Mechanizm zachowania siÚ konsumenta na rynku w ujÚciu makroekonomicznych koncepcji konsumpcji

(1)

W artykule przeanalizowano – w oparciu o kluczowe koncepcje makroekonomiczne

– mechanizm postÚpowania konsumentów w dziedzinie podejmowania decyzji konsump- cyjnych. Skoncentrowano siÚ na hipotezie dochodu absolutnego J.M. Keynesa, hipotezie dochodu wzglÚdnego J.S. Duesenberry’ego, hipotezie dochodu permanentnego M. Fried- mana oraz hipotezie cyklu ĝycia F. Modiglia- niego i A.K. Ando. Podstawowe zaïoĝenia, odnoszÈce siÚ do poszczególnych hipotez konsumpcji, skorelowano z mechanizmem zachowania siÚ konsumentów na rynku, ana- lizujÈc jednoczeĂnie kluczowe determinanty decydujÈce o postÚpowaniu konsumenta na rynku w omawianych makroekonomicznych koncepcjach konsumpcji.

1. WstÚp

W literaturze przedmiotu istnieje wiele teorii próbujÈcych wyjaĂniÊ mechanizm zachowania siÚ konsumenta i podejmowania przez niego decyzji wyboru. Koncepcje te sÈ ĂciĂle skorelowane z problematykÈ potrzeb.

Jednakĝe róĝnorodnoĂÊ zachowania siÚ konsumenta sprawia, ĝe zarówno potrzeby, jak i odczuwajÈcy je konsument sÈ analizowane w poszczególnych teoriach w odmienny sposób, czÚsto z przeciwstawnych sobie punktów widzenia. Odnosi siÚ to do teorii ekonomicznych, socjologicznych, jak i psycho- logicznych. Prezentowane w literaturze koncepcje i teorie róĝniÈ siÚ miÚdzy sobÈ w za- leĝnoĂci od:

– sposobu podejĂcia do omawianego zjawiska,

– skali rozwaĝañ (ujÚcia mikro- i makroekonomiczne),

– sfery dziaïania konsumenta w procesie zaspokajania potrzeb (Gajewski 1987:

151).

Gïównym przedmiotem rozwaĝañ w teoriach mikroekonomicznych, zwïaszcza w XIX wieku, byïy prawidïowoĂci dziaïania konsu- mentów, którzy zobligowani byli do podej-

mowania racjonalnych wyborów w oparciu o czynniki subiektywne (tj. budĝet, którym dysponujÈ, i ceny rynkowe dóbr) oraz wyboru kolejnoĂci zaspokajania róĝnorodnych potrzeb (Zalega 2006: 101–102). Punktem wyjĂcia analizy byïo postrzeganie konsumenta jako homo economicus, czyli czïowieka racjonal- nego, kierujÈcego siÚ w swoich wyborach wïasnym, dobrze pojÚtym interesem. Mikro- ekonomiczne koncepcje konsumpcji koncen- trowaïy siÚ gïównie na postÚpowaniu pojedyn- czego gospodarstwa domowego i zazwyczaj nie uwzglÚdniano w nich lub wrÚcz lekcewa- ĝono zagadnienia agregacji, które majÈ na celu ustalenie pewnych prawidïowoĂci postÚ- powania okreĂlonych zbiorowoĂci wedïug przyjÚtych praw rzÈdzÈcych postÚpowaniem jednostek. Z tego teĝ wzglÚdu w latach 30.

XX wieku teorie te staïy siÚ maïo przydatne, poniewaĝ uwaga ekonomii skoncentrowaïa siÚ przede wszystkim na zagadnieniach zwiÈza- nych z dïugookresowym wzrostem i cyklem gospodarczym, zaĂ podstawowym celem analizy staïo siÚ okreĂlenie Ărodków polityki ekonomicznej, które umoĝliwiïyby kontro- lowanie tych procesów. Dlatego teĝ kluczowym zagadnieniem teorii konsumpcji staïo siÚ okreĂlenie determinant wpïywajÈcych na caïoĂÊ wydatków konsumpcyjnych lub wydat- ków na dobra o podstawowym znaczeniu dla rozwoju koniunktury, tj. domy mieszkalne, odzieĝ, trwaïy sprzÚt AGD.

W literaturze ekonomicznej najwiÚcej uwagi poĂwiÚcono tzw. teorii funkcji kon- sumpcji. W drugiej poïowie lat 30. XX wieku, niektórzy teoretycy ekonomii zaczÚli wiÈzaÊ konsumpcjÚ z dochodem i na tej podstawie przewidywaÊ zmiany globalnej konsumpcji (spoĝycia), odnoszÈc swoje rozwaĝania do róĝnych ro-dzajów dochodów. Efektem tego byïo stworzenie wielu koncepcji zwanych równieĝ w literaturze ekonomicznej hipote- zami dochodu, z których do najistotniej szych zaliczamy : koncepcjÚ dochodu absolutnego, wzglÚdnego (relatywnego), permanentnego (normalnego, staïego) i teoriÚ cyklu ĝycia.

Mechanizm zachowania siÚ konsumenta na rynku w ujÚciu makroekonomicznych koncepcji konsumpcji

Tomasz Zalega

(2)

TwórcÈ hipotezy dochodu absolutnego jest wybitny angielski ekonomista lord John Maynard Keynes (1883–1946), który sformu- ïowaï jÈ w 1936 roku. W swoich rozwaĝaniach J.M. Keynes przyjÈï, ĝe globalna konsumpcja w roku t (C_t) jest funkcjÈ dochodu (Y_t), czyli:

.

C_t=f Y_ _ti (1) J.M. Keynes wyszedï z zaïoĝenia, ĝe postaÊ funkcyjna dochodów i wydatków konsumpcyjnych opiera siÚ na logicznym prawie, z któ- rego wynika, ĝe „ludzie sÈ skïonni do zwiÚk- szania swojej konsumpcji wraz ze wzrostem dochodu, jednakĝe nie o tyle, o ile wzrasta dochód” (Keynes 2003: 88). Hipoteza ta poprzedzona byïa przez J.M. Keynesa wni- kliwÈ analizÈ decyzji gospodarstw domowych dotyczÈcych oszczÚdzania oraz determinant tych decyzji. W trakcie przeprowadzania swoich badañ autor zwróciï szczególnÈ uwagÚ na kilka podstawowych motywów oszczÚdzania gospodarstw domowych, w skïad których wchodziïy: przedsiÚbiorczoĂÊ, przewidywanie, ostroĝnoĂÊ, skÈpstwo, kalkulacja, ambi- cja oraz polepszenie standardu przyszïej konsumpcji. W dalszym ciÈgu swoich rozwaĝañ J.M. Keynes analizowaï przede wszystkim postÚpowanie gospodarstw domowych, które osiÈgaïy coraz wyĝsze dochody, formuïujÈc na podstawie tej analizy pojÚcie przeciÚtnej i krañcowej skïonnoĂci do konsumpcji.

