WIADOMOSCI PARAZYTOLOGICZNE VI, NR 5, 1960
PRÓBA OKRESLENIA ROLI TOKSOPLAZMOZY W ETIOLOGII WAD ROZWOJOWYCH
PŁODÓWLAURA PYTEL, ZOFIA DYMOWSKA, DANUTA
KOZŁOWSKAII Klinika
Położnictwai Chorób Kobiecych
AM, Łódźi
ZakładParazytologii Lekarskiej PZH, Warszawa
Wzrasiająca ilość
wad rozwojowych
płodóww latach ostatnich zwraca
uwagę
na salach porodowych, znajduje odbicie w literaturze fachowej i zmusza do dalszych
dociekańnad
przyczynąi
profilaktykątych po-
ważnych zaburzeń.
W
ścisłym związkuz wadami rozwojowymi
pozostająporonienia samoistne. Jak to niezbicie
zostałostwierdzone, poronienia te
występują
niekiedy wskutek
ciężkichwad rozwojowych,
doprowadzających do
śmierci płodu,a niekiedy
jużzarodka. · Zagadnienie wad rozwo- jowych
płodóworaz coraz
częstszerozpoznawanie toksoplazmozy w Pol- sce
skłoniłonas do
podjęcia badańi obserwacji
mającychna celu prze-
śledzenie zależności między
tymi dwoma zjawiskami.
Przeszło
3-letni okres naszych
dociekańdzieli
sięna trzy podokresy.
Pierwszy
półtoraroczny*obejmuje prace
wstępnei zbieranie
materiałupodstawowego. W
następnymetapie
głównynacisk
położonona zagad- nienie
całkowiciepewnego postawienia rozpoznania i rok
żmudnejpracy
poświęcono
przeszczepianiom na myszki
materi&łupodejrzanego oraz poszukiwaniom pierwotniaka pod mikroskopem. Wreszcie ostatni
półroczny okres
stanowiąprace
mającena celu przekontrolowanie
wartościod- czynów serologicznych i alergicznych przy
zakażeniachinnymi pierwot- niakami,
ściślej mówiąc,przy
zakażeniu rzęsistkiem.MATERIAŁ
I METODY
Materiał
badawczy
stanowiłypacjentki II Kliniki
Położnictwai Cho- rób Kobiecych oraz Poradni Przyklinicznej w Lodzi. W pierwszym okresie przebadano:
* Doniesienie tymczasowe z prac w tym okresie
podaliśmyna VI
ZjeździeFTP
w Lublinie.
416
L. PYTEL I INNI30 kobiet, które
urodziłydzieci z wadami rozwojowymi, 20 kobiet z poronieniami samoistnymi,
50 kobiet zdrowych,
stanowiących grupę kontrolną.Pierwsza grupa
obejmowaławszystkie kobiety, które w okresie 18 mie-
sięcy przeszły
przez
Klinikęi
urodziłydzieci z wadami rozwojowymi zarówno
układunerwowego, jak i innych
narządów.W czasie tym w Kli- nice
odbyło się3125 porodów. Porody
płodówz wadami rozwojowymi
stanowią więc
w naszym materiale 0,960/o.
Ilośćta
przewyższaliczby naj-
częściej
podawane. W
drugą grupę ujęliśmytylko te przypadki
poronień,co do których nie
było wątpliwości, że sąsamoistne,
większośćz nich to poronienia nawykowe. W niektórych z tych przypadków obok
poronień miałymiejsce obumarcia
ciąży.Grupa przypadków kontrolnych .
składa sięz kobiet:
a)
ciężarnych,przebadanych w drugiej
połowie ciążyi
pozostających pod
naszą opieką ażdo porodu
zakończonego przyjściemna
światzdrowego, donoszonego noworodka,
b)
ciężarnychprzebadanych w pierwszych trzech
miesiącach ciąży,osób zdrowych ,
rodzącychpoprzednio zdrowe, normalne dzieci, a obec- nie
zgłaszających sięw celu przerwania
ciążyze
wskazań społecznych,c) kobiet
nieciężarnych,zdrowych.
Biorąc
pod
uwagę możliwość zakażeniatoksoplazmowego w
wyżejomówionych przypadkach,
staraliśmy sięje
ustalićprzy zastosowaniu trzech metod diagnostycznych:
a) odczynu
wiązania dopełniacza,b) odczynu
śródskórnego(testu J:t'renkela), c) prób biologicznych.
