ROCZNIK 1947, ZESZYT 6 PISMO PRZYRODNICZE- WSZECHŚWIA

W SZECHŚW IA

P I S M O P R Z Y R O D N IC Z E -

'— • ' - ' ‘ • • ’ i

O R G A N P O L S K I E G O T-W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. K O P E R N I K A

ROCZNIK 1947, ZESZYT 6

REDAKTOR: Z. GRODZINSKI

KOMITET REDAKCYJNY:

K. MAŚLANKIEWICZ, WŁ. MICHALSKI, ST. SKOWRON, D. SZYMKIEWICZ, J. TOKARSKI

Z ZASIŁKU WYDZIAŁU NAUKI MINISTERSTWA OŚWIATY

K R A K Ó W 1 9 4 7

K a m u ł t M.j Z d ziejó w fa u n y S a h a ry ... str. 161

K t a p u t ó w n a A.: W z ro s t b ło n y k o m ó rk o w e j ... „ 166

D e m e l K.: E k o lo g ia p ta k ó w m o rsk ic h ... „ '169

T o k a r s k i J.: Z ag ad n ien ie soli p o ta so w y c h “w P olsce ... „ 174

S i e m i ń s k a J.: Gdy w o d a k w itn ie ... „ 177

P a u t s c h F .: F iz jo lo g ia z m ia n y b a rw y u staw o n o g ó w ... „ 180

L i t y ń s k i T .: Czy k rzem je s t ro ś lin o m do życia p o tr z e b n y ? ... „ 183

W i e l c y p r z y r o d n i c y : ... „ 185

K a ro l L yell Z n a s z e j p r z y r o d y : ... ... ... „ 187

Kukułka C uculus c a n o ru s L. D r o b i a z g i p r z y r o d n i c z e : ... ... ... ... ... , . 1 8 8 N ow e c zaso p ism o g enetyczne. S ło n o ść m ó rz a fa u n a . P a n to fe le k . O s k ła d z ie b e z p o śre d n ie g o p ro m ie n io w a n ia słonecznego. P r z e g l ą d w y d a w n i c t w : ... „ 192

K. D em el — Życie m o rza.

W . S k u ra to w ic z — K lucz do o zn a c z a n ia k ra jo w y c h z w ie rz ą t ssących.

A d res R edakcji i A d m in istra c ji:

R e d a k c j a : Z. G ro d ziński — Z akład anatom ii porów naw czej U. J . K raków , św. A n n y 6 . — Telefon 566-92.

A d m i n i s t r a c j a : B r. K o k o szy ń sk a — K raków , Podw ale 1.

P IS M O P R Z Y R O D N I C Z E ,

O R G A N P O L S K I E G O T - W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. K O P E R N I K A

Rocznik 1947 Zeszyt 6 (1770)

M. RAMUŁT

Z D ZIEJÓ W FAUNY SAHARY W yniki badań ostatnich kilkudziesięciu

lat nie pozostaw iają wątpliwości co do tego, że Sahara w przeszłości niezbyt odległej, w znaczeniu geologicznym, posiadała klim at w ybitnie różny od dzisiejszego. W okresie czwartorzędowym, podczas którego na tere­

nie Europy północnej, i środkowej następo­

wały kolejno po sobie zlodowacenia i okresy międzylodowcowe, n a obszarze Afryki pół­

nocnej panow ał klim at wilgotny, jakkol­

wiek nie w tym stopniu oo klim at strefy przy równikowej Afryki dzisiejszej. W iększa część obszaru dzisiejszej Sahary, z w y jąt­

kiem niektórych terytoriów, jak ń p . pustyni Libijskiej, nie była w owym czasie pusty ­ nią. Sahara pokryta była wówczas syste­

m am i rzek m niejszych i większych, biorą­

cych początek w różnych m asywach gór­

skich, leżących albo w jej wnętrzu jak A haggar czy Tibesti, albo n a jej peryferii ja k góry A tlasu W ysokiego lub tzw. Saha- ryjskiego. Szczególnie Ahaggar, potężne wzniesienie położone w samym środku tego obszaru; dzisiaj pustynnego, wysyłał rzeki

n a wszystkie strony świata, zwłaszcza na północ w kierunku Morza Śródziemnego i na południe w kierunku Sudanu i obszaru je ­ ziora Czad. Po rzekach tych pozostały w y­

raźne ślady w postaci wyschłych łożysk, n ie­

raz głęboko w rzynających się w teren p u ­ styni, przebiegających setki kilometrów w określonym kierunku i gubiących się w końcu w piaskach bez osiągnięcia w y­

brzeża morskiego. Są to tzw. «ued’y» («el ued» po arabsku znaczy rzeka wzgl. dolina rzeczna). W ody płynącej w nich nie ma, zidarzają się tylko niekiedy zbiorniki wody stojącej. Niektóre z tych ued’ów sah ary j- skich, jak np. Saura u podnóża Atlasu, w czasie rzadkich ale za to gwałtownych deszczów w górach, w ypełniają się chw i­

lowo rwącymi strum ieniam i. Przykładem , jednak typowym takiej zam arłej, a swego czasu wielkiej rzeki czwartorzędowej jest Igharghar, który zaczyna się w górach A h a g g a r^ 1, biegnie przez Saharę w kie­

runku na północ na przestrzeni ok. tysiąca km i kończy się (a raczej kończył) bezod-

A u to r a rty k u łu m ia ł m ożność podczas d łu ż­

szego p o b y tu w A lgierze (1940— 1) zetk n ą ć się z p rz y ro d n ik a m i i archeologam i, k tó rz y bad ali S a h arę.

*) T ak b rzm i n azw a tego m asyw u górskiego w języ k u zam ieszk u jący ch go b e rb e rsk ic h T uare- gów. O gólnie zn a n a je s t także zarab izo w an a fo rm a : H oggar.

Ryc. 1. Mapa środkow ej części Sahary (częściow o w g Gautier).

Obszary w yd m p iaszczystych («erg») zakropkowane.

Łożyska «ued»-ów zaznaczone linią przeryw aną.

W zn iesienia od 550—1524 ni w rzadk ie kreski skośne.

W zn iesienia od 1524—3048 m gęste kreski skośne.

W zn iesienia ponad 3048 kreski skrzyżow ane.

pływowo w obszarze W ielkich Szottow , je ­ zior w pobliżu Biskry. Z powodu ubóstw a opadów w m asyw ie Ahaggar, (w przeci­

w ieństw ie do A tlasu), Igliarghar jest dzisiaj tylko łożyskiem bezwodnym, nieraz gubią­

cym się, zwłaszcza w sw ym środkowym biegu, n a obszarze tzw. W ielkiego Ergu W schodniego, pod w arstw am i naw ianych piasków.

Sahara, która dzisiaj stanow i w ielką b a ­ rierę w znaczeniu zoogeograficznyin, m ię­

dzy Afryką północną, śródziem nom orską, a Afryką tropikalną, tzw. «Czarną», w okre­

sie czwartorzędu, dzięki ówczesnem u w il­

gotnem u klim atow i i istn ien iu tych n o rm al­

nie wykształconych systemów rzecznych, była pomostem m iędzy tym i obszarami.

W zdłuż dolin dzisiejszych u e d ’ów odbywać

się m ogła wędrówka z jednej strony ele­

m entów śródziemnom orskich na południe, z drugiej g a tu n k i' etiopskie docierały daleko n a północ, niektóre aż w pobliże Morza Śródziemnego. F a u n a Sahary (a zapewne i flora), stanow iła w owym czasie m iesza­

ninę elementów palearktycznych i etiop­

skich. Ślady tej fauny w tej czy innej for­

m ie przetrw ały do dnia dzisiejszego. Mamy także liczne dowody istnienia już wtedy człowieka n a tych obszarach.

K lim at Sahary zaczął się jednak z czasem zmieniać. Rozpoczął się wielki proces wysy­

chania, który trw a do dnia dzisiejszego i który w różnych częściach dzisiejszej p u ­ styni jest różnie daleko posunięty. N ajda­

lej posunięty n a obszarach, które geografo­

wie francuscy oznaczają tuareską nazwą

W S Z E C H Ś W I A T 163

«tanesruft» od nazwy słynnej «krainy p ra- gnienia» leżącej na południowy zachód od gór Ahaggar. Na takich obszarach nie ma żadnych śladów życia ze względu na zu­

pełny brak wody. Na obszarach nie m a ją ­ cych charakteru «tanesruft» życie roślinne i zwierzęce istnieje, oczywiście ograniczone do form przystosowanych do swoistych w a ­ runków7 panujących na pustyni. Nie m ó­

wimy tu o oazach, gdzie w arunki życia nie m ają już czysto pustynnego charakteru.