Wedïug J.M. Keynesa, konsumpcja jest dodatniÈ (rosnÈcÈ) funkcjÈ dochodu, lecz w miarÚ jego wzrostu zmniejsza siÚ przeciÚtna skïonnoĂÊ do konsumpcji oraz krañcowa skïonnoĂÊ do konsumpcji. Keynes w swoich rozwaĝaniach przyjÈï trzy podstawowe zaïo- ĝenia na temat ksztaïtowania siÚ funkcji konsumpcji, które gïoszÈ, ĝe:

– przy wzroĂcie rozporzÈdzalnego dochodu, planowane wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych wzrosnÈ w mniejszym stopniu, poniewaĝ gospodarstwa skïonne sÈ czÚĂÊ swojego dochodu zaoszczÚ- dziÊ (ta wïaĂnie skïonnoĂÊ gospodarstw domowych do wydawania tylko czÚĂci swoich dochodów zostaïa przez Keynesa okreĂlona mianem krañcowej skïonnoĂci do konsumpcji ),

– przy pewnym bardzo niskim poziomie rozporzÈdzalnego dochodu gospodarstwa domowe bÚdÈ zamierzaïy wydaÊ caïy swój dochód, który otrzymujÈ,

– w przypadku gdy dochód spadnie poniĝej pewnego krytycznego poziomu, wówczas

konsumpcja moĝe byÊ wiÚksza od bieĝÈ- cego dochodu, poniewaĝ gospodarstwa domowe bÚdÈ planowaïy wydawanie wiÚcej, niĝ zarabiajÈ (bieĝÈca konsumpcja bÚdzie wówczas czÚĂciowo finanso- wana z nagromadzonych w przeszïoĂci oszczÚdnoĂci).

Funkcja konsumpcji w prostym modelu keynesowskim, jak juĝ wczeĂniej wspomniano, pokazuje zamierzony poziom globalnej (zagre- gowanej) konsumpcji dla kaĝdego poziomu globalnego dochodu:

C=C₀+cY_d=C₀+cY^]1-t^g (2) gdzie:

C – konsumpcja,

C₀ – autonomiczna konsumpcja,

C – krañcowa skïonnoĂÊ do konsumpcji (1 > c > 0),

Y_d – rozporzÈdzalny dochód ludnoĂci, t – stopa podatkowa.

Graficznie funkcjÚ tÚ przedstawia rysunek 1.

Rys. 1. Hipoteza dochodu absolutnego J.M. Keynesa.

Gdy S < 0, wówczas konsumpcja prze- wyĝsza dochód i gospodarstwo domowe realizuje ujemne oszczÚdnoĂci, czyli nie tylko nie oszczÚdza, ale równieĝ nie korzysta z kre- dytu lub sprzedaĝy w lombardzie wïasnych dóbr trwaïych i kosztownoĂci. Jeĝeli S > 0, wówczas oszczÚdnoĂci sÈ dodatnie, poniewaĝ dochód przewyĝsza konsumpcjÚ.

Ogólny ksztaït prostej funkcji konsumpcji ma wiÚc nastÚpujÈcÈ postaÊ:

;

C=C Y⁶ -T Y^{] g}^@ C' > 0 (3) gdzie:

T – podatki od ludnoĂci.

(3)

Jak wynika z równania (3), J.M. Keynes uzaleĝniaï poziom konsumpcji wyïÈcznie od dochodu po opodatkowaniu oraz funkcji inwestycji uwarunkowanej tylko stopÈ pro- centowÈ. Naleĝy jednak zwróciÊ uwagÚ, ĝe analiza prostej lub planowanej funkcji konsumpcji dotyczyïa wyïÈcznie konsumpcji bie- ĝÈcego dochodu. W praktyce mamy jednak do czynienia z tzw. odroczonÈ funkcjÈ konsumpcji:

C_t = C₀ + cY_{d(t – 1)} (4) co oznacza, ĝe konsumpcja w okresie t odnosi siÚ do dochodu w poprzednim okresie.Hipoteza dochodu absolutnego na podstawie analizy szeregów strukturalnych (zawierajÈcych informacje na temat rozmia- rów konsumpcji i oszczÚdnoĂci gospodarstw domowych o róĝnych dochodach) i szere- gów czasowych informuje, ĝe gospodarstwa domowe w miarÚ wzrostu rozporzÈdzalnego dochodu wiÚkszÈ jego czÚĂÊ oszczÚdzajÈ, a nie przeznaczajÈ na bieĝÈce potrzeby. Zjawisko to znajduje empiryczne potwierdzenie w stosunku do gospodarstw domowych w krótkim okresie czasu. Jednakĝe w dïugim horyzoncie czasowym stosunek globalnej konsumpcji do dochodu jest wzglÚdnie staïy, podobnie zachowuje siÚ stopa oszczÚdzania, pomimo znacznego nieraz wzrostu dochodu. Ozna- cza to, ĝe stosunek konsumpcji do dochodu zmienia siÚ odwrotnie do poziomu dochodu w róĝnych fazach cyklu gospodarczego oraz w przekroju róĝnych grup spoïecznych. Przy- czyn takiej sytuacji nie potrafiïa objaĂniÊ key- nesowska funkcja konsumpcji, dlatego teĝ hipoteza dochodu absolutnego zostaïa pod- dana ostrej krytyce, zwïaszcza przez Jamesa S. Duesenberry’ego (ur. 1918) i skïoniïa ekonomistów do sformuïowania na nowo teorii funkcji konsumpcji. W latach 50. i 60.

XX wieku zostaïy sformuïowane odmienne hipotezy, prezentujÈce zaleĝnoĂÊ miÚdzy dochodem a konsumpcjÈ. Naleĝy jednak w tym miejscu podkreĂliÊ, ĝe mimo ostrej kry- tyki ze strony wielu ekonomistów, hipoteza dochodu absolutnego J.M. Keynesa zdobyïa sobie wielkÈ popularnoĂÊ i wydatnie przyczy- niïa siÚ do rozwoju dalszych badañ nad kon- sumpcjÈ.

ReasumujÈc, hipoteza dochodu absolutnego Keynesa dowodzi, ĝe konsumpcja jest rosnÈcÈ funkcjÈ dochodu, jednakĝe wraz ze wzrostem dochodu obniĝa siÚ zarówno krañ- cowa, jak i przeciÚtna skïonnoĂÊ do konsump-

cji. Naleĝy w tym miejscu zaznaczyÊ, ĝe teoria J.M. Keynesa wywarïa ogromny wpïyw na kierunki badañ konsumpcji, poniewaĝ jako pierwsza zwróciïa uwagÚ na prawidïowoĂci w postÚpowaniu gospodarstw domowych w dziedzinie podejmowania decyzji konsumpcyjnych, co znalazïo równieĝ potwierdzenie w wielu badaniach empirycznych.

