzależnio- ne jest także od podejścia rodziców do ich własnej seksualności. „Jeśli rodzice nie akceptują siebie jako istot seksualnych, nie będą potrafili docenić dziecka jako istoty seksualnej”20. Dzieci przede wszystkim bacznie obserwują otoczenie, przesią- kają wzorcami swoich rodzin. Słuchają także napływających komunikatów werbal-
17 A. Jaczewski, Seksualność dzieci i młodzieży. Pół wieku badań i refleksji, Warszawa 2014, s. 169.
18 R. Kijak, Rodzinne uwarunkowania seksualności osób niepełnosprawnych, „Praca Socjalna”
2016, styczeń – luty, s. 164 – 183.
19 M. Grabowska, Rola rodziców w wychowaniu seksualnym ich dzieci, s. 177 – 185, http://www.
kpsw.edu.pl/pobierz/wydawnictwo/noe4/177_Magdalena%20Grabowska.pdf [dostęp: 12. 06. 2017].
20 R. Kijak, dz. cyt., s. 173.
nych. Z badań Jacka Kurzępy wynika, że temat seksualności bywa przez rodziców odsuwany, odraczany, bagatelizowany, ignorowany albo poruszany sporadycznie21. Zauważa się, że choć postęp informacyjny, a także zmiany mentalne w społeczeń- stwie skutkują wzrostem łatwości i otwartości komunikacji pomiędzy rodzicami a dziećmi, to jednak oddziaływanie opiekunów na własne potomstwo w kwestii postaw wobec seksualności jest stosunkowo niewielkie22. Pod dużym znakiem za- pytania staje też wiedza rodziców, ich przygotowanie merytoryczne, do czego sami się przyznają. Okazuje się bowiem, że pomimo tego, iż dorośli łatwiej niż w prze- szłości podejmują ze swoimi dziećmi rozmowy na tzw. trudne tematy, a w tym te dotyczące seksualności, to jednak przekaz ten nie musi być rzetelny23. Zbigniew Lew-Starowicz24, Andrzej Jaczewski25 są o tym wręcz przekonani. Rodzice dekla- rują także odczuwanie skrępowania podczas podejmowania tematów związanych z seksualnością, a sposób postępowania z własnymi dziećmi stanowi odwzorowa- nie doświadczeń wyniesionych z domów rodzinnych, z jednoczesnym podnoszo- nym przez nich brakiem w nim wzorców26. Przekaz rodziców wypełniany bywa własnymi stereotypami, uprzedzeniami, lękami i dezadaptacyjnymi preferencjami czy mitami na temat zachowań seksualnych. Z badań wynika, że do najczęściej podejmowanych wątków należą; przedwczesna ciąża, sposoby zapobiegania jej, kwesta wirusa HIV i AIDS, higiena narządów płciowych, dojrzewanie. Rodzice nie rozmawiają natomiast z dziećmi o ich ulegającej przemianom cielesności, budzącej się z latencji orientacji seksualnej, ale także masturbacji czy aborcji. Co ciekawe, rozmowy częściej prowadzone są z córkami. Wywołuje to poczucie osamotnienia, niezrozumienia, skazując młodego człowieka na samodzielne poszukiwania infor- macji głównie wśród rówieśników, w sieci, czy też nieprzemyślane angażowanie się w przedwczesną aktywność seksualną, by zdobyć osobiste doświadczenie. „Pro- blemem do rozwiązania w tej samotni psychicznej jest zagadka dotycząca samego siebie w nowej koncepcji bycia w świecie, konieczność oswojenia własnego ciała, okiełznania własnych popędów, namiętności, zrozumienia własnych emocji, które w tym czasie są jak wulkaniczna lawa, raz pełne żaru, to znów twardości skał”27.