Czy poza sam ym wnioskowaniem istnieją jakieś konkretne dowody istnienia w prze­

szłości bogatej fauny na Saharze, o tym m ieszanym pal earktyczno- etiopskim cha­

rakterze? Dowody takie istnieją i są tro ja ­ kiego rodzaju: (1) ze strony fauny nam współczesnej, (2) świadectwa historyczne, i (3) świadectwa przedhistoryczne.

(1) Do świadectw nam współczesnych za­

liczyć należy występowanie na obszarach Sahary, w oazach, w izolowanych zbiorni­

kach wodnych, n a terenie ued’ów i innych m iejscach, gdzie życie jest możliwe, pew ­ nych gatunków zwierząt kręgowych i bez­

kręgowych, identycznych lub blisko spokre­

wnionych z gatunkam i żyjącym i w oddalo­

nych nieraz o kilkaset do tysiąca kilkuset kilom etrów rejonach tropikalnych. Takim i gatunkam i są np. z zakresu płazów Rana mascareniensis napotykana w górach Tassili des A dżdżers2), położonych na północ od A haggar’u, gatunek żaby którego główny zasięg obejm uje kontynent afrykański od Sahary na południe, albo zachodnio-afry- kańska Rana occipitalis, występująca rów ­ nież w głębi Sahary, w obszarach Tagant i A drar. Tu należy szereg gatunków ryb słodkowodnych jak gatunki rodzaju Chro- mijs z rodziny Cychlidae lub Clarias lazera z rodziny Siluridae, formy tropikalne napo­

tykane n a Saharze daleko na północy bo aż w okolicach Biskry. Żyją tam w m ule drob­

nych zbiorników', w kanałach irygacyjnych gajów palm ow ych oraz w wodach podziem ­ nych n a terenie końcowej części łożyska Igliarghar. Clarias lazera występuje ponadto

wzdłuż całego «biegu» Igharghar aż do jego

< źródeł» w centrum Sahary. Niekiedy w tych samych m iejscach w ystępują obok siebie formy należące do dwóch różnych faun, jak np. na obszarze Adrar dwa gatunki ryb z ro­

dzaju Barbus, jeden śródziemnomorski, dru ­ gi etiopski, jako żywe świadectwo przenika­

nia się w przeszłości dwóch krain zoogeo- graficznych n a terenie wilgotnej Sahary.

Ryc. 2. Clarias lazera, ryba z rod ziny Siluridae.

w ystępująca w rejonie Ikharghar na Saharze (wdt. D u v e y r i e r).

Tak samo stwierdzono, że wśród mięczaków pewne wodne gatunki ślimaków tropikalnych w ystępują w górach środkowej Sahary. N aj­

ciekawszym jednak może faktem jest znale­

zienie, jak podaje E. F. G a u t i e r , , przez m isję wojskową francuską, parę dziesiątków lat temu, żywego krokodyla nilowego rów ­ nież w centralnej Saharze, w dolinie Mihero n a obszarze gór T a s s ili3). Okazało się, że nie jest to jedyne jego stanowisko; napot­

kano go również w górach Tibesti, położo­

nych bardziej n a wschód, a także daleko na zachodzie w obszarze Tagant. T ak w górach Tassili, jak i Tibesti zbiorniki mieszczące w sobie okazy krokodyla trwałość swoją za­

wdzięczają m. i. temu, że zn ajd u ją się wśród pokładów piaskowca.

O czym mogłyby świadczyć wymienione fakty? W dzisiejszych w arunkach przedo-

2) N azw a p o ch o d zi od plem ienia B erberów z ta m ty c h okolic.

, 3) Jed en z pierw szych okazów k ro k o d y la na S ah arze z n ale zio n y zo stał w górach T assili przez k a p t. N i e g e r (k o m u n ik at J. P e 11 e g r i n, C. R.

AcEfd. Sc. P a ris, 1911).

stanie się tych form tropikalnych z obsza­

rów głównego zasięgu do tak odległych i izolowanych stanowisk, oddzielonych w ie­

loma setkam i kilom etrów obszaru «tanez- ruft» nie jest fizyczną możliwością. Mamy tu w yraźnie do czynienia z fau ną o ch a ra k ­ terze reliktow ym , za czym przem aw iają także pewne cechy fizyczne w ym ienionych gatunków, przede wszystkim ich skarłow a- cenie. Napotkane okazy krokodyla nilowego nie przekraczały jednego m etra długości, a niektóre z ryb tropikalnych w ystępujących w rejonie Ig h arghar m ają długości zaledwie parę centymetrów. Karłow acenie to tow a­

rzyszyło redukow aniu się ich obszaru roz­

przestrzenienia do izolowanych stanow isk oraz przesunięciu i zwężeniu skali w a ru n ­ ków życiowych środowiska, skali która dzi ­ siaj napew no nie obejm uje ich pierwotnego życiowego optim um .

(2) D ane historyczne rzucają także pewne światło na przeszłość faunistyczną Sahary.

Dzisiaj Saharę trudno sobie w yobrazić bez charakterystycznych sylwetek palm y dakty­

lowej i jednogarbnego w ielbłąda. A jednak w przeszłości stosunkowo niedaw nej bo w starożytności, nie było jeszcze gajów p a l­

mowych w oazach i nie było wielbłądzich karaw an, ja k nie było zresztą i Arabów, któ­

rych język jest dzisiaj w powszechnym uży­

ciu na szlakach saharyjskich. T ak w ielbłąd jak i Arab przybyli w różnych czasach póź­

niej ze wschodu.

Sahara starożytna posiadała za to słonia.

Znany tak dobrze z historii w ojen punic- kich słoń kartagiński zam ieszkiw ał w sta ­ nie dzikim łasy Atlasu, schodząc w porze zimowej n a stepy podgórskie. Był on także hodow any przez Kartagińczyków i używany jako zwierzę juczne ale, rzecz prosta, tylko w k ra ju upraw nym wzgl. n a peryferii p u ­ styni. Zasadniczo był to słoń afrykański ale m niejszych rozm iarów. Możliwe, że imały wzrost tego słonia także i w tym w ypadku był cechą charakterystyczną form y relik to ­ wej, która w okresie czw artorzędowym m iała poprzez wilgotną Saharę łączność z zasięgiem południow ym swego gatunku, łączność ta została jed n ak p rzerw ana w skutek w ysycha­

nia Sahary, a populacje pozostałe n a p ó ł­

nocy, z powodu odosobnienia i zm ian k lim a­

tycznych przerodziły się we formę, odrębną.

Słoń ten wytępiony został dopiero za pano­

w ania rzym skiego4)

W ielbłąd natom iast, który dzisiaj tak ści­

śle związany jest z życiem Sahary, nie n a ­ leżał do jej fauny pierwotnej; wiemy ze źródeł historycznych, że wprowadzony został na terytorium północnej Afryki (na zachód od E giptu) dopiero w późniejszych wiekach cesarstw a rzymskiego. W prow adzenie jego i użycie jako zwierzęcia transportowego spo­

wodowało zupełną przem ianę stosunków gospodarczych, kulturalnych i m iędzynaro­

dowych n a obszarze całej niem al Sahary, umożliwiło bowiem ludom rasy białej tj.

najpierw berberskim , które w starożytności zamieszkiwały tylko kraje przybrzeżne Afry­

ki północnej, a później także przybyłym ze w schodu ludom semickim, penetrację do najdalszych okolic pustyni i wyparcie .stop­

niowe szczepów rasy czarnej, pierwotnie się­

gających aż po podnóże Atlasu. Następuje powolne opanowywanie Sahary przez ele­

m enty koczowniczo- pasterskie w raz z ich swoistym trybem życia, przedtem niezna­

nym w tych stronach. Od tego też czasu da­

tuje się upraw a n a większą skalę palm y daktylowej, która w okolicach posiadających wodę zaczyna zajm ować miejsce roślin zbo­

żowych upraw ianych przez ludność d aw niej­

szą i pow stają dzisiejsze oazy palmowe. Ho­

dowla konia i wołu, używanych w gospodar­

stw ie pierwotnej ludności, ja k o tym św iad­

czą różnego rodzaju zabytki z owych cza­

sów, Lraci rację bytu i z czasem zanika.