J.S. Duesenberry, analizujÈc zmiany strukturalne zachodzÈce w budĝetach rodzin miejskich w latach 1901–1941 w Stanach Zjednoczonych, stworzyï nowÈ teoriÚ postÚ- powania gospodarstw domowych w dziedzinie podejmowania decyzji konsumpcyjnych, zwanÈ teoriÈ dochodu wzglÚdnego (relatyw- nego) (the relative-income hypothesis), która w literaturze ekonomicznej zyskaïa sobie bardzo duĝÈ popularnoĂÊ. Teoria ta gïosi, ĝe stopa oszczÚdzania uzaleĝniona jest nie od poziomu absolutnego dochodu gospodarstwa domowego (w przeciwieñstwie do hipotezy J.M. Keynesa), ale równieĝ od dochodów innych gospodarstw. W konsekwencji oznacza to, ĝe wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych uzaleĝnione sÈ przede wszystkim od porównania wielkoĂci dochodu danego gospodarstwa domowego z dochodami innych znanych mu gospodarstw. Stopieñ zadowo- lenia gospodarstwa domowego z osiÈganej konsumpcji jest silnie skorelowany z poziomem konsumpcji otoczenia, zwïaszcza tej grupy spoïecznej (np. rodziny, sÈsiadów, wspóïpracowników), która jest Ăwiadomie lub podĂwiadomie naĂladowana, a której dochody sÈ najbardziej zbliĝone do docho- dów tego gospodarstwa (Duesenberry 1952:

47–48).

J.S. Duesenberry w swojej teorii dochodu wzglÚdnego zwróciï uwagÚ na czÚsto wystÚ- pujÈce w spoïeczeñstwie zjawisko polegajÈce na rywalizacji ludzi ze sobÈ w celu osiÈgniÚ- cia wyĝszego standardu ĝyciowego lub co naj- mniej do utrzymania najwyĝszego standardu ĝyciowego z przeszïoĂci, które to postÚpo- wanie okreĂliï mianem efektu pokazowe- go (demonstracji) (demonstration effect)¹, a takĝe potwierdziï w obszernych badaniach nad sposobami i motywami postÚpowania konsumentów, odnoszÈcymi siÚ do caïoĂci wydatków konsumpcyjnych. WyciÈgnÈï bardzo logiczny i sïuszny wniosek, ĝe zadowo- lenie gospodarstw domowych z konsumowa- nia dóbr jest odwrotnie proporcjonalna do rozmiarów konsumpcji innych gospodarstw domowych, co moĝna zapisaÊ algebraicznie w postaci funkcji uĝytecznoĂci i-tego konsumenta:

(4)

U u

C C

i i

ij j j

= i

f /

a

p

⁽⁵⁾

gdzie:

U_i – funkcja uĝytecznoĂci i-tego konsumenta,

C_i – konsumpcja i-tego gospodarstwa domowego,

C_j – konsumpcja j-tego gospodarstwa domowego,

a_ij – waga, jakÈ i-te gospodarstwo domowe przywiÈzuje do konsumpcji j-tego gospodarstwa domowego.

Ponadto autor podkreĂla, ĝe struktura konsumpcji w gospodarstwach domowych uzaleĝniona jest nie tyle od absolutnego poziomu dochodu, co od porównania swojego standardu ze stopÈ ĝyciowÈ gospodarstw, z którymi dane gospodarstwo domowe spo- tyka siÚ na gruncie towarzyskim, zawodowym, które osiÈgnÚïy wyĝszy niĝ dane gospodarstwo poziom dochodów. J.S. Duesenberry sprowa- dziï swojÈ hipotezÚ do stwierdzenia, „ĝe (…) czÚstotliwoĂÊ i siïa boděców do zwiÚkszania wydatków na konsumpcjÚ zaleĝy od stosunku wydatków wïasnych do wydatków tych osób, z którymi wchodzi siÚ w zwiÈzki spoïeczne (…). Tïumienie w sobie boděców do wydat- kowania wywoïuje niezadowolenie. W efekcie niezadowolenie z wïasnego poziomu konsumpcji, odczuwane przez jednostkÚ, jest funkcjÈ stosunku jej wydatków do wydatków osób, z którymi siÚ styka” (Duesenberry 1952:

32).Na podstawie przeprowadzonych obser- wacji J.S. Duesenberry wykazaï, ĝe gospodarstwa domowe zajmujÈce podobnÈ pozycjÚ spoïecznÈ dÈĝÈ za wszelkÈ cenÚ do uzyskania podobnego standardu konsumpcyjnego.

W przypadku gdy dochód danego gospodarstwa domowego w stosunku do przeciÚt- nego dochodu w jego Ărodowisku relatyw- nie wzrasta, wówczas wiÚkszÈ czÚĂÊ swojego dochodu oszczÚdza, a nie przeznacza na konsumpcjÚ, co w efekcie przyczynia siÚ do wzrostu oszczÚdnoĂci w stosunku absolut- nym jak i wzglÚdnym do dochodu. Oznacza to zdaniem J.S. Duesenberry’ego, ĝe „wzrost skïonnoĂci do oszczÚdzania jest rosnÈcÈ funk- cjÈ pozycji, jakÈ zajmuje dane gospodarstwo domowe w tabeli podziaïu dochodów w stosunku do innych gospodarstw” (Duesenberry 1952: 44). Twierdzenie to co prawda nie prze- czy teorii dochodu absolutnego J.M. Keynesa, jednakĝe sposób jego uzasadnienia oraz

wnioski nie do koñca pokrywajÈ siÚ. Wynika to z faktu, ĝe w teorii dochodu relatywnego J.S. Duesenberry’ego stopa oszczÚdnoĂci moĝe byÊ niezaleĝna od absolutnego poziomu dochodu. W przypadku gdy dochody i stan posiadania wszystkich gospodarstw domowych ulegajÈ wzrostowi w identycznym tempie, wówczas relatywna pozycja kaĝdego z nich równieĝ nie ulega zmianie, w efekcie czego nie ma ĝadnych racjonalnych powodów, aby gospodarstwa domowe zmieniaïy proporcje, w jakich przeznaczajÈ rozporzÈdzalny dochód na bieĝÈcÈ konsumpcjÚ i na oszczÚdnoĂci.

Przy pomocy teorii dochodu relatywnego próbowano wyjaĂniÊ staïoĂÊ stopy oszczÚd- noĂci w dïuĝszym okresie czasu, którÈ zaob- serwowano w wiÚkszoĂci krajów Europy i Stanach Zjednoczonych. Natomiast w celu wyjaĂnienia zmian w poziomie konsumpcji w krótkim okresie czasu J.S. Duesenberry przyjÈï zaïoĝenie nieodwracalnoĂci konsumpcji gïoszÈce, ĝe gospodarstwa domowe w okresie zïej koniunktury, której towarzyszy spadek realnych dochodów, dÈĝÈ do utrzymania dotychczasowego poziomu konsumpcji, korzystajÈc z nagromadzonych wczeĂniej oszczÚdnoĂci (realizujÈc negatywne oszczÚd- noĂci) i przeznaczajÈc je na bieĝÈcÈ konsump- cjÚ. Takie zachowanie gospodarstw domowych ma miejsce wówczas, gdy wychodzÈ one z za- ïoĝenia, ĝe spadek dochodów ma charakter przejĂciowy i w literaturze ekonomicznej okreĂlono je mianem efektu rygla lub efektem zapadki. Ów konserwatyzm konsumentów i staranie siÚ do utrzymania stosunkowo wysokiego poziomu konsumpcji w okresie pogar- szajÈcej siÚ fluktuacji gospodarczej sÈ nie- wÈtpliwie determinantami przyczyniajÈcymi siÚ do stabilizacji gospodarki i skutecznego ograniczania amplitudy wahañ koniunktu- ralnych².