Edukacja seksualna realizowana w domu przez rodziców klasyfikowana jest jako część wychowania globalnego, co ma służyć przystosowaniu dzieci do póź-
21 J. Kurzępa, Zagrożona niewinność. Zakłócenia rozwoju seksualności współczesnej młodzieży, Kraków 2007, s. 185 – 186.
22 M. Dziewiecki, Miłość pozostaje. Pedagogika miłości dla rodziców, wychowawców i wychowan- ków, Częstochowa 2001, s. 10.
23 Z. Lew-Starowicz, A. Fijałkowska-Grabowiecka, Seks kontrowersyjny, Warszawa 2004, s. 16.
24 Z. Lew-Starowicz, Encyklopedia erotyki, Warszawa 2004, s. 16 – 19.
25 A. Jaczewski, dz. cyt., s. 176.
26 Raport Opinie i oczekiwania młodych dorosłych osiemnastolatków oraz rodziców dzieci w wie- ku szkolnym wobec edukacji dotyczącej rozwoju psychoseksualnego i seksualności, Warszawa 2015.
https://men.gov.pl/wp-content/uploads/2015/07/raport-ibe-ekd.pdf [dostęp: 08. 02. 2018].
27 J. Kurzępa, dz. cyt., s. 188.
niejszego samodzielnego życia i podejmowania przez nie różnych ról w dorosłym już społeczeństwie28. Należy zaakcentować, że role te odnoszą się także do sfery seksualnej – bycia dojrzałym partnerem seksualnym. Wychowanie seksualne po- winno stanowić element standardowego wychowania dzieci, przy założeniu, że jest to świadoma i zorganizowana działalność społeczna rodziców, mająca na celu wy- wołanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka29. W związku z tym należy przyjąć określone cele wychowawcze w zakresie edukacji seksualnej, w tym:
– przygotowanie dziecka do podjęcia w przyszłości ról małżeńskich oraz rodzi- cielskich,
– promowanie zdrowia seksualnego, poprzez przekazywanie pozytywnego mo- delu ludzkiej seksualności,
– podejmowanie działań mających na celu zapobieganie zjawiskom przemocy seksualnej wobec dzieci,
– przeciwdziałanie tworzeniu się stereotypów oraz uprzedzeń, które dotyczą kobiet, mężczyzn oraz mniejszości seksualnych,
– dostarczanie informacji na temat seksualności, ale dostosowanych do możli- wości poznawczych oraz emocjonalnych dziecka30.
Odpowiednio prowadzona przez rodziców edukacja seksualna będzie skutko- wać u dzieci:
– posiadaniem przez nie rzetelnej wiedzy,
– odrzucaniem stereotypów myślenia na temat seksualności,
– umiejętnością kształtowania w sposób prawidłowy relacji partnerskiej, – akceptacją własnej płci oraz ról z nią związanych,
– umiejętnością wyrażania swojej seksualności w sensie fizycznym oraz psy- chicznym,
– rozwijaniem postaw pozytywnych wobec ludzkiej seksualności, – właściwym przygotowaniem do życia małżeńskiego oraz rodzinnego31. Odnosząc się do stanowisk eksperckich, optymistycznie brzmi, że błędy wy- chowawcze rodziców w kwestii edukacji seksualnej własnych dzieci nie muszą skut- kować niepowodzenia w rozwoju psychoseksualnym, ponieważ prawidłowo rozwi- jający się i ciekawy świata młody człowiek, nawet jeśli nie uzyska wiedzy na ten temat w domu, to jednak będzie jej szukał w innych źródłach32. Jednym z nich jest edukacja prowadzona w szkole.
28 Encyklopedia pedagogiczna, [red.] W. Pomykało, Warszawa 1997, s. 917.
29 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1987, s. 347.
30 Z. Lew-Starowicz, Encyklopedia erotyki, dz. cyt., s. 16 – 19.
31 M. Grabowska, dz. cyt., s. 177 – 185.
32 J. Spychalska-Stasiak, M. Grabowska, Międzypokoleniowa transmisja postaw wobec seksual- ności, „Polskie Forum Psychologiczne” 2008, nr 13, s. 10 – 12.