W historii Sahary, pustyni, zaczyna się now a epoka, której obecność w ielbłąda n a ­ daj e swoiste piętno.

(3) Świadectwa prehistoryczne. W m u ­ zeum archeologicznym w Algierze uwagę zwiedzającego zwraca płyta zawieszona na

4) E. F. G a u t i e r , k tó ry t stu d io w a ł d an e hi sto ry czn e o d noszące się do sło n ia w p ó łn o cn ej A fryce, p o d a je m. i. że H a z d ru b a l k a rta g iń sk i, u rz ą d z a ł w y p ra w y do b a se n u W ielk ich Szott ów (jezio r n a p o łu d n ie od Tunisu) i u e d ’u R i r (na­

zw a dolnego biegu Ig h arg h ar) celem ch w y tan ia d zik ich słoni i u z u p e łn ia n ia nim i re z e rw h o d o w la ­ nych K artag in y .

W S Z li G II Ś W I A T 165 jednej ze ścian z wizerunkiem żyrafy, b a r­

wy terrakoty, o znacznie zmniejszonych roz­

m iarach. Postać ta doskonale uchwycona w ruchu, w ttu d n ej dla artysty pozycji pod kątem ukośnym do patrzącego, nie różni się zasadniczo od żyrafy dzisiejszej, spotykanej n a obszarach parkowych Afryki wschodniej i południowej. Dyrektor muzeum, prof.

R e y g a s s e , objaśnia że jest to dokładna kopia m alowidła, które odkryto w głębi Sa­

hary, we. wspom nianych już górach Tassili, na ścianie skalnej wnęki w dolinie Dżerat.

Osobliwa to okolica. Suche łożysko- ued’u, które w postaci głębokiego kenionu przecina pasmo górskie, stanowi, jak się okazało, ja k ­ by archiw um czy m uzeum prehistoryczne zaw ierające dokum enty dawnej przeszłości najgłębszych p artii Sahary. Na przestrzeni ok. 15 km. znaleziono tam mnóstwo wize­

runków tak ludzi jak i zwierząt, niekiedy Całych scen myśliwskich, naw et bitew, m a­

lowanych ochrą na ścianach zagłębień w skałach zam ykających boki wąwozu, albo też rytych na poziomych płytach piaskowca, wyścielających dno i brzegi łożyska. Szereg w ypraw badaczy francuskich m. i. E. F.

G a u t i e r , słynnego geografa z Algieru, autora pierw szorzędnych prac o Saharze ja k i wspom nianego R e y g a s s e ’a, który także jest doskonałym znawcą Sahary, miały za zadanie naukow ą eksplorację tej okolicy.

D ow iadujem y się, że w arunki oświetlenia i zm iany wywołane działaniem czasu nie pozwalały na dokonywanie zdjęć fotografi­

cznych z malowideł. Dlatego też R e y g a s s e w jednej z późniejszych wypraw wziął ze sobą zdolnego m alarza R i g a Ta, który wszystko kopiował n a m iejscu i dzięki jego kopiom wiem y teraz ja k

owe za­

bytki sztuki przedhistorycznej.

Jeśli w om aw ianiu tej spuścizny artysty­

cznej, uwiecznionej w wąwozach sa h ary j­

skich, ograniczym y się tylko do w izerun­

ków zwierząt, uderza nas od razu znaczna ilość gatunków przedstawionych. Oprócz ży­

raf m alow anych i rytych w piaskowcu, znajdujem y tam w izerunki bydła domowego i bawołów, osłów i koni, kóz i psów, słoni, nosorożców, antylop i strusi, i nawet hipo­

potamów. Nie wszystkie obrazy są jednako ­

wego wieku, wizerunki zwierząt domowych pochodzą zapewne z epoki późniejszej, gdy konie i woły mogły odgrywać pewną rolę jako zwierzęta transportowe (konie na ob­

szarze Tassili używane były naw et do wo­

zów bojowych, ale to już epoka znacznie młodsza, współczesna czasom Herodota). Ale

Ryc. 3. W izerunek żyrafy, przedhistoryczne m a­

low id ło na ścianie w nęki skalnej w górach Tas­

sili na Saharze (wdł. R e y g a s s e-R i g a 1).

naw et w zabytkach najm łodszych z tego okresu nie spotykam y jeszcze śladu w iel­

błąda. Jeśli chodzi o postaci zwierząt dzi­

kich, to ja k wiadomo, dla człowieka przed­

historycznego, trudniącego się w tej odległej przeszłości przeważnie m yśliwstwem, wyko­

nyw anie wizerunków zwierząt łownych m iało pewien sens magiczny; zapewniało powodzenie w łowach. Dlatego też w zaję­

cie to wkładał cały swój wysiłek i talenl

artystyczny, który niew ątpliw ie posiadał,

a którego, naecz typowa, nie w ykazują już ludy pasterskie, które tam znacznie później przybyły.

Tego rodzaju m alow idła przedhistoryczne znaleziono także w innych okolicach Sahary, zwłaszcza n a obszarze Fezzan na południe od T ripolitanii, oraz w południow ej części prow incji Oran. Jedne i drugie zaw ierają w izerunki zwierząt należących do fauny po­

dobnej do fauny z gór Tassili. W szystkie te m alow idła techniką w ykonania i poziomem artystycznym przypom inają znane już od daw na m alow idła n a ścianach jask iń przed­

historycznych m ieszkańców południow ej i zachodniej Europy, p rzedstaw iają tylko odm ienną faunę, O swoiście afrykańskim , jak zaznaczono, charakterze.

W izerunki te świadczą, że w czasach przedhistorycznych istniały n a obszarach Sahary, dzisiaj pustynnych) w aru n k i które pozwalały istnieć tam faunie zaw ierającej

elem enty subtropikalne i tropikalne, nie tylko stepowe ale także w ym agające bardziej wilgotnego klim atu, ja k słonie i hipopotamy.

F a u n a ta, w m iarę wysychania Sahary co­

fała się n a peryferie, do wilgotnych re jo ­ nów, jak np. podnóża Atlasu. Zwierzęta większych rozm iarów wyginęły zupełnie, słoń kartagińslci był jednym z ostatnich ich przedstawicieli. Nieliczne elem enty tej fauny, złożone z niższych kręgowców i bez­

kręgowych, praw ie wyłącznie wodne, prze­

trw ały , w postaci zwykle skarlałej, długie tysiąclecia w m iejscach zupełnie izolowa­

nych, po oazach, w zbiornikach trafiających się z r zadka w wyschłych łożyskach ued’ów, a nieraz w głęboko ukrytych wodach pod­

ziemnych. W dniu dzisiejszym d ają św ia­

dectwo dawnej przeszłości tej części konty­

nentu, a zarazem rozpiętości skali, w jakiej żywy organizm zdolny jest przystosować się do zm ian w arunków otoczenia.

A. KŁAPUTÓWNA

W Z R O S T BŁONY K O M Ó R K O W E J Zwykle za spraw dzian w zrostu roślin

uw ażam y zm iany w ich wysokości. Zm iany te zachodzą dzięki obecności w roślinie, w szczytowych p artiach korzenia i łodygi l. zw. stożków wzroslu, zbudowanych z tkanki twórczej, zachow ującej więc zdol­

ność do ciągłego dzielenia się. W m łodziut­

kim pędzie słonecznika (ryc. 1) p a rtia szczy­

towa rośliny jest w łaśnie z n iej zbudowana;

tworzące się tu — n a skutek szybkich po­

działów — komórki, zostają w m iarę p rzy ­ byw ania nowych, przesuw ane do strefy n a ­ stępnej (II i III), noszącej nazwę strefy wzrostu. T u następuje bardzo intensyw ny i praw ie jednokierunkow y typ w zrostu — komórki rosną tylko n a długość. Dzięki te ­ m u zostają przesunięte do strefy następnej, gdzie stopniowo osiągają swój kształt o sta­

teczny. Dołączony w ykres w skazuje, że m a ­ ksim um wzrostu przypada n a strefę II i III;

stąd więc ta w łaśnie p a rtia pędu głównie przyczynia się do w ydłużenia całej łodygi.

Bliższe zapoznanie się z owym procesem

w zrastania n a długość pozwala stwierdzić, że jest on przede wszystkim procesem za­

chodzącym w błonie komórkowej — wzrost samego protoplastu jest w tej strefie zjaw i­

skiem ubocznym.