UwzglÚdniajÈc determinanty wpïywajÈce na zagregowanÈ konsumpcjÚ w krótkim okresie czasu, J.S. Duesenberry przedstawiï funk- cjÚ konsumpcji w postaci :

C Y

Y

t t

t 1

= -

(6) gdzie:

C_t – wydatki na konsumpcjÚ w okresie t, Y_t – rozporzÈdzalny dochód w okresie t, Y_{t – 1} – maksymalny dochód osiÈgniÚty

w okresie poprzedzajÈcym rok t.

Z powyĝszej formuïy wynika, ĝe konsumpcja uzaleĝniona jest od relacji bieĝÈcego rozporzÈdzalnego dochodu w stosunku do

(5)

najwyĝszego poziomu dochodu osiÈgniÚtego w okresie (Y_{t – n}), czyli okresie poprzednich kilku lat. W przypadku gdy dochody perma- nentnie wzrastajÈ, wówczas porównuje siÚ je w wielkoĂciÈ dochodu z roku poprzedniego (Y_{t – 1}). Moĝna zatem wyciÈgnÈÊ logiczny wniosek, ĝe skïonnoĂÊ do konsumpcji zaleĝy do wzglÚdnego przyrostu dochodów. Wraz ze wzrostem dynamiki dochodu szybciej zacho- dzÈ zmiany jego rozdysponowania pomiÚdzy konsumpcjÚ a oszczÚdnoĂci. Efekt rygla ilustruje rysunek 2.

Rys. 2. Hipoteza dochodu relatywnego J.S. Due- senberry’ego. Noga, M. 1995. Makroekonomia, Wrocïaw: Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego.

Linia C = cY_d^p przedstawia dochody mak- symalne dla danego gospodarstwa domowego.

Jeĝeli z róĝnych wzglÚdów dochód gospodarstwa domowego w danym okresie obniĝy siÚ z poziomu Y⁰_d do poziomu Y_d', to efekt rygla (zapadki) zadziaïa w ten sposób, ĝe gospodarstwo domowe bÚdzie realizowaïo konsumpcjÚ wyznaczonÈ przez punkt E', a nie przez A.

Natomiast, jeĝeli dochód gospodarstwa wzrós- ïby z poziomu Y⁰_d do poziomu Y_d'', wówczas ta zmiana okreĂla nowy, wyĝszy standard kon- sumpcyjny, wyznaczony przez punkt E'' leĝÈcy na linii C = cY^p_d. Z kolei, gdyby gospodarstwo domowe z jakichĂ powodów obniĝyïo swój dochód z poziomu Y_d'' do poziomu Y⁰_d, efekt rygla znów zacznie dziaïaÊ i konsumpcja spadnie, z tym, ĝe do poziomu wyznaczonego nie przez punkt E, lecz przez punkt E'''.

Z teorii dochodu relatywnego wynika, ĝe konsumpcja zmienia siÚ o wiele ïagod- niej niĝ dochód, co w konsekwencji pro- wadzi do drugiego bardzo istotnego wniosku wynikajÈcego z podstawowych zaïoĝeñ

J.S. Duesenberry’ego, ĝe krañcowa skïon- noĂÊ do konsumpcji jest wiÚksza w okresie wzrostu dochodu niĝ w czasie jego spadku.

Ponadto moĝna równieĝ wyciÈgnÈÊ dosyÊ istotny wniosek mówiÈcy o tym, ĝe z jednej strony gospodarstwa domowe przed podjÚ- ciem decyzji dotyczÈcych konsumpcji dóbr dokonujÈ porównañ miÚdzy bieĝÈcym rozpo- rzÈdzalnym dochodem a najwyĝszymi dochodami uzyskiwanymi w ogólnym rozkïadzie dochodów wybranej zbiorowoĂci, z drugiej zaĂ porównujÈ swój standard ĝycia ze standardem ĝycia innych gospodarstw domowych, które zajmujÈ wyĝszÈ pozycjÚ od nich. Oznacza to, ĝe na decyzje gospodarstw domowych doty- czÈcych wydatków konsumpcyjnych wpïyw majÈ zarówno determinanty subiektywne, jak i obiektywne³.

Najpowszechniej jednak akceptowana jest obecnie hipoteza dochodu permanentnego (staïego, normalnego) (permanent-income theory of consumption), sformuïowana w la- tach 50. XX wieku przez Miltona Friedmana⁴ (1912–2006) i H. Wattsa (1911–2000), a na- stÚpnie zmodyfikowana w 1956 roku przez M.J. Farrell (1904–1996) oraz powstaïa w tym samym czasie hipoteza cyklu ĝycia (life-cycle hypothesis), stworzona przez Franko Modi- glianiego (1912–2006) i Alberta K. Ando (1929–2002) w 1963 roku. Teorie te cechujÈ siÚ nieco innÈ relacjÈ miÚdzy dochodem a kon- sumpcjÈ, aniĝeli w teorii dochodu wzglÚdnego J.S. Duesenberry’ego.

W hipotezie dochodu permanentnego nieco szerzej pojmowana jest konsumpcja, przez którÈ rozumie siÚ nie tylko wydatki, jakie ponoszonÈ gospodarstwa domowe na bieĝÈcÈ konsumpcjÚ, ale równieĝ stopieñ zaspokojenia szeroko rozumianych potrzeb, dziÚki czemu w definicji konsumpcji uwzglÚd- nia siÚ równieĝ korzyĂci, jakie czerpiÈ gospodarstwa domowe z tytuïu posiadanego zasobu dóbr trwaïego uĝytku (Friedman 1957: 146).

Ponadto, w teorii dochodu permanentnego zakïada siÚ, ĝe na wielkoĂÊ wydatków konsumpcyjnych gospodarstwa domowego obok dochodów bieĝÈcych wpïywajÈ równieĝ posiadane zasoby (np. papiery wartoĂciowe, kosztownoĂci, nieruchomoĂci itp.). Wydatki gospodarstw domowych, które dysponujÈ duĝÈ iloĂciÈ zasobów (aktywów) w mniejszym stopniu reagujÈ na zmiany dochodów bieĝÈcych czïonków gospodarstwa, natomiast sÈ bardziej wraĝliwe na zmiany zasobów. Teoria dochodu permanentnego uwzglÚdnia równieĝ fakt, ĝe wydatki gospodarstw domowych dostosowujÈ siÚ nie tyle do dochodów bieĝÈcych, ile do

(6)

dochodów przeciÚtnych, na które skïadajÈ siÚ dochody aktualne, przeszïe i przewidywane (antycypowane).