Antygeny do prób serologicznych i alergicznych
zostałyprzygotowane w
Zakładzie Parazytologii Lekarskiej PZH w Warszawie z
wysiękuotrzewnowego
zakażonychszczepem RH
białychm
yszy (Dymowska, Kozłowska).W tym
też Zakładzie zostałyprzeprowadzone odczyny
wiązania dopełniaczaz surowicami osób badanych.
Do prób bioi.ogicznych w przypadkach martwych noworodków z wadami roz- wojowymi pob
ierano płynmózgowo-rdzeniowy,
zawiesinę wątrobyi
śledziony,krew noworodka oraz
zawiesinę łożyska.W przypadkach
żywychnoworodków
płynmóz- gowo-rdzeniowy, krew noworodka i
zawiesinę łożyska. Materiałten w
ilości0,5 ml wprowadzano do jamy otrzewnowej myszek
białych, przestrzegając ściślezasad po- danych przez Kozara, szczególnie
bezwzględnej świeżości materiałuprzeszczepianego.
Przeszczepów dokonywano
bezpośredniopo pobraniu
materiału,a w przypadku martwo urodzonego
płodu materiałten pobierano
bezpośredniop
oporodzie. Za- szczepione myszki
pozostawałypod
obserwacją2-3 tygodnie. Po
upływietego czasu dokonywano pi
erwszego śiepego pasażu. Następne ślepe pasażewykonywano w od-
stępach
7-14 dni. W
każdymprzypadku
pasażpo wta rzano 5-7 razy. Z
materiałuszczepionego na
zwierzętai otrzymanego ze
ślepych pasaży(mózg,
wątroba, śledziona, zawiesina,
którąotrzymywano z
przepłukaniaotrzewnej roztworem fizjologicz-
nym) robiono rozmazy i po zabarwieniu
metodąGiemzy
oglądanopod m
ikrosko-pem w celu stwierdzenia ewentualnej
obecności pasożyta.TOKSOPLAZMOZA W POŁOŻNICTWIE
417
- --- - -·-- - - - - - -- - - - - - - -
- - - -··· ---··-··- -·----~ --"-·-·-- - -
We wszystkich przypadkach patologicznych i wszystkich przypadkach kontrolnych poza
dokładnymwywiadem i badaniem ogólnym oprócz
badań
w kierunku toksoplazmozy wykonano
następującebadania do- datkowe :
a) badanie krwi na WR,
b) badanie na
zgodnośćczynnika Rh w krwi matki i ojca, c)
morfologiękrwi matki,
d) badanie stopnia
czystościpochwy ze szczególnym
uwzględnieniem obecności rzęsistkapochwowego.
Fakt,
że zarazek Toxoplasma gondii należydo grupy pierwotniaków
możenasu-
wać
przypuszczenie,
żeinne pierwotniaki
znajdujące sięw badanym organizmie
mogą wpływać
na wyniki prób immunologicznych stosowanych w celu wykrywa- nia toksoplazmozy. Praktycznie w naszych warunkach w
grę wchodzić może rzęsistekpochwowy,
toteż przebadaliśmynasze przypadki we wszystkich grupach na
obecnośćtego pierwotniaka. Nie uzyskawszy
całkowicie przekonywającychdanych,
około półroczny okres
naszych badai'i
poświęciliśmy wyłącznietemu zagadnieniu, przeprowa-
dzając
badania u kobiet
zgłaszających się ambulatoryjnie.W sumie przebadano 100 kobiet
zarażonych rzęsistkiemi
100kobiet
wolnychod
zarażenia rzęsistkowego.Do grupy pierwszej zaliczono przypadki, w których stwierdzono w wydzielinie pochwo- wej
żywegopierwotniaka, ponadto ambulatoryjnie dobierano przypadki, w których
wywiad przemawiałza
zakażeniem trwającym jużod
dłuższegoczasu.
Zarażenie rzęsistkowewykluczono przez wielokrotne badania wydzieliny pochwowej, w
miarę możności uwzględnianozawsze badanie
tużpo
krwawieniu miesięcznym,ambulato- ryJme
zaśdobierano przypadki, w których w wywiadzie nie
byłodanych
świadczących o
przebytym
kiedyś zarażeniu.WYNIKI
Wyniki
badańserologicznych i 3Jergicznych ilustruje tabela 1.