Ryc. 1. A. P odział pędu słonecznika ma strefy, a —liścień, I—V strefy wzrostu. B. P rocen tow y

przyrost w poszczególnych strefach.

W S Z E C H Ś W I A T 167 Proces wydłużania się błon komórkowych

okazał się ściśle związany z jej budową fi­

zykochemiczną. Zasadniczo błony pierwotne, zarówno ja k i błony komórek starszych błony w tórne — posiadają te same składniki budujące. Są nim i wysokocząsteczkowe w ę­

glowodany: celuloza, hemicełulozy i pekty­

ny. Podczas ,gdy w błonach wtórnych za­

sadniczy elem ent stanowi celuloza, w ystępu­

jąca w form ie wykrystalizowanej, w błonach pierwotnych przewagę m ają dwa pozostałe składniki, a zwłaszcza pektyny; w ystępują one w błonie w postaci koloidalnej.

Ryc. 2. R usztow anie m icellarne młodej błony kom órkowej.

Poszczególne łańcuchy celulozy grupują się w sztabki, tworząc w ten sposób micelle, przebiegające przeważnie w kierunku pro­

stopadłym do długiej osi komórki, a więc i do kierunku wzrostu. Spójność micelli jest uw arunkow ana siłam i kohezji; oczywiście w zajem ne przyciąganie się cząsteczek jest najsilniejsze tam, gdzie micelle się krzyżują (ryc. 2). W ten sposób m iejsca skrzyżowań stanow ią punkty um ocnienia całego ruszto­

w ania m icellamego. Przestrzenie między sztabkam i celulozy m a wypełniać substancja interm icellam a, jak w ynika z badań che­

micznych, głównie pektynowa.

Z chw ilą rozpoczęcia procesu w zrastania zwiększa się elastyczność błon komórko­

wych, zjaw isko obserwowane zarówno w strefie wzrostu łodygi, ja k i korzenia.

Szereg badaczy przypisuje ten fakt działa­

n iu substancji wzrostowych, obecnych zawsze w p artiach merystematycznych. Mają

one wpływać n a spęcznienie interm icellar- nej substancji pektynowej. Hipoteza ta jest prawdopodobna, ponieważ udało się w yka­

zać,'że szereg substancji pektynowych, w y­

stępujących w roślinach poza obrębem błony komórkowej, również pęcznieje pod wpły­

wem substancji wzrostowych.

Równocześnie zwiększony, n a skutek zna­

cznego pobierania wody przez partie rosną­

ce, turgor wewnątrz komórek, powoduje czy­

sto bierne rozciąganie błony komórkowej.

Rozciąganie to bywa niejednokrotnie bardzo silne .— grubość błon może się zm niejszyć do połowy. Zjawisko wzrostu błony n ie może jednak polegać tylko na czysto m echanicz­

nym procesie rozciągania — gdyby tak było w istocie, po zm niejszeniu się siły rozciąga­

jącej, a więc turgoru, błony na zasadzie swej elastyczności powinnyby wrócić do swych dawnych wym iarów. T ak jednak się nie dzieje; trzeba przyjąć istnienie drugiego sta­

dium wzrostu: czynnego rozbudow ywania się błony. Hipoteza zakłada, że obecność substancji wzrostowych jest katalizatorem hydratacji grup — OH w łańcuchach celu­

lozy. Płaszcz iż cząsteczek wody, otaczający teraz każdą grupę wodorotlenową powoduje oddalanie się sąsiadujących grup od siebie — a ze zwiększającą się odległością zmniejsza się wielkość siły kohezji, a więc i spójność między m icellami. Całe rusztow anie celulo­

zowe ulega słabej dezorganizacji; w szereg luk powstałych w nim w ten sposób, zostają wsunięte nowe micelle, dostarczone przez protoplast. W efekcie końcowym szkielet ce­

lulozowy rozbudow uje się, co pod m ikrosko­

pem widać jako zwiększenie się stałe dłu ­ gości komórki. Powyższe rozum owanie nie jest w zasadzie czymś zupełnie nowym — istnienie podobnego typu 'wzrostu przew i­

dział już w w ieku XIX S a c h s , nadając, m u nazwę i n t u s u s c e p c j i .

Zachodzi teraz oczywiście pytanie, skąd bierze komórka m ateriał do budowy swej błony. Ponieważ w błonie m am y do czynie­

n ia z wysokocząsteczkowymi węglowoda­

nam i, produktu wyjściowego należy również

szukać wśród węglowodanów. Obserwacje

Overbecka, , który skonstatował znikanie

skrobii z w nętrza komórki podczas jej wzro­

stu, stanow iły pu n kt w yjścia dla badań R u g e’go; w ich rezultacie ustalił on n astę­

pujący schem at przem ian chemicznych, za­

chodzących przy procesie wzrostu błony ko­

mórkowej (tabl. I). W yprow adzenie celulozy ze skrobii przedstaw ia się zasadniczo pro­

sto: enzym atyczny rozkład śkrobii prowadzi do cukru prostego a-glukozy.

H OH

\ / C ---

HO H

\ / C — I

CHOH

I I

CHOH O I

CHOH CH

I

CHOH I

CHOH O

CHOH I C H --- CH2OH

a-glukoza

CHjOH [

-glukoza

a-głukoza, przechodząc do roztworu, zm ie­

nia się w m ieszaninę a- i (3-giukozy. Jeżeli założymy teraz, że przy ponow nym w ykry­

stalizow aniu równowaga chem iczna prze­

suwa się na korzyść (3-glukozy (w w a ru n ­ kach laboratoryjnych potrafim y to łatwo

C - H O H

H O - C —H O

H O —C —H ()H H C —CH,O H

C I H glukoza

C - H O H

H O - C - H

H O - C - H

O

H - C —CH,O H

OH galaktoza

TABLICA I S k ro b ia

M alto za

t

a -g lu k o z a

[3-glukoza [3-gtukoza

I I

cellobioza trioza

I

galaktoza

I

galaktan

I

dalsze polim eryzacje hydratopektyna

I

ślu z celu lozow y

I

pektyny rozpuszczalne

| w gor. ILO celuloza pektyny nierozpuszczalne

| w gor. ILO kwaśne pento-heksozany

I

obojętne pento-heksozany

zrobić przez działanie np. wysokiej tem pe­

ratury), otrzym am y pierwszy człon szeregu celulozy. Przez szereg polim eryzacji, których poszczególne stadia zostały przew ażnie w y­

kryte w błonach komórek roślinnych, docho­

dzi w końcu do w ytworzenia się celulozy.

Mniej jasno przedstaw ia się spraw a z w y­

prowadzeniem pektyn i hemiceluloz ze skro­

bii. Produktem bowiem rozpadu tej ostat­

niej jest, co praw da również heksoza, ale różna od glukozy, a m ianowicie galaktoza.

Aby otrzymać z glukozy galaktozę, trzeba przyjąć rozpad glukozy na dwie cząsteczki triozy i następne ich połączenie; w trakcie tej zm iany "może nastąpić przestaw ienie grup OH i H na czwartym atom ie węgla. Polim e­

ryzacja galaktozy prowadzi do utworzenia się pektyn, które pęcznieją pod wpływem substancji wzrostowych i stanow ią substan­

cję interm icellarną młodych błon kom órko­

wych (Tabl. I — hydratopektyna i śluz celu­

lozowy). Dalsza ich polim eryzacja wiąże, się z u tra tą zdolności reagow ania n a substancje wzrostowe; więc też komórki nieco starsze, gdiziie w ystępują wyższe polim ery niż owa hydratopektyna i śluz celulozowy, tracą zdol­

ność wzrosLu.

Że tak jest istotnie, udało się R u g e’mu

dowieść w bardzo pomysłowy sposób. Ba­

W S Z E C H Ś W I A T 169 dacz len poddaw ał komórki pędu słonecz­

nika, niezdolne już do wzrostu, wskutek obecności wyższych pektyn, działaniu enzy­

mu, rozkładającego te węglowodany, a m ia­

nowicie pektynazy; otrzymywał n a tej dro­

dze rozszczepienie polimerów i naw rót do niskocząśteczkowych pektyn. Gdy teraizi ta­

kie komórki zostały poddane działaniu j a ­ kiejś substancji wzrostowej (w danym w y­

padku heteroauksyny), następowało uaktyw ­ nienie i to bardzo znaczne, procesu wzrostu (ryc. 3).