Teoria ta w zachowaniach konsumpcyjnych gospodarstw domowych argumentuje, ĝe konsumpcja jest proporcjonalna do ciÈgïego dochodu⁵ (Farrell 1959: 678–696). Dlatego teĝ ogólnÈ formuïÚ konsumpcji w zachowaniach konsumpcyjnych gospodarstw domowych moĝna zapisaÊ w postaci:

C=cY_d^p (7)

gdzie:

C – konsumpcja,

c – krañcowa skïonnoĂÊ do konsumpcji, Y_d^p – permanentny dochód do dyspozycji.

W praktyce rozïoĝenie wzrostu dochodu w zachowaniach konsumenta ilustruje for- muïa w postaci Ăredniej waĝonej bieĝÈcego i przyszïego dochodu:

Y_d^p=qY+^1-q Yh _-₁ ₍₈₎ gdzie:

Y_d^p – permanentny dochód do dyspozycji, Y_-1 – dochód poprzedniego roku, Y – dochód bieĝÈcy,

q – udziaï konsumpcji w danych dochodzie lub jego przyroĂcie.

M. Friedman przeprowadzajÈc badania dotyczÈce zachowañ konsumpcyjnych gospodarstw domowych w dïugim okresie czasu stwierdziï, ĝe wystÚpujÈ róĝnice miÚdzy krót- kookresowÈ skïonnoĂciÈ do konsumpcji a dïu- gookresowÈ ĂredniÈ skïonnoĂciÈ do konsumpcji, dlatego teĝ krótkookresowa skïonnoĂÊ do konsumpcji jest mniejsza niĝ dïugookresowa.

PoglÈd ten potwierdzili równieĝ dwaj ame- rykañscy ekonomiĂci: Rudiger Dornbusch i Stanley Fischer (Dournbusch, Fischer 1981:

164).

TeoriÚ dochodu permanentnego graficznie prezentuje rysunek 3.

Na rysunku 3. funkcja konsumpcji C = cY_d^p jest odzwierciedleniem dïugookresowej funkcji konsumpcji wynikajÈcej z kalkulacji permanentnego dochodu. Natomiast funkcje:

C = cqY + c(1 – q) Y' i C = cqY + c(1 – q)Y⁰ sÈ krótkookresowymi funkcjami konsumpcji odpowiadajÈcymi bieĝÈcemu dochodowi, gdzie: q – udziaï konsumpcji w danym dochodzie lub w jego przyroĂcie, zaĂ Y⁰ i Y' – bie- ĝÈcy dochód.

Na rysunku tym przedstawione zostaïy zachowania konsumpcyjne gospodarstwa domowego zgodne z analizÈ krótkookresowÈ oraz hipotezÈ permanentnego dochodu.

Gospodarstwo domowe opierajÈce siÚ na informacjach o dochodzie w krótkim okresie przy jego wzroĂcie zwiÚkszy konsumpcjÚ z punktu E do E'. Natomiast gdy gospodarstwo domowe swoje rozwaĝania bÚdzie opieraïo na teorii dochodu ciÈgïego, wówczas jego konsumpcja bÚdzie o wiele wyĝsza, poniewaĝ bÚdzie jÈ wyznaczaÊ punkt E'' (OC'' > OC ').

Z teorii dochodu permanentnego M. Fried- mana wynika, ĝe gospodarstwo domowe w swoich decyzjach nabywczych kieruje siÚ subiektywnie oszacowanym dochodem permanentnym, co oznacza, ĝe nie kieruje siÚ ono przy podejmowaniu decyzji konsumpcyjnych poziomem dochodu, jaki uzyskaïo w danej chwili i który moĝe ulec znacznej zmianie w krótkim horyzoncie czasu pod wpïywem wielu korzystnych i niekorzystnych zdarzeñ (utrata pracy, choroba), lecz przeciÚtnym poziomem dochodu, na jaki gospodarstwo domowe moĝe liczyÊ na przestrzeni caïego ĝycia. Naleĝy w tym miejscu zaznaczyÊ, ĝe w celu okreĂlenia poziomu konsumpcji danej osoby czy gospodarstwa domowego istotne znaczenie ma dochód przeciÚtny konsumenta, który jest wypadkowÈ dochodów osiÈganych w ciÈgu wielu okresów.

Na podstawie badañ dïugofalowych ten- dencji w zakresie konsumpcji M. Friedman doszedï do wniosku, ĝe relacja pomiÚdzy kon- sumpcjÈ staïÈ a dochodem permanentnym (staïym)⁶ nie ulega zmianie w miarÚ zmiany dochodu, lecz zaleĝy od innych determinant.

PrzyjmujÈc to zaïoĝenie, hipotezÚ dochodu permanentnego moĝna zapisaÊ za pomocÈ rozszerzonej formuïy:

Rys. 3. Hipoteza dochodu permanentnego M. Friedmana.

(7)

, ,

C_p=^r{ chY_d^p (9) gdzie:

C_p – konsumpcja staïa, r – stopa procentowa,

j – relacja dochodu do bogactwa mate- rialnego,

g – zmienna zbiorcza,

Y_d^p – permanentny dochód do dyspozycji.

Ze wzoru (9) wynika, ĝe konsumpcja staïa C_p stanowi pewien uïamek dochodu permanentnego do dyspozycji Y_d^p, który uzaleĝ- niony jest od stopy procentowej r (zachodzi tu relacja odwrotna), zmiennej zbiorczej g^, która obejmuje takie determinanty, jak: wiek i stan rodzinny gospodarstwa domowego, niepewnoĂÊ odnoĂnie z otrzymywaniem dochodów w przyszïoĂci oraz uwarunkowania kulturowe silnie skorelowane z pochodze- niem rasowym i narodowoĂciowym, a takĝe zmiennej j, która okreĂla relacjÚ (majÈcÈ charakter jednokierunkowy) pomiÚdzy dochodem a posiadanym bogactwem mate- rialnym.

ZaletÈ teorii dochodu permanentnego jest zwrócenie uwagi badawczej nie tylko na badaniu dochodu, jako czynnika ksztaï- tujÈcego konsumpcjÚ, ale równieĝ na zjawiska psychospoïeczne, jak: nawyki, zwyczaje naĂladownictwo i aspiracje oraz na poziom zamoĝnoĂci gospodarstw domowych. Biedni i bogaci róĝniÈ siÚ nie tylko pozycjÈ w roz- kïadzie dochodów, ale takĝe sposobem rea- gowania na dochody oraz inne mechanizmy decyzji. Ponadto hipoteza posiada nie tylko trafne walory teoretyczne ale równieĝ apli- kacyjne. W wielu badaniach weryfikujÈcych hipotezy dochodowe otrzymano róĝne, czÚ- sto sprzeczne wyniki, jednakĝe w Ăwietle danych statystycznych hipoteza dochodu permanentnego okazywaïa siÚ lepsza od pozostaïych. Badania te zintensyfikowaïy rozwaĝania teoretyczne nad sposobami mie- rzenia dochodów, analizÈ bïÚdów wynikajÈ- cych z róĝnych definicji dochodu, a takĝe ich wpïywu na procedury szacowania (¥wiatowy 2006: 157).