Edukacja seksualna w szkole Między wpływem tradycji a siłą postępu
W sytuacji (nie)obecnej edukacji seksualnej w domu rodzinnym innym źró- dłem wiedzy i informacji powinna być szkoła. Andrzej Jaczewski pisze: „Szkoła oddziałuje wielostronnie, ale szczególnie ważne są dwa czynniki; nauczyciele i śro- dowisko rówieśnicze”33. Z dostępnych badań opublikowanych w czasopiśmie „New- sweek” i przeprowadzonych przez Federację na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny oraz Grupę Edukatorów Seksualnych Ponton w 2015 r. wnika, iż choć edukacja seksualna w polskich szkołach jest realizowana, to jednak jej poziom pozostawia wiele do życzenia34. Do wniosków takich kilka lat temu doszedł także J. Kurzępa35.
Przedmiotem, który podejmuje problematykę seksualności człowieka, jest wychowanie do życia w rodzinie. W świetle wyników badań Kurzępy młodzież postrzega przedmiot jako mało przydatny, prowadzony przez słabo przygotowa- nych nauczycieli. Młodzi ludzie kwestionują sposób przekazywania treści, który jest bardzo ogólny, mało interesujący, wybiórczy, czemu towarzyszy moralizowa- nie czy stygmatyzowanie. Jako edukatorzy najbardziej preferowane są osoby obce, głównie pielęgniarki, najmniej osoby związane z Kościołem katolickim. Uczestnicy zajęć zdecydowanie opowiadają się za prowadzeniem ich przez specjalistów. Tym- czasem praktyka pokazuje, że są to przypadki sporadyczne. W większości przed- miot prowadzą nauczyciele innych przedmiotów (biologii, historii, WF czy wiedzy o społeczeństwie)36.
Nieustający od lat spór toczy się wokół podręczników do nauczania przedmio- tu, a w szczególności ich jakości. Aktualne na polskim rynku edukacyjnym pod- ręczniki chociaż mają rekomendację Ministerstwa Edukacji Narodowej, to ich treść wydaje się być w niektórych fragmentach trudna do przyjęcia. Według specjalistów, ignoruje się w nich wiele istotnych z punktu widzenia problematyki odkryć, propo- nując jedynie poglądy katolickie. Zamyka to drogę do naukowego obiektywizmu.
Według obserwacji Marii Pawłowskiej, w proponowanych treściach występuje rów- nież wiele informacji wręcz nieprawdziwych, dotyczących, chociażby37:
– zaspokajania popędu w granicach własnego ciała poprzez masturbację, gdzie zagadnienie to omawia się jedynie w kontekście chłopców, a ponadto traktuje jako problem wstydliwy, ponieważ opisuje się jako „niedojrzałą, przejściową formę aktywności seksualnej. U większości minie w momencie osiągnięcia wyższego stopnia dojrzałości psychicznej, moralnej i duchowej. [...] Ponadto
33 A. Jaczewski, dz. cyt., s. 170.
34 M. Ciastoch., Edukacja seksualna: 9 kłamstw, których uczą w szkole, http://www.kpsw.edu.
pl/pobierz/wydawnictwo/noe4/177_Magdalena%20Grabowska.pdf [dostęp: 12. 06. 2017].
35 J. Kurzępa, dz. cyt., s. 199 – 200.
36 Raport Opinie i oczekiwania młodych dorosłych osiemnastolatków oraz rodziców dzieci w wieku szkolnym wobec edukacji dotyczącej rozwoju psychoseksualnego i seksualności, Warszawa 2015.