Ponieważ jednak w przyrodzie proces po­

lim eryzacji substancji interm icellam ej prze­

biega bez przeszkód, dalszy wzrost na dro­

dze m tususcepcji jest wykluczony. Spójność rusztow ania m icellarnego nie pozwala na wciskanie nowych micelli między już istnie­

jące; wskutek tego protoplast nakłada je na błonę pierwotną, tworząc w ten sposób ko­

lejne w arstw y błony wtórnej. Otrzymujemy odtąd na drodze a p o z y c j i , niejednokro­

tnie znacznej grubości błony komórkowe.

Apozycję m ożna wywołać naw et w błonie, zdolnej do intususcencji, przez usunięcie drugiego czynnika wywołującego ten typ wzrostu, a m ianowicie przez w yelim inow a­

nie z rosnącego pędu substancji wzrosto­

wych. Przy pomocy mikroskopu polaryza­

cyjnego m ożna stwierdzić natychm iast n a ­ kładanie nowej warstw y na błonę pierwotną.

K. DEM EL

EKOLOGIA PT A K Ó W M ORSKICH

do każdego organizmu, zarówno zwierzę­

cego, jak i roślinnego. Bowiem każdy jest przystosowany do środowiska w którym żyje i każdy ujaw nia związki pokrew ień­

stw a m niej lub więcej wyraźne, z takimi czy innym i organizmam i.

Pośród ptaków morskich, więc tych przede wszystkim, które zw iązane są z morzem pokarm em, które morze odżywia, wyróżnić należy dwie główne kategorie siedliskowo- odżywcze: żerujących n a b r z e g u i zdo­

byw ających pokarm z w o d y . Pod typem ekologicznym zwierzęcia ro ­

zumiemy jego ogólny stan przystosowania do środowiska, jego sharm onizowanie z oto­

czeniem, przejaw iające się zarówno w po­

kroju ciała a często i w jego organizacji, jak również i w obyczajach. Pojęcie to odpowiada

«form ie biologicznej» dawniejszych auto­

rów, formie życiowej, którą przeciwstawia się form ie rodowej albo filogenetycznej, w skazującej n a pokrewieństwo. Oczywiście są to różne zasadniczo punkty widzenia, które można i trzeba stosować w zasadzie

Ryc. 3. P rocentow y przyrost błony w yw ołany przez substancje w zrostow e w błonach kom ór­

k ow ych pędu słonecznika, niezdolnych już do w zrostu, po działaniu enzym ów rozkładających

pektyny.

a — Przyrost błony pod działaniem sam ych en ­ zym ów.

b —■ Przyrost błony po działaniu O.OOln hetero-

• auksyny po uprzednim działaniu enzymu.

W — woda.

D, L, T, F — nazw y preparatów enzym atycz­

nych używ anych do doświadczeń.

Jest to jeszcze jeden z dowodów n a słusz­

ność przedstawionej hipotezy przebiegu

wzrostu.

Do pierwszych należą biegające, o m niej lub więcej podkasałych i w ydłużonych n o ­ gach brodźce, siewkowate i im pokrewne, związane najczęściej z brzegam i nizinnym i 0 charakterze plażowym, po których szybko 1 zw innie biegają w poszukiw aniu pożywie­

nia wyrzuconego przez fale lub zagrzeba­

nego w piasku i mule. Niektóre z nich chę­

tnie zapuszczają się w wodę niegłęboką i spokojną, brodząc w niej, ale zawsze w bezpośrednim sąsiedztw ie brzegu. Istnieje mnóst/wo ciekawych typów ekologicznych drugorzędnych wśród zespołu tych ptaków, świadczących o daleko nieraz posuniętej specjalizacji odżywczej (ostrygojad m ocnym dziobem otw ierający m uszle małżów, sza- blodziób odw racający zakrzyw ionym dzio­

bem kam yki, siewkowate o w rażliw ych pin- cetowatych dziobach w ydostające pokarm z norek i p iask u etc.). W gospodarce od­

żywczej przyrody w szystkie te typy speł­

n ia ją rolę czyścicieli plaży, w yzyskując od­

żywcze zasoby energetyczne, których m o­

rze się wyzbyw a i które grom adzi po brze­

gach. Ponadto spełniają one w ażną rolę w biocenozach plaży: ko ntrolują i regulują zespoły drobnej fauny, rozw ijające się k o ­ sztem tych szczątków organizm ów w yrzu­

canych przez morze, w iążąc jednocześnie te zespoły pobrzeżne z innym i, których same są członkami.

Rys. 1. Ptak w od n y latający, płytk o na w odzie siedzący (m ew a) i p ływ ający oraz nurkujący,

głębiej na w od zie sied zący (perkoz).

Do drugiej kategorii należy m nóstwo dla krajobrazu m orskiego charakterystycznych typów, zarów no biologicznych ja k i syste­

m atycznych, więc m ewy, rybi t wy, albatrosy,

fregaty, faetony, kormorany, tracze, perkozy, burzyki, nurniki, miry, alki, pingwiny i wiele innych, które wszystkie łączy cha­

rakterystyczna cecha przystosowawcza, palce nóg spięte błonam i pływnym i, świadcząca

0 zdolności pływ ania. Różnice zaznaczają się w yraźnie między nim i w sposobach zdoby­

w ania pokarm u. Jedne poszły w kierunku żerow ania n a wodzie lub pod wodą i wtedy m niej lub więcej wyraźnie zatraciły zdolność lotu, lecz iza to wyspecjalizowały się w świe­

tnym p ł y w a n i u i n u r k o w a n i u, podczas gdy inne o dobrze rozwiniętych długich i spiczastych skrzydłach, ujaw n iają szczególnie w yraźne przystosowanie do spra­

wnego 1 o t u i chw ytania zdobyczy z p o- w i e r ,z c li n i morza, niekiedy poluj ąc z rzu tu czy z rozpędu, pogrążając się przy tym we wodzie.

W śród ptaków dobrze latających a wiec lekkich i płytko na wodzie siedzących, w za­

sadzie nie m a spraw nych pływaków, zw ła­

szcza zdolnych do rozwinięcia większej szybkości w środowisku wodnym. Obie te lim kej e dobry lot i dobre pływ anie w pew ­ nym stopniu w ykluczają się i tylko bardzo nieliczne ptaki m orskie, ja k korm orany, roz­

w iązały tę sprzeczność jako tako. Ciało do­

brych latawców jest najczęściej skoncentro­

wane, gdyż środek ruchu zbliża się do środka ciężkości ciała. Tymczasem spraw ne pływ a­

nie w ym aga m niej łub więcej znacznego lub całkowitego pogrążenia się ciała i jego w y­

dłużenia się w kształt torpedowy (opływo­

wy), przez odsunięcie centrum ciężkości ciała od centrum ruchu. N ajlepiej też pły­

w ają ptak i głębiej n a wodzie siedzące 1 o wydłużonym kształcie ciała, ja k perkozy, nury, alki, pingwiny. Są to jednocześnie form y nurkujące, zdobywające pokarm pod wodą, najczęściej ścigające zdobycz ru ch ­ liwą.

Ze względu n a sposób pływ ania u tych form w zasadzie nurkujących, m ożna w y­

różnić dwa dalsze typy; pływ ających przy pomocy k o ń c z y n p r z e d n i c h a więc skrzydeł i pływ ających przy pomocy n ó g.

Przykładem pierwszych są pingw iny i czę­

ściowo alki, przykładem drugich kaczki,

nury, tracze, perkozy.

Pingwiny, poruszają się w wodzie, wio­

słując skrzydłami, przem ienionymi w p ra ­ wdziwe płetwy, podczas gdy złożone tylne nogi odgryw ają rolę raczej steru. Skrzydła zatraciły swą pierw otną funkcję lotu ą pióra zmieniły się w łuski. Kości ram ienia i przed­

ram ienia w znacznym stopniu uległy spła­

szczeniu, co upodabnia je do wiosła. Kości w stawach, z w yjątkiem barkowego, stały się nieruchome. Kształt wydłużony ciała pingw ina czyni go typem najdoskonalszym z istniejących jako ptaka wodnego, jednak nieudolnego bardzo n a lądzie i raczej tam bezradnego, zarówno w swych ruchach jak i obyczajach. Można powiedzieć poniżonego w znacznym stopniu wobec dobrego latawca.