Duĝym uznaniem w literaturze ekono- micznej cieszy siÚ hipoteza cyklu ĝycia (life- cycle hypothesis), sformuïowana przez Franco Modiglianiego⁷ i Alberta K. Ando w 1963 roku, próbujÈca wyjaĂniÊ mechanizmy postÚ- powania gospodarstw domowych w dziedzinie podejmowania decyzji konsumpcyjnych.

Koncepcja ta jest ĂciĂle powiÈzana z hipo-

tezÈ dochodu permanentnego M. Friedmana.

Wspólnie staïy siÚ podstawÈ rozpowszech- nionych w latach 70. i 80. XX wieku badañ nad racjonalnymi oczekiwaniami w sferze konsumpcji, wpisujÈc siÚ tym samym w nurt badawczy okreĂlany mianem hipotezy racjonalnych oczekiwañ. Hipoteza cyklu ĝycia gïosi, ĝe gospodarstwa domowe formuïujÈ swoje plany konsumpcyjne na caïy okres ĝycia, na podstawie wïasnych prognoz doty- czÈcych wielkoĂci dochodów, jakie otrzymujÈ w ciÈgu caïego tego okresu, a takĝe stwierdza, ĝe oszczÚdnoĂci z okresu aktywnoĂci zawodowej majÈ zagwarantowaÊ konsumpcjÚ na stare lata. Innymi sïowy, kluczowym zaïoĝeniem tej hipotezy byïa konstatacja, ĝe na zachowanie konsumpcyjne nie wpïywa wyïÈcznie aktualna wielkoĂÊ rozporzÈdzalnego dochodu bÈdě oszacowana wielkoĂÊ dochodu permanentnego w ciÈgu kilku ostatnich lat, ale wiel- koĂÊ przyszïych dochodów, które konsument moĝe osiÈgnÈÊ w przyszïoĂci. Oznacza to, ĝe zarówno poziom, jak i struktura konsumpcji sÈ w duĝym stopniu skorelowane z przeciÚt- nym poziomem dochodów w dïugim okresie ĝycia jednostki. Naleĝy jednak wskazaÊ na waĝnoĂÊ szacunku wysokoĂci dochodów przy- szïych, które w zasadniczy sposób wpïywajÈ na wybór Ăcieĝki konsumpcji.

Hipoteza cyklu ĝycia opiera siÚ na czte- rech podstawowych zaïoĝeniach informujÈ- cych o tym, ĝe:

– konsumpcja jest jednakowa w kaĝdym okresie ĝycia,

– konsumpcja jest mechanizmem zwiÈ- zanym z wydawaniem dochodu caïego ĝycia,

– konsumpcja caïego ĝycia jest równa dochodowi ĝycia,

– uwzglÚdnia siÚ wydatki na dzieci (Mo- digliani, Brumberg 1964: 388–436).

UwzglÚdniajÈc powyĝsze zaïoĝenia, ogólnÈ formuïÚ konsumpcji w hipotezie cyklu ĝycia moĝna zapisaÊ nastÚpujÈco:

C c= _rWP+c Y_{d d}=c P_rW+c Y_d ^]1-t^g (10)

gdzie:

c_r – krañcowa skïonnoĂÊ do konsumpcji realnego bogactwa,

W – realne bogactwo,P

c_d – krañcowa skïonnoĂÊ do konsumpcji dochodu do dyspozycji,

P – poziom cen,

W – przewidywane dochody caïego ĝycia.

(8)

Gïównym zaïoĝeniem tej hipotezy jest ïagodne wyrównanie poziomu konsumpcji z oszczÚdnoĂci uzyskiwanych w okresach wysokiego dochodu do poziomu konsumpcji z oszczÚdnoĂci ujemnych (negatywnych) w okresie niskiego dochodu. Ilustruje to rysunek 4.

F. Modigliani zauwaĝyï, ĝe oszczÚdnoĂci nagromadzone w okresie aktywnoĂci zawodowej (Z – C)N odpowiadajÈ konsumpcji w okresie poprodukcyjnym, gdy gospodarstwo domowe realizuje ujemne oszczÚdnoĂci C(L – N). Natomiast maksimum realnego bogactwa (czyli oszczÚdnoĂci, jakie gospodarstwo domowe gromadzi przez N lat pracy zawodowej) osiÈgane jest w momencie przej- Ăcia na emeryturÚ⁸. PoglÈd ten potwierdzili równieĝ Robert E. Hall i John B. Taylor (Hall, Taylor 1995: 284–285).

Rys. 4. Hipoteza cyklu ĝycia F. Modiglianiego i A. Ando.

Hipoteza cyklu ĝycia przyczyniïa siÚ do rozwoju badañ nad konsumpcja i po czÚĂci jÈ zrewolucjonizowaïa, poniewaĝ ukazaïa, ĝe gospodarstwa domowe w podejmowaniu decyzji konsumpcyjnych uwzglÚdniajÈ nie tylko bieĝÈce dochody i posiadane aktywa, ale równieĝ starajÈ siÚ antycypowaÊ przyszïe strumienie dochodów oraz swojÈ przyszïÈ sytuacjÚ spoïeczno-gospodarczÈ. Ponadto, teoria ta wskazaïa, ze przy wyborze decyzji nabywczych, gospodarstwa domowe w swoich decyzjach konsumpcyjnych kierujÈ siÚ nie tylko wielkoĂciÈ bieĝÈcego rozporzÈdzalnego dochodu i posiadanym bogactwem (nierucho- moĂci, instrumenty finansowe, lokaty termi- nowe w bankach komercyjnych), ale równieĝ przewidywanÈ wielkoĂciÈ przyszïych docho- dów, a takĝe uwzglÚdniajÈ swojÈ przyszïÈ sytu- acjÚ rynkowÈ i spoïecznÈ.

Zarówno hipoteza dochodu permanentnego, jak i hipoteza cyklu ĝycia uwidaczniajÈ fakt, ĝe poziom konsumpcji zaleĝy nie tylko od bieĝÈcych dochodów rozporzÈdzalnych, ale równieĝ od nagromadzonego wczeĂniej bogactwa i posiadanych aktywów (tj. walory, pieniÈdze), czyli od przeciÚtnego dochodu gospodarstw domowych w dïugim okresie czasu. Hipoteza permanentnego dochodu bada przede wszystkim przyszïy dochód na podstawie teraěniejszoĂci i przeszïoĂci, natomiast teoria cyklu ĝycia analizuje gïównie konsumpcjÚ bieĝÈcÈ i przyszïÈ, skupiajÈc siÚ w duĝej mierze na motywach oszczÚdzania.