37 M. Ciastoch, dz. cyt.
masturbacja utrwala egoistyczne i niedojrzałe przeżywanie sfery seksualnej, bez odniesienia do drugiej osoby i bez powiązania z uczuciem miłości. Tak więc od strony psychologicznej nie zawsze jest całkowicie nieszkodliwa. Na szczęście mija z wiekiem”;38
– antykoncepcji, którą przedstawia się jako coś złego, negatywnie wpływające- go na płodność, a nawet jako zabójstwo zarodków ludzkich;
– charakterystyki młodych, nastoletnich dziewcząt i chłopców, gdzie dziewczę- ta traktuje się jako romantyczne i naiwne, natomiast chłopców, jako opęta- nych seksem;
– omawiania konsekwencji braku zabezpieczenia antykoncepcyjnego, gdzie wyrażana jest opinia, że „dziewczyna powinna zdawać sobie sprawę, że wię- cej niż chłopiec płaci za nietrafny wybór, bo nie ma równości w naturze.
On jest dawcą życia «siewcą», natomiast jej ciało «glebą», w której wzrastało nowe życie. Postawa chłopców, którzy stają się ojcami, bywa różna”39. W ramach przedmiotu i podejmowanych w związku z nim na lekcjach tema- tów, młodzi ludzie nie odnajdują odpowiedzi na mnożące się w ich głowach pytania, dlatego poszukują ich w Internecie. Zdaniem Moniki Marczak, środki masowego przekazu kształtują postawy młodych ludzi wobec seksualności, erotyki i zacho- wań seksualnych40. Na portalu Grupy Edukatorów Seksualnych Ponton można znaleźć wiele zapytań odnośnie zachowań seksualnych np. „Witam, czy jeśli na wewnętrznej stronie majtek bądź na podpasce znajdowałaby się sperma, to czy ist- nieje możliwość zapłodnienia nosząc te rzeczy?, Ile około mogą przeżyć plemniki w temperaturze pokojowej? Wiem że do wyschnięcia a ile to około może być czasu czy poł godziny wystarczy jak Panie myślą ?, Witam, jutro idę do ginekologa i będę miała robione pierwsze w życiu badanie, zastanawiam się czy mogę dziś spokojnie uprawiać z chłopakiem seks, czy może powinnam się powstrzymać ?, Wykonałam test ciążowy kilka dni po tym jak powinnam dostać okres oraz 19 dni po sytuacji ryzykownej. Niestety nie miałam szansy wykonać go z samego rana, ale zrobiłam to ok. godziny 12. Czy mogę uznać wynika za pewny i że mimo braku okresu nie jestem w ciąży?41. Przytoczone wypowiedzi wskazują na ciekawość młodych ludzi, a jednocześnie ujawniają obszary ich niewiedzy.
Z zeszłorocznego raportu przygotowanego przez ekspertów, w tym seksuologa Zbigniewa Izdebskiego, wynika, że frekwencja na lekcjach wychowania do życia w rodzinie maleje wraz z promocją do kolejnych klas. Uczniowie gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych wyrażają przekonanie, że zakres wiadomości i tematów poru-
38 T. Król, Wędrując ku dorosłości. Wychowanie do życia w rodzinie dla uczniów klas I – III gim- nazjum, Kraków 2012, s. 97
39 Tamże, s. 98
40 M. Marczak, Przemiany postaw i zachowań seksualnych młodzieży [w:] Seksualność człowie- ka, [red.] G. Iniewicz, M. Mijas, Kraków 2011, s. 96.
41 http://www.ponton.org.pl/pl/comment/41482 [dostęp: 12. 02. 2018].