Krańcowy taki sposób życia wodnego p in ­ gwiny mogły rozwinąć w biegu ewolucji, będąc m ieszkańcam i lądu i wysp odległej A ntarktydy, pozbawionych drapieżników.

Z tej więc strony nie groziło im n a lądzie żadne niebezpieczeństwo, a obfitość poży­

w ienia w m orzu przy jednoczesnej jałowości tegoż na lądzie i po brzegach, skierowała wysiłki organizm u do walki z żywiołem morskim.

W grupie ptaków nurkujących, porusza­

jących się w wodzie przy pomocy nóg, zn aj­

dziemy wszelkie przejścia od dobrych do coraz lepszych pływaków, z jednoczesnym uwstecznieniem funkcji lotu, wykluczanej przez dobre pływ anie. B 6 k e r w następ u - jący sposób krótko charakteryzuje ten sze­

reg ekologiczny: od «dobrze pływ ających i dużo jeszcze latających* kaczek poprzez

«dobrze nurkujące i dobrze pływające* kor­

morany, dochodzimy do «świetnie n u rk u ją ­ cych i słabo łatających* nurów i perkozów.

Z tą ewolucją ekologiczną idzie w parze co­

raz większe w ydłużanie się ciała, przez od­

suw anie się środka ruchu od środka ciężko­

ści ciała, co odpowiada jednoczesnemu przesuwariiu się nóg coraz bardziej ku ty ­ łowi, ku końcowi ciała. U perkozów nogi służą jednocześnie jako m otor i ster, uzdol­

nione do w ykonyw ania w stawie skokowym ruchów zarówno obrotowych jak i n a boki.

Przy nurkow aniu perkoz w ykonuje nogam i uderzenia pław ne skierowane ku górze. Jest on jednak raczej typem słodkowodnym, je ­

ziornym, niż morskim, choć na morzu trafia sie w okresie ci a "ów.

W przeciwieństwie do kierujących się w z r o k i e m i zazwyczaj ścigających r u ­ chliwą zdobycz ptaków pływ ających i nu r-

Ryc. 2. Pingw in, typ ekologiczny ptaka, najda­

lej posunięty w przystosow aniu do życia w od ­ nego.

kujących, blaszkodziobe (Anseriform es) wy­

szukują pokarm posługując się d o t y ­ k i e m . Tworzą one odrębny typ ekologiczny odżywczy ptaków wodnych. Ich dziób [zao­

patrzony' jest od wnętrza i boków w charak­

terystyczne poprzeczne blaszki rogowe, słu­

żące do wycedzania z wody pożywienia. Me­

chanizm takiego cedzenia pokarm u znamy wszyscy u kaczki. Zatrzym uje ona pożywie­

nie w ydalając bokami dzioba wodę i cząstki nie nadające się do jedzenia. Połykanie n a ­ stępuje przez wyrzucanie do przodu całej głowy. Podobnie odżywiają się i czerwo­

naki, o wysokich podkasałych nogach, cha­

rakterystyczne dla terenów ujściowych i wód zalewowych. Czerwonak pogrąża łyż­

kowato wygięty dziób w wodzie w pozycji

odwróconej, tak że dolna żuchwowa część

dzioba w ykonująca charakterystyczne k ła­

piące ruchy wycedzające pokarm , zn ajd u ­ je się od strony górnej.

Rys. 3. Żerujący, cedzący z w od y pokarm czer wonak.

D ruga kategoria typów ekologicznych p ta ­ ków m orskich, w ypatrujących zdobycz wo­

dną i chw ytających ją «z powietrza* w lo­

cie posiada również bogatą skalę rozm aitych sposobów zdobywania pokarm u. W ścisłej łączności z tym pozostają ru ch y zwierzęcia.

Kilka przykładów doskonale zilu stru je całe zagadnienie.

Szczególnie lekkie i zgrabne w swych r u ­ chach okazują się rybitw y. Praw dziw e ptaki przestworzy, w locie w yspecjalizow ane bez- m ała tak jak jaskółki lub jeżyki, z pow ie­

trza nie czerpią energii odżywczej lecz z wody, nad którą nieustannie się unoszą.

W oda jest ich drugim żywiołem — odżyw­

czym. Chw ytanie drobnych rybek i in. stwo­

rzeń wodnych nie nastręcza im większych trudności ani nie jest niebezpiecznym.

W rzucie z rozpędu za zdobyczą nie boją się fali ani zatopienia. Znacznie lżejsze od wody, może najlżejsze z ptaków wodnych, m uszą naw et przezwyciężyć opór wody, by pogrążyć się i schwytać zdobycz. Dlatego rzucają się z rozpędu. Po czym fala wynosi je z powrotem n a powierzchnię, niby korek jakiś albo pływak szklany. Z łatwością od ­ ry w ają się od niej w powietrze, w swój ży­

wioł w którym się poruszają i bytują. Mewy zdobyw ają pokarm w zasadzie z powierz­

chni, podczas gdy niektóre gatunki burzy - ków (Tubinares), głuptaki i pewne pelikany atak u ją z rozm achu, pogrążając się przy tym. Charakterystyczny dla mórz gorących pelikan brunatny, w pogoni za upatrzoną rybą, z dynamicznego lotu szybowcowego raptow nie nurkuje, jak to ilustru je załą­

czony rysunek, wykonany według zdjęcia fotograficznego. Jest to dalsza ewolucja przystosowania do chw ytania zdobyczy z lotu.

Załączony schem at uzm ysław ia najogól­

niej omówione typy.

Ptaki m orsk ie

zerujące po brzegach

zerujące z w ody

p ływ ające w zględn ie nurkujące za pokarm em

zd obyw ające pokarm w odn y z lotu

W szystkie ptaki m orskie izwiązane są

7.

morzem p o k a r m e m . T en czynnik eko­

logiczny pierw otny zadecydował o ich przy­

stosowaniu do środowiska morskiego. Ale jakość pokarm u i sposób jego zdobywania, różnią się bardzo u różnych ptaków. W szyst­

kie te jedn ak urozm aicone sposoby oscylują

posługują się dotykiem w ycedzając pokarm dziobem (Blaszkodziobe) pokarm w yszukują w zro­

kiem, ścigając w zasadzie zdobycz ruchliw ą

z p ow ierzchni (m ew y)

w pływ aniu posługują się skrzydłam i (pin ­ gw iny, alki)

w p ły w a n iu posługują się nogami (perkozy, nury, korm orany)

1 pogrążające się (rybitwy, pelikan brunatny)

wokoło dwóch zasadniczych typów: zdoby­

w ania pokarm u z wody przez ptaki pływ a­

jące po niej względnie nurkujące i chw yta­

nia zdobyczy wodnej z powietrza. Genezę

obu tych kierunków przystosowań nie tru ­

dno sobie logicznie wyobrazić, choć ja k ona

w istocie przebiegała, tego z pewnością nie

W S Z E C H Ś W I A T wiemy. Form y słabiej latające posuwały się

prawdopodobnie w wodę stopniowo od brze­

gu, aż wreszcie straciwszy «grunt pod no­

gami* uniesione zostały przez fale. W tym wypad ku ruchy przebierające nóg, podobne do chodzenia albo szybkiego biegu, okazać się powinny bardzo skutecznymi przy posu­

w aniu po powierzchni swego lżejszego od wody ciała. W taki m niej więcej uprosz­

czony sposób możemy sobie wyobrazić po­

chodzenie większości pływających i n u rk u ­ jących ptaków, których przykłady już po­

dawaliśm y. — Drugi typ przystosowania rozw inął się niew ątpliw ie u dobrze la ta ją ­ cych, które unosząc się n a d powierzchnią w ypatryw ały zdobycz i n a n ią się z lotu rzucały, dając początek formom takim jak mewy, rybitwy, fregaty, faetony, albatrosy, głuptaki, należące do różnych grup syste­

matycznych, które jednak wszystkie łączy dobry lot.

Zdobywanie przez ptaki pokarm u z m o­

rza, które zaczęło się kiedyś i rozwinęło się w biegu ewolucji życia n a ziemi, staje się bardziej zrozum iałym, jeżeli uświadomimy sobie ten zasadniczy fakt, że morze jest n a ­ praw dę w ielkim środowiskiem przesyconym życiem nader urozm aiconym i zagęszczo­

nym , zwłaszcza w strefie przybrzeżnej.