Niektórzy ekonomiĂci ïÈczÈ obie te hipotezy, tworzÈc tzw. wspóïczesnÈ teoriÚ konsumpcji (modern consumption theory), która umoĝli- wia przewidywanie przyszïej przeciÚtnej konsumpcji.

Teoria permanentnego dochodu M. Fried- mana oraz hipoteza cyklu ĝycia A. Ando i F. Modiglianiego odwoïujÈ siÚ w duĝej mierze do podstaw mikroekonomicznych zacho- wañ gospodarstw domowych w dziedzinie podejmowania decyzji konsumpcyjnych. Obie teorie zwracajÈ uwagÚ na fakt, iĝ poziom konsumpcji uzaleĝniony jest nie tylko od bieĝÈ- cych rozporzÈdzalnych dochodów, ale takĝe od nagromadzonego wczeĂniej bogactwa i posiadanych aktywów (np. instrumentów finansowych czy pieniÚdzy), czyli od przeciÚt- nego dochodu ludzi w dïugim okresie, tzw.

dochodu permanentnego (staïego).

ZakïadajÈc, ĝe aktywa A stanowiÈ oprócz rozporzÈdzalnego dochodu, istotny determinant okreĂlajÈcy konsumpcjÚ, rozszerzonÈ postaÊ funkcji konsumpcji moĝna wówczas zapisaÊ nastÚpujÈco:

, ; C=C Y6 -T Y A^{] g} @

(11)

> , > . Y T Y

C

A

0 C 0

- d

d

d d ] g

6 @

Na przykïad:

. C=c Y₁ _d+c A₂ =c Y₁ ^]1- +t^g c A₂ ⁹⁽¹²⁾ gdzie:

Y_d – permanentny dochód do dyspozycji,

A – caïkowite aktywa,

c₁, c₂ – krañcowa skïonnoĂÊ do konsumpcji.

Przy danym poziomie rozporzÈdzalnego dochodu wzrost aktywów w ujÚciu real- nym przyczynia siÚ do wzrostu konsumpcji

(9)

i redukcji oszczÚdnoĂci. Konsumenci oszczÚ- dzajÈ gïównie po to, aby zwiÚkszyÊ posiadane aktywa. W przypadku gdy wzrasta wartoĂÊ majÈtku posiadanego przez gospodarstwo domowe (np. wskutek otrzymania spadku), wówczas maleje jego potrzeba oszczÚdzania z bieĝÈcego dochodu, zaĂ wzrasta wielkoĂÊ autonomicznych wydatków konsumpcyjnych (Zalega 2007). Funkcja oszczÚdnoĂci przybie- rze zatem postaÊ:

, ; S=S Y6 -T Y A^{] g} @

(13)

> , < . Y T Y

S

A

0 S 0

- d

d

d d ] g

6 @

Badania empiryczne potwierdzajÈ wiele spostrzeĝeñ wynikajÈcych z tych obu hipotez, jednak koncepcje dotyczÈce wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych podle- gajÈ dalszej ewolucji. Badania ekonomiczne przeprowadzone na szerokÈ skalÚ w latach 70. i 80. XX wieku ujawniïy nowe problemy dotyczÈce teorii konsumpcji, z których na szczególnÈ uwagÚ zasïugujÈ trzy wÈtki nowych badañ: wykorzystanie racjonalnych oczeki- wañ do pomiaru przewidywanych przyszïych dochodów, analiza danych historycznych obej- mujÈcych tysiÈce indywidualnych gospodarstw domowych oraz badania wybranych „ekspe- rymentów” w sferze polityki gospodarczej (tj.

przejĂciowe zmiany podatku) (Hall, Taylor 1995: 295).

Omówione teorie konsumpcji posiadajÈ praktycznÈ uĝytecznoĂÊ, poniewaĝ kïadÈ nacisk na wykorzystanie w badaniach oprócz cen i dochodu, szeregu zmiennych majÈcych wpïyw zarówno na rozmiary, jak i strukturÚ konsumpcji. Naleĝy równieĝ pamiÚtaÊ o tym, ĝe konsumpcja nie jest w chwili obecnej bez- poĂrednim odbiciem dochodów, poniewaĝ dostÚpnoĂÊ kredytów konsumpcyjnych staïa siÚ kluczowym czynnikiem determinujÈcym jej rozwój. Ponadto rozwój i istna ekspansja branĝy kredytowej spowodowaïa, ĝe w chwili obecnej moĝna dostrzec caïkiem nowe zjawisko polegajÈce na tym, ĝe potrzeby materialne sÈ zaspakajane przez okreĂlone dobra konsumpcyjne, za które pïaci siÚ z pewnym opóě- nieniem, a zatem nie sÈ juĝ one realizowane w ukïadzie dochód-oszczÚdnoĂci.

Informacje o autorze

Dr Tomasz Zalega – adiunkt w Katedrze Gospodarki Narodowej Wydziaïu ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego.

Przypisy

1 J.S. Duesenberry twierdziï, ĝe efekt ten spro- wadza siÚ gïównie do naĂladowania przez grupy o niĝszej pozycji spoïecznej struktur konsumpcji uznanych za godne do osiÈgniÚcia, a w wypadku warstw o najwyĝszej stopie ĝyciowej wynika z dÈĝenia do uzyskania prestiĝu, zwanego konsumpcjÈ ostentacyjnÈ (lub efektem veble- nowskim).

Natomiast H. Leibenstein odróĝniaï dobra konsumpcji ostentacyjnej od dóbr konsumpcji zwyczajnej oraz twierdziï, ĝe gospodarstwa domowe troszczÈ siÚ przede wszystkim o zewnÚ- trze aspekty swego stylu ĝycia. Oznacza to, ĝe gdyby ceny i dochody pozwoliïy gospodarstwom domowym ĝyÊ na poziomie oczekiwanym, to ĝyïyby na tym poziomie, w innym wypadku zgo- dziïyby siÚ na poziom wymuszony przez okolicz- noĂci, co oznacza, ĝe zignorowaïyby poĂrednie moĝliwoĂci jako nie odzwierciedlajÈce odrÚb- nego stylu. Szerzej zachowania te opisane sÈ w: H. Leibenstein, Ekonomia przyszïoĂci, PWN, Warszawa 1982, s. 114–116.

2 PoglÈd ten podziela równieĝ w swojej psycho- logicznej teorii konsumpcji George Katona, wedïug którego zdroworozsÈdkowe i zachowaw- cze postÚpowanie konsumentów przyczynia siÚ do stabilizacji gospodarki, a takĝe do spïaszcze- nia cyklu koniunkturalnego po II wojnie Ăwiato-

3 TeoriÚ J.S. Duesenberry’ego rozwinÈï R. Nurkse, wej.

który pewne jej tezy przeniósï z pïaszczyzny kon- taktów grup spoïecznych w skali jednego regionu lub kraju na pïaszczyznÚ kontaktów miÚdzynaro- dowych. Wedïug R. Nurksego w kontaktach tych realizuje siÚ miÚdzynarodowy efekt pokazowy (international demonstration effect).