szanych na zajęciach w niewielkim stopniu lub wcale nie wykracza poza to, co było realizowane w programie szkoły podstawowej. Nauczyciele prowadzący sporadycz- nie rozmawiają z uczniami o ich codzienności szkolnej i pozaszkolnej. Wypowiedzi uczniów, ich doświadczenia i opinie pozwalają na sformułowanie wniosku o licz- nych deficytach w kompetencjach zawodowych nauczycieli realizujących zajęcia wychowania do życia w rodzinie, brakach zarówno w warsztacie pracy dydaktycz- nej, jak i kompetencjach społecznych, niezbędnych do podejmowania otwartych rozmów z młodzieżą na temat seksualności, jak i budowania właściwych relacji z uczniami42. Zdaniem młodzieży, prowadzącym lekcje brakuje zrozumienia dla problemów młodych i otwartości. „U mnie było bardzo mało takich życiowych te- matów. O zakładaniu prezerwatywy czy w ogóle […] tematu antykoncepcji, a o mie- siączce to chyba w ogóle nie mówiliśmy” – mówiła gimnazjalistka uczestnicząca we wspomnianym badaniu. W opinii Marii Pawłowskiej oraz Aliny Synakiewicz, treści zawarte w podręcznikach są przestarzałe, zaprzeczają faktom i szerzą mity oraz stereotypy43. Mało miejsca poświęca się zjawisku cyberprzemocy oraz sextin- gu. Dodatkowo, spośród czterech podręczników dopuszczonych do użytku, aż trzy zostały opracowane przez jednego autora. Marta Dora wylicza konsekwencje ni- skiego stanu wiedzy dzieci i młodzieży o seksualności człowieka: „obniżenie wieku inicjacji seksualnej, wzrost liczby nastoletnich ciąż, wzrost zakażeń HIV czy wzrost przemocy na tle seksualnym, której zarówno ofiarami, jak i sprawcami są mało- letni”44. Autorzy raportu dotyczącego realizacji wychowania do życia w rodzinie formułują sugestie, które nasuwają się pod wpływem otrzymanych wyników. Ich zdaniem warto rozważyć45:
– przynajmniej częściową weryfikację zakresu treści programowych dotyczą- cych anatomii, fizjologii, rozrodczości, prokreacji na każdym z etapów edu- kacji szkolnej, zapewnienie korelacji pomiędzy programem wychowania do życia w rodzinie i programami przyrody oraz biologii,
– organizowanie zajęć koedukacyjnych jak i skierowanych wyłącznie do przed- stawicieli danej płci,
– pogłębienie wiedzy nauczycieli przedmiotu na temat zasad funkcjonowania uczniów w realnym świecie oraz wirtualnym w celu lepszego zrozumienia ich problemów związanych z rozwojem psychoseksualnym,
42 M. Bieńko, Z. Izdebski, K. Wąż, Realizacja zajęć wychowanie do życia w rodzinie w szkołach podstawowych, gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych. Perspektywa uczniów i dyrektorów szkół, Warszawa 2016, http://ponton.org.pl/sites/ponton/files/pdf/2016/rekomendacje_kontrola_
prawa_edukacja_seksualna_2016. pdf [dostęp: 10. 02. 2018].
43 K. Szczygieł, Edukacja seksualna w szkołach było źle, będzie jeszcze gorzej, https://oko.press/
edukacja-seksualna-szkolach-bylo-zle-bedzie-jeszcze-gorzej/ [dostęp: 04. 02. 2018].
44 Tamże.
45 M. Bieńko, Z. Izdebski, K. Wąż, dz. cyt.
– przygotowanie dla nauczycieli przedmiotu oferty doskonalenia zawodowego, która obejmowałaby tak pogłębienie obszaru wiedzy, jak i nabycie odpowied- nich umiejętności i kompetencji komunikacyjnych, językowych,
– podniesienie statusu zajęć wychowania do życia w rodzinie w szkole i równoprawnego traktowania ich z innymi przedmiotami.
Z przedstawionych postulatów wynika, że zapotrzebowanie na edukację doty- czy nie tylko uczniów, ale i samych nauczycieli. Zasób ich wiedzy oraz umiejętności nie odpowiada współczesnym realiom, uniemożliwiając tym samym prowadzenie konstruktywnego dialogu z nowym pokoleniem. Aby go nie zrywać, a podtrzymać, trzeba poznać specyfikę obyczajowości młodzieży, jej codzienność. Podstawą jest natomiast komunikacja, która prowadzi do uzgadniania i nadawania znaczeń.