A wiadomo, że ewolucja ekologiczna zwie­

rząt przebiegała z reguły w kierunku odszu­

kiw ania przez nich nowych źródeł pożywie­

nia w różnorodnych siedliskach, do których się przystosowywały («promieniowanie przystosowawcze* Osborna). Morze jest bo­

gatym bardzo źródłem energetycznych zaso­

bów odżywczych, z którego prócz ptaków skorzystały także inne grupy lądowe, jak gady m orskie wym arłe i obecnie żyjące (żół­

wie i węże m orskie) oraz ssaki (płetwono- gie, wieloryby, syreny), niekiedy w więk­

szym jeszcze stopniu od ptaków przystoso­

w ane do środowiska morskiego, bo złączone z m orzem stałym w nim bytowaniem a także rozrodem (zw ierzęta «wtórnie-wodne»).

P tak i nie zdołały n a tyle opanować środo­

w iska morskiego, jak wieloryby lub syreny, nie zm ieniły się w organizm y «wtórnie- wodne*, zawsze pozostały co najw yżej «lą- dowo-wodnymi*. Nawet pingwiny, te n a j­

bardziej morskie z ptaków, rozradzają się na lądach, gdzie także sporą część życia prze­

pędzają. Przez pokarm jednak jaknajściślej zespolone są z morzem.

173

Rys. 4. Pelikan brunatny z dynam icznego lotu szybow cow ego nurkujący za pożyw ieniem . R y­

sunek w edług fotografii.

Zgodnie z podziałem n a typy ekologiczne,

siewkowate i im pokrewne rozsiedlają się

przeważnie w z d ł u ż b r z e g ó w i żerują

n a nich. Rozsiedlenie natom iast ptaków

morskich czerpiących pokarm z wody, jest

raczej s t r e f o w e , uzależnione od w aru n ­

ków m akrokłim atyeznych. Najbogatszymi

ta k pod względem różnorodności gatunków

ja k zwłaszcza ilości osobników, okazują się

wody przybiegunowe północne, iz silnie za­

znaczonym rozw ojem kontynentów i uroz­

m aiconą linią brzegu, w nieco m niejszym stopniu wody okalaj ące rozległy kontynent A ntarktydy. Zim ne te wody przeciw staw ia­

my wodom stref gorących, gdzie nasilenie morskiego życia ptasiego i jego rozmaitość w yraźnie słabną,-choć nie b ra k wodom tym form charakterystycznych, ja k fregaty, fae- tony, pewne gatunki korm oranów i pelika­

nów. Obok w arunków klim atycznych, po­

karm w niem niejszyin stopniu decyduje o tak im strefowym rozsiedleniu. P tak i jako stworzenia stałocieplne, od niego szczególnie zależą. Morza zim ne i um iarkow ane kipią życiem. P lankton i ry b y są tam najbardziej rozrodzone i tem u odpow iada liczebne roz­

mieszczenie ptaków. K ontrastuje bardzo to b u jn e życie m orskie z ubogim życiem lądo­

wym zim nych, północnych krain. Na 90 ga­

tunków ptaków w G renlandii 70 przypada na morskie, a tylko 20 na lądowe!

F ak t jednak, że «góry ptasie» i wyspy opanowane masowo przez ptak i mogą z n a j­

dować się także w zasięgu strefy gorącej, podkreśla bądź znaczenie pokarm u, jako czynnika skupiającego m orską rzeszę skrzy­

dlatą, o ile oazy życia ptasiego na m orzach gorących zn ajd u ją się w rejonach szczegól­

nie obfitujących w plankton i ryby (P e ru ­ w iańskie wyspy guanowe, ptasie wyspy W e­

nezueli, Antyle, ujście A m azonki); bądź też

dowodzi zlokalizow ania w m iejscach ko­

rzystnych dla rozrodu (wyspa Laysan na Pacyfiku), gdzie w krótkich kolejno po so­

bie następująccyh okresach, gniazduje aż 16 gatunków ptaków; bądź wreszcie położe­

nia wśród bezkresów oceanu (wyspa W nie­

bow stąpienia), a tym sam ym stworzenia pewnego rodzaju bazy, odpowiedniej dla osiedlania się i żerowania.

Nigdy nie należy o tym zapominać, że naw et najbardziej typowe ptaki m orskie są zawsze m niej lub więcej ściśle związane z lądem, także i swym rozsiedleniem.

W szystkie rozradzają się n a iziemi, gnież-' dżąc się przew ażnie n a strom ych urw istych brzegach lub na wyspach nizinnych m niej lub więcej ustronnych, ale najczęściej w bezpośrednim sąsiedztwie wody. W szyst­

kie potrzebują oparcia o ląd, o brzegi, o w y­

spy, o skały. Im dalej od brzegu tym ich m niej. Jedynie najlepsi latawcy, ja k alba­

trosy, zapuszczają się bardzo daleko, szy­

bując lotem żaglowym ponad bezkresnymi przestrzeniam i W ielkiego Oceanu Południo­

wego, w odległości tysięcy m il m orskich od najbliższego lądu. Inn i m niej spraw ni la­

tawcy nie u jaw n ia ją tak rozległego zasięgu lotu i robią krótsze wypady za żerem ze swego oparcia o hrzeg morski, wyspę czy po prostu o jakąś skałę Sterczącą wśród oceanu, którą sobie obrały jako bazę.

J. TOKARSKI

ZA G A D N IEN IE S O L I PO T A SO W Y C H W PO L S C E

m ienim y analizy suchej substancji roślinnej Rośliny — nasze żywicielki — podlegają

tym sam ym ogólnym praw om życia w przy­

rodzie, oo św iat zw ierząt i człowiek. Zatem rodzą się, ro zw ijają z jednej kom órki, w y­

tw arzają najróżnorodniejsze tkanki, sk łada­

jące się n a całość organizmu. Po przeżyciu pełnego okresu rozw oju, obum ierają, pozo­

staw iając w nasionach nowe zarodki życia.

W cyklu rozw ojow ym czerpią rośliny po­

karm z zew nątrz n a wzór innych stworzeń.

O tym, co roślina pobierała jako pokarm w ciągu rozwoju, najlepiej m ówią elem en­

tarne analizy jej ciała. Dla przykładu wy-

kilku gatunków:

n azw a rośliny ^{węgiel w odór azo t tlen popiół}

°/o

szpilki jodły 41,96 ' 3,98 1,42 22,07 | 31,57 liście dębu 49,11 6,12 1,71 29,38 13,68 słom a pszenicy 47,01 5,66 0,82 38,61 | 7,90 lucerna 43,28 5,86 1,95 38,54 10,38

Analiza popiołu uzyskanego ze spalenia jednego z torfów Niżu europejskiego (zaw ar­

tego w tym m ateriale w 5,9%), okazała: krze­

W S Z E C H Ś W I A T 175 m ionki — 17,99%, glinki — 10,50%, tlenku

żelaza — 46,45%, tlenku w apnia — 0,20%, tlenku m agnezu — 0,05%, tlenku potasu — 0,19%, tlenku sodu — 0,16%, kwasu siarko­

wego — 8,59%, kw asu fosforowego — 2,05%.

Z powyższych liczb wynika, iż w skład w y­

m ienionych roślin wchodziło 13 pierw iast­

ków. Można je podzielić n a dwie grupy. Do pierwszej należą węgiel, wodór, tlen i azot, jako składniki lotne, czyli uchodzące w po­

wietrze przy elem entarnym spalaniu. W ęgiel zostaje przez roślinę asymilowany z bezwod­

nika kwasu węglowego, obecnego w powie­

trzu; wodór i tlen z gleby, w postaci wody, zaś azot w postaci związków, bądź to bezpo­

średnio z gleby, bądź pośrednio z powietrza przez działanie pewnych mikroorganizmów.

Składniki obecne w popiele dostają się do organizmów roślinnych jako tzw. części m i­

neralne, rozpuszczalne w wodzie, z gleby za pośrednictwem korzeni. Obok wymienionych pierwiastków m ożna znaleźć w popiele ro­

ślin, nieduże ilości chloru, fluoru, jodu obok innych, których rola, niekiedy ważna, nie została jeszcze dostatecznie wyjaśniona.