4 Milton Friedman, amerykañski ekonomista, twórca monetaryzmu, wieloletni profesor Uniwersytetu w Chicago, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1976 r. za dokonania w zakresie analizy konsumpcji, historii i teorii monetarnej oraz za pokazanie zaleĝnoĂci polityki stabilizacji. Uznawaï podaĝ pieniÈdza za jedyny determinant wpïywajÈcy na poziom PKB, inflacji przypisujÈc jedynie rolÚ zjawiska pieniÚĝ- nego. ZachÚcaï do zwiÚkszenia masy pieniÈdza w tempie odpowiadajÈcym wzrostowi PKB, co miaïo zapewniÊ stabilizacjÚ gospodarczÈ. Jako wielki zwolennik wolnej konkurencji, sprzeci- wiaï siÚ ingerencji pañstwa w procesy gospo- darcze.

5 Dochód permanentny (staïy, oczekiwany) jest oczyszczany z elementów przypadkowych, nie- oczekiwanych odchyleñ od trendu, kompensu- jÈcych siÚ w dïugim okresie czasu. Dochód ten pozwala uwzglÚdnia równieĝ odpisy na inwesty- cje w kapitaï ludzki, wielkoĂÊ, która w ramach standardowej procedury jest czÚĂciÈ dochodu.

Szerzej na temat dochodu permanentnego:

(10)

M. Friedman, A Theoretical Framework for Monetary Analysis, w: R.J. Gordon (red.), Milton Friedman’s Monetary Framework, The University of Chicago Press, Chicago 1974.

6 Przed dochód staïy M. Friedman rozumiaï wielkoĂÊ, którÈ konsumenci spodziewajÈ siÚ otrzymaÊ i którÈ uwaĝajÈ za normalnÈ. Na jej podstawie podejmujÈ decyzje konsumpcyjne i ksztaïtujÈ swoje aspiracje. M. Friedman zaïo- ĝyï, ĝe dochód staïy stanowi ĂredniÈ waĝonÈ dochodu bieĝÈcego z okresu obecnego i okresów poprzedzajÈcych, przy czym wagi odnoszÈce siÚ do wartoĂci dochodów z okresów coraz odle- glejszych w czasie zmniejszajÈ siÚ. Dowodzi w ten sposób, ĝe bieĝÈce doĂwiadczenia okre- ĂlajÈ przewidywania konsumentów w sposób sil- niejszy aniĝeli doĂwiadczenia dawno minione.

Oznacza to, ĝe M. Friedman zakïada w hipotezie dochodu permanentnego, ĝe wielkoĂci bieĝÈce (mierzalne w sposób bezpoĂredni) sÈ sumÈ wielkoĂci staïych, elementów przypadkowych i przejĂciowych. BieĝÈce dochody i bieĝÈce wielkoĂci obejmujÈ czÚĂÊ permanentnÈ i tran- zytywnÈ (przechodniÈ). Ponadto M. Friedman przyjmuje, ĝe wartoĂci tranzytywne nie sÈ powiÈ- zane w ĝaden sposób z wielkoĂciami staïymi, element przejĂciowy konsumpcji nie jest powiÈzany z elementem przejĂciowym dochodu, natomiast odchylenia wielkoĂci losowych od wielkoĂci sta- ïych, kompensujÈ siÚ w dïugim okresie czasu.

M. Friedman podkreĂlaï równieĝ, ĝe dochody nieoczekiwane, które nie sÈ traktowane przez konsumenta jako dochody „normalne”, nie wywierajÈ istotnego wpïywu na konsumpcjÚ w dïugim okresie czasu.

7 Franco Modigliani, amerykañski ekonomista wïoskiego pochodzenia, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1985 r. za wkïad w pio- nierskie analizy oszczÚdnoĂci i rynków finansowych w krajach gospodarki rynkowej. Dorobek naukowy Modiglianiego obejmuje zagadnienia z zakresu konsumpcji, ogólnej równowagi rynku finansowego, podaĝy pieniÈdza, procentu i kre- dytu oraz nowÈ interpretacjÚ modelu Keynesa.

Wraz z A. Ando stworzyï komputerowy model gospodarki amerykañskiej, umoĝliwiajÈcy okre- Ălenie kanaïów, przez które podaĝ pieniÈdza wywiera wpïyw na wielkoĂÊ produkcji i dochodu.

8 Szerzej teoria ta opisana jest w: A. Ando, F. Modigliani: The Life-Cycle Hypothesis of Saving: Aggregate Implication and Tests,

“American Economic Review” t. 53 (March 1963), s. 55–84.

9 Ta postaÊ funkcji bardzo czÚsto okreĂlana jest w literaturze ekonomicznej mianem funkcji konsumpcji Ando-Modiglianiego.

Bibliografia

Ando, A. i F. Modigliani. 1963. The Life – Cycle Hypothesis of Saving: Aggregate Implication and Tests. American Economic Review t. 53, March.

Dornbusch, R. i S. Fischer. 2005. Makroekonomia, Warszawa: PWE.

Duesenberry, J. S. 1952. Income, Saving and the Theory of Consumer Behavior, Cambridge: Harvard University Press.

Farrell, M.J. 1959. The New Theories of the Consumption Function. Economic Journal, vol. 69, nr 276.

Friedman, M. 1957. A Theory of Consumption Function, Princeton: Princeton University Press.

Friedman, M. 1974. A Theoretical Framework for Monetary Analysis. w: R. J. Gordon (red.) Milton Friedman’s Monetary Framework. Chicago: The University of Chicago Press.

Gajewski, S. 1987. Hierarchia i intensywnoĂÊ potrzeb konsumpcyjnych gospodarstw domowych (determi- nanty, zróĝnicowanie i mechanizmy rozwoju), ódě:

Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego.

Hall, R.E. i J.B. Taylor. 1995. Makroekonomia, War- szawa: PWN.

Keynes, J.M. 2003. Ogólna teoria zatrudnienia, pro- centu i pieniÈdza, Warszawa: PWN.

Leibenstein, H. 1982. Ekonomia przyszïoĂci, War- szawa: PWN.

Modigliani, F. i E. Brumberg. 1964. Utility Analysis and the Consumption Function: An Interpretation of Cross – Section Data. w: Kurihary K.K. (red.) Post-Keynesian Economics. New Brunswick: Rutgers University Press.

Noga, M. 1995. Makroekonomia, Wrocïaw: Akade- mia Ekonomiczna im. Oskara Langego.

¥wiatowy, G. 2006. Zachowania konsumenckie, Wrocïaw: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocïawiu.

Zalega, T. 2006. Mikroekonomia, Warszawa: Wy- dawnictwo Naukowe Wydziaïu ZarzÈdzania Uniwer- sytetu Warszawskiego.

Zalega, T. 2007. Konsumpcja – podstawy teoretyczne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Wydziaïu ZarzÈ- dzania Uniwersytetu Warszawskiego, w druku.