Edukacja seksualna – w którą stronę? Refleksje podsumowujące
W świetle powyższych rozważań prowadzenie edukacji seksualnej napotyka na poważne problemy. Z całą pewnością szczególny jest kontekst, gdyż odbywa się ona w pewnym typie społeczeństwa, w pewnej społeczno-kulturowej przestrzeni.Przeobrażenia, które zaistniały i stale się toczą nie mogą być ignorowane, bagate- lizowane, pomijane. Nie jesteśmy w stanie zatrzymać ani diametralnie zmienić ich kierunku, ale też nie potrafimy go przewidzieć. Gwałtowność przemian, mnogość wyjaśniających je koncepcji i wprowadzanych pojęć stawia dorosłego człowieka w sytuacji zakłopotania, zagubienia, jak więc mogą reagować ci, którzy dorośli jesz- cze nie są? Rodzice, którzy do niedawna radzili sobie raz lepiej raz gorzej z podej- mowaniem „trudnych tematów”, odczuwają lukę kompetencyjną. Tymczasem to właśnie w ich stronę skierowane są największe oczekiwania46.
Margaret Mead pisze o rozłamie, który dokonuje się pomiędzy światem do- rosłych a światem ich dzieci. „Dzieci żyją w świecie, o którym starsi nie mają po- jęcia”47. Nie są oni już w stanie spełniać roli przewodników, gdyż doświadczenia stające na drodze rozwoju ich dzieci są im nieznane. „młodzi ludzie w każdej części świata stają przed sytuacją, z którą nikt ze starszych nie spotkał się dotąd […]
I odwrotnie starsze pokolenie nie może już absolutnie liczyć na to, że w życiu ich dzieci powtórzy się ich własne, nie znane nikomu przed nimi doświadczenie”48. Nic dziwnego, że szkoła (organizowana przez dorosłych) także wykazuje niewydol- ność, stając się ostatecznie areną światopoglądowego sporu. Poszkodowani w tej sytuacji są uczniowie, a przecież to ich dobro i harmonijny rozwój stanowią tu priorytet. Wydaje się, że na ten moment trudno o „dobre rozwiązania”. Sytuacja ta
46 Zob. M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2005, s. 281.
47 M. Mead, Kultura i tożsamość, Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa 2000, s. 95.
48 Tamże, s. 95.
pokazuje natomiast silny wpływ tradycji, kultury oraz opór towarzyszący przyjmo- waniu nowości, jeśli te nie służą zachowaniu ich ciągłości. Prowadzi to do współist- nienia dwóch, równoległych rzeczywistości. Oficjalnej – narzuconej odgórnie, reali- zowanej formalnie poprzez przedmiot, podstawę programową, podręcznik i osoby prowadzące, oraz „podskórnej”, rozgrywającej się w przestrzeni bezpośredniej ko- munikacji rówieśniczej czy pośrednio na internetowych łączach. Być może jeszcze długo będziemy świadkami batalii między tradycyjną a liberalną kulturą seksualną wynikającą z tego, że „normy obyczajowe czy morale zmieniają się w kierunku ich liberalizacji, a normy religijne są dość trwałe i konserwatywne”49.
Literatura
Dziewiecki M., Miłość pozostaje. Pedagogika miłości dla rodziców, wychowawców wychowanków, Edycja Św. Pawła, Częstochowa 2001.
Encyklopedia Pedagogiczna, [red.] W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1997.
Giddens A., Przemiany intymności. Seks, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeństwach, PWN, Warszawa 2006.
Jaczewski A., Seksualność dzieci i młodzieży. Pół wieku badań i refleksji, Difin, Warszawa 2014.
Jakubowska H., Socjologia ciała, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009.
Kernberg O., Związki miłosne, Zysk i S-ka, Poznań 1998.