W śród składników m ineralnych pokarm u roślinnego, pobieranego z gleby, potas od­

gryw a w ażną rolę. Źródłem tego p ier­

w iastka, który ostatecznie zostaje pobrany przez roślinę z gleby, o ile znalazł się w niej w postaci zw iązku rozpuszczalnego w w o­

dzie, jest zawsze substancja m ineralna (skalna). Jednak potas jest zaw arty w ska­

łach praw ie zawsze w formie związków praktycznie biorąc nie tylko w wodzie, ale naw et w mocnych kwasach nierozpuszczal­

nych. T ak np. głównym przyrodzonym m i­

nerałem , który był praźródłem potasu w każ­

dej glebie, jest ortoklaz, o wzorze chemicz­

nym K20 • AI2O

• 6 S i0 2. Minerał ten, który łącznie z innym i tzw. skaleniam i (albitem i anortytem ) wchodzi w skład magmowej powłoki ziemskiej w 60% jest związkiem zaw ierającym ok. 17% tlenku potasu. Mi­

nerał ten nie rozpuszcza się ani w wodzie, ani w kwasach.

W ydaw ałoby się zatem, że potas zaw arty w ortoklazie jest dla roślin bezużyteczny.

Przeczy jednakże tem u fakt, że rośliny nie- upraw ne żyją niekiedy wprost na podłożu

granitowym, zaw ierającym ortoklaz w prze­

wadze. W popiele takich roślin znajdujem y zawsze odpowiednią ilość potasu, stw ierdza­

jącą, iż m imo wszystko związki tego p ier­

w iastka były dane roślinom do dyspozycji w stanie rozpuszczalnym. W yjaśniam y to zjawisko m iędzy innym i procesem hydro­

lizy, podczas której, za pośrednictw em wody, przy wybitnym współdziałaniu obecnego wszędzie, bodaj w śladach, kwasu węglo­

wego, następuje rozkład naw et najbardziej odpornych związków. Hydrolityczny rozpad ortoklazu w ytw arza z tego m inerału nieroz­

puszczalne w wodzie kwasy glinokrzemowe (kaolin), wolną krzemionkę, oraz rozpu­

szczalny w tym odczynniku węglan potasu.

W ten oto sposób zostaje potas «urucho- miony» dla użytku roślin, mogąc swobodnie dyfundować przez korzenie do komórek ro ­ ślinnych. W każdym natu raln ym środowi­

sku roślin nieupraw nych pow stają, drogą wyżej wymienioną, wystarczające dla roślin nagrom adzenia potasu, ponieważ pierw ia­

stek ten w raz z obum arłym i częściami ro­

ślin wraca do podłoża w znacznym pro­

cencie.

Inaczej dzieje się wśród roślin upraw nych.

T utaj człowiek w raz z plonem zabiera co roku duże ilości potasu, powodując w ten sposób wyjałow ienie gleby z tego ważnego składnika. Aby zachować pod tym względem równowagę m usi człowiek oddać glebie za­

b ran y potas w postaci związków rozpu­

szczalnych w wodzie. Jest to podstaw ą tzw.

sztucznego albo m ineralnego nawożenia. Se­

dno rzeczy nie tkwi jedn ak tylko w tym fakcie. Już dawno tem u podpatrzył rolnik, prowadząc specjalne kultury roślin, iż n ie­

które z nich szczególnie silnie reag ują na zawartość potasu w glebie. Po podwyższe­

niu dawki tego pierw iastka nie tylko stają się zdrowsze, mocniejsze, lecz równocześnie d a ją lepszy plon (np. rośliny okopowe jak ziem niaki itp.). Stwierdzenie lego faktu zna­

lazło we współczesnym gospodarstwie rol­

nym swój w yraz w dążności do powszech­

nego, możliwie intensywnego nawożenia po­

tasem. W krajach o gęstym zaludnieniu po­

w staje konieczność intensyw nej gospodarki

rolnej w celu uzyskania najwyższego plonu

z każdego h ektara gleby. Stąd rodzi się ogólne zagadnienie zdobycia odpowiedniej ilości nawozów potasowych, a głód potasu może odbić się niekorzystnie w gospodarce państwowej.

J a k w ażną jest rola potasu przy upraw ie roślin świadczyć mogą następujące liczby:

w ro k u 1913 zużytkowano w Anglii 23.410, we F ran cji 33.115, w Stanach Zjednoczo­

nych 231.689, w Niemczech 536.102 ton m e­

trycznych tlenku potasu dla celów nawozo­

wych.

Są znane różne źródła surowców z których fabrycznie m ożna produkować nawozy pota­

sowe. Należą do nich: 1) złoża soli potaso­

wych, zaw ierające różne m inerały rozpu­

szczalne w wodzie, ja k np. sylw in (KC1), karnalit (KC1 • MgCl2 • 6 H 20 ) , kai- nit (KC1 • M gS04 • 3 H20 ) , langbainit (K2S 0 4 • 2 M gS04) ilp. 2) w oda m orska i słonych jezior, w której związki potasu w ystępują obok soli kam iennej, 3) su b stan ­ cje roślinne, ja k np. popiół drzew ny ilp., 4) sole otrzym yw ane przy p łu k an iu wełny, 5) saletra potasowa, 6) pył unoszący się z kom inów pieców cementowych, 7) m ine­

rały i skały nierozpuszczalne w wodzie.

Do najw ażniejszych z w ym ienionych grup należą złoża soli potasowych, pow stałe przez krystalizację składników, rozpuszczonych w wodzie m orskiej w odpowiednich w a ru n ­ kach, w różnych okresach geologicznych. Do najsłynniejszych, a zarazem najbogatszych zaliczają się złoża niem ieckie, powstałe w okresie perm skim . Poza tym bogate złoża tego rodzaju w ystępują w Alzacji, w Rosji n ad Kamą, w H iszpanii, w Indiach, K an a­

dzie, Abisynii i innych krajach.

Bardzo bogate złoża zostały odkryte w n a j­

nowszych czasach w okręgu kałuskim , w obrębie tzw. podkarpackiej form acji solo- nośnej, dziś położonym poza granicam i p a ń ­ stwa. W północnej części Polski, na jej Niżu kujaw skim , odkryto za pomocą głębokich wierceń obecność złoży potasowych, których

pokłady m ają być wschodnim przedłuże­

niem bogatych złoży niemieckich. Do eks­

ploatacji tych złoży dziś jednak jeszcze nie doszło. W ystępują one w tym obszarze głę­

boko ukryte pod powierzchnią, wśród skom­

plikow anych i trudnych w arunków eksploa­

tacyjnych. Zużytkowanie tych złoży nastąpi zatem dopiero w przyszłości. Jednakże za­

gadnienie soli potasowych staje się dla Pol­

ski ju ż dziś podstawowym, jako dla kraju w znacznej mierze rolniczego. Gleby Niżu Polskiego nie należą do najlepszych. W ym a­

g ają one intensywnego nawożenia, a pod­

niesienie kultury rolnej jest ściśle związane m iędzy innym i ze zdobyciem tanich naw o­

zów potasowych. Na razie zatem nie roz­

porządzam y w obecnej Polsce w łasnym i zło­

żami rozpuszczalnych soli potasowych, które mogłyby być rolnikow i dostarczone.

Pow staje zatem ważne zagadnienie zwró­

cenia uwagi n a inne źródła surowców pota­

sowych. Należy podkreślić tutaj ważny fakt dotyczący obecności w niektórych regionach Polski współczesnej skał magmowych, względnie ich bezpośrednich pochodnych, zaw ierających stosunkowo duże ilości potasu nierozpuszczalnego w wodzie. T ak np. n ie­

które tufy starych wulkanów w okręgu k ra ­ kowskim w ykazują zaw artość tlenku tego pierw iastka dochodzącą do 8%. Niektóre po­

chodne granitu, obecne na Dolnym Śląsku, zaw ierają potasu (K»0) powyżej 5%. Syste­

m atyczne studia związane z możliwością

«uruchomienia» zawartego w wym ienionych skałach potasu, tzn. wydobycia go ze skał w postaci rozpuszczalnej w wodzie, wyko­

nane w Zakładzie M ineralogicznym U. J.

na razie na skalę laboratoryjną, dały w ynik pozytywny. W przew idyw anej prze­

róbce tych skał można będzie uzyskać cenne produkty uboczne, które pow inny pokryć koszt eksploatacji soli potasowych. T rudno­

ści w zorganizow aniu przem ysłu nawozo­

wego na tle wym ienionych surowców nie

powinny być duże, a Polska mogłaby być

w ten sposób uw olniona od «głodu» potasu.