Komorowska-Pudło M., Seksualność młodzieży przełomu XX i XXI wieku, WAM, Kraków 2013.
Kościelska M., Niechciana seksualność, Jacek Santorski & Co, Warszawa 2004.
Król T., Wędrując ku dorosłości. Wychowanie do życia w rodzinie dla uczniów klas I – III gimnazjum, Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2012.
Kurzępa J., Zagrożona niewinność. Zakłócenia rozwoju seksualności współczesnej młodzieży, Im- puls, Kraków 2007.
Lew-Starowicz Z., Encyklopedia erotyki, Muza S. A, Warszawa 2004.
Lew-Starowicz Z., Fijałkowska-Grabowiecka A, Seks kontrowersyjny, Bellona, Warszawa 2004.
Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Impuls, Kraków 2005.
Marczak M., Przemiany postaw i zachowań seksualnych młodzieży [w:] Seksualność człowieka – wybrane zagadnienia, [red.] G. Iniewicz, M. Mijas, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloń- skiego, Kraków 2011.
Mead M., Kultura i tożsamość, Studium dystansu międzypokoleniowego, PWN, Warszawa 2000 Okoń W., Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa 1987.
Artykuły z czasopism
Kijak R, Rodzinne uwarunkowania seksualności osób niepełnosprawnych, „Praca Socjalna” 2016, styczeń – luty.
Spychalska-Stasiak J., Grabowska M., Międzypokoleniowa transmisja postaw wobec seksualności,
„Polskie Forum Psychologiczne” 2008, nr 2.
Szyszkowska M, Znaczenie seksualności człowieka, „Praca Socjalna” 2016, styczeń – luty.
Netografia
http://www.who.int/gho/publications/world_health_statistics/2016/en/
http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/Glossary:Life_expectancy/pl https://oko.press/edukacja-seksualna-szkolach-bylo-zle-bedzie-jeszcze-gorzej/
49 H. Jakubowska, Socjologia ciała, Poznań 2009, s. 71.
http://ponton.org.pl/sites/ponton/files/pdf/2016/rekomendacje_kontrola_prawa_edukacja_
seksualna_2016. pdf
http://www.cps.edu.pl/pub/cms/files/131/2016_polacy_zdradzaja_edycja_4_raport.pdf https://men.gov.pl/wp-content/uploads/2015/07/raport-ibe-ekd.pdf
http://www.ponton.org.pl/pl/comment/41482
http://www.niebieskalinia.pl/pismo/wydania/dostepne-artykuly/5120 http://bialystok.naszemiasto.pl/artykul/seksualność,1057123,art,t,id,tm.html
http://www.kpsw.edu.pl/pobierz/wydawnictwo/noe4/177_Magdalena%20Grabowska.pdf http://polska.newsweek.pl/czego-ucza-na-edukacji-seksualnejszkole,artykuly,360035,1.html https://oko.press/edukacja-seksualna-szkolach-bylo-zle-bedzie-jeszcze-gorzej/
SEXUAL EDUCATION OF ADOLESCENTS IN THE CONTEXT OF SOCIO-CULTURAL TRANSFORMATION
Summary: The submitted paper examines the issue of sexual education of young people within the framework of the sexually liberated socjety. As a result of the profound transformations of our approach to intimate contacts, the domination of nearly unrestricted visual representation of sexuality, sexual education has come out of hiding, deprived of its taboo, and has become a genuine challenge for parents and teachers alike. This paper does not only attempt to present solutions, but it tries to point out the complexity of the issue, which should be examined within the context of socio-cultural transformations. In how far are various environments prepared to guide young people through the maze of sexuality? Maturity is not limited to acquired „biologi- cal” knowledge or satisfying sexual cohabitation, it expresses itself through the responsibility for one’s sexual activities, involvement and rational behavior towards dynamic transformations.
Key words: sexuality, sexual education, family, school.