TABELA 1
Odczyn immunologiczny
Ujemny odczyn
wiąz.dop. (OWD-) Ujemny odczyn
śródskórny(TS-) Dodatni odczyn
wiąz.dop. (OWD
+)Dodatni odczyn
śródskórny(TS+)
Wątpliwy
odczyn
wiąz.dop. (OWD± ) Dodatni odczyn
śródskórny(TS+) Ujemny odczyn
wiąz.dop. (OWD-) Dodatni odczyn
śródskórny(TS+)
Wątpliwy
odczyn
wiąz.dop. (OWD
±)
' 1 Wady I Poronienia I Grupa
rozwojowe kontrolna
21 16 47
5
o o
o o
o
4 3Ujemny odczyn
śródskórny(TS-)
) -·--- .. -··· -·---· -· .... ____ , ____________ _._ __
Razem_j
___ 3_0
_ _ ..,__ _ _20
_ _ -'--__ s_o __
3
o o
-
i--- - -
418
L. PYTEL I INNI- - - ~ - ---··----
Jak wynika z tabeli 1, w grupie kobiet
rodzącychdzieci z wadami rozwojowymi (30 przypadków) odczynów zgodnych ujemnych
było21 (OWD i TS ujemne), odczynów zgodnych dodatnich 5 (OWD i TS),
wątpliwych OWD i dodatnich TS 1,
wątpliwychOWD i ujemnych TS 3.
W grupie kobiet z poronieniami samoistnymi (20 przypadków) ujemnych obu odczynów
było16, natomiast ujemnych OWD i dodatnich TS
było4.
W grupie kontrolnej (50 przypadków) w 3 przypadkach
wypadłodczyn TS dodatnio przy ujemnym odczynie
wiązania dopełniacza.Najpewniejszym dowodem istnienia toksoplazmozy jest wykrycie paso-
żyta
pod mikroskopem albo przeszczepienie go na
zwierzęta.Próby takie
wykonaliśmy
w pierwszym okresie w 6 przypadkach, w drugim w 1 7, w sumie
więcw 23 przypadkach, wszystkie z wynikiem ujemnym.
We wszystkich przypadkach równolegle wykonany odczyn Wasser- manna
wypadłujemnie.
Wyniki
badań dotyczącychczynnika Rh
przedstawiajątabele 2 i 3.
Czynnik Rh
Czynnik Rh zgodny u matki i ojca Matka Rh+
Ojciec Rh- Matka Rh- Ojciec Rh+
Nie zbadano Razem
TABELA 2
I
W d I -- -
- r -; --
a Y
: Poronienia [rupa
I rozwo_jowe i ____ _ ______ kontrolna
18
6
5
1 30
I
11
6
2
1 20
33
6
11
o 50
Wśród
przypadków patologiczynch (50)
niezgodnośćczynnika Rh u matki i ojca stwierdzono w 19 przypadkach, a w grupie kontrolnej (50) w 17.
TABELA 3
Dodatni Dodatni
WątpliwyCzynnik
odczyn
wiąz.odczyn odczyn
wiąz.Rh
dopełniacza śródskórny dopełniaczaRh+
4 72
Rh- 1
62
----·---~---
Razem
513
4W tabeli
powyższej uwzględnionojedynie czynnik Rh krwi matek
z dodatnimi i
wątpliwymiodczynami na
toksoplazmozę.TOKSOPLAZMOZA W POŁOŻNICTWIE
419
···--·-- -· -·-
- - - - - -- - - -- -
U wszystkich matek noworodków z wadami rozwojowymi morfologia krwi
pozostawaław granicach normy pod
względem zawartościhemoglo- biny i erytrocytów, natomiast w obrazie
białych ciałekkrwi u matek z dodatnimi odczynami immunologicznymi na
toksoplazmozęstwierdza-
liśmy już
to
nieznaczną limfocytozę, jużto
monocytozę,i wreszcie nie- znacznie, bo do 3,
zwiększonyodsetek leukocytów
kwasochłonnych.Wyniki
badań dotyczących zakażenia rzęsistkiemi odczynów na tokso-
plazmozę
ilustruje tabela 4.
TABELA 4
Odczyn
wiązania Rzęsistki,
dopełniaczaI dodatni jwątp_ li _ w _ y ~ j_u_j_em_n_y-1
I ~~::~:cne ____ J ____ l _ _ _ l ! I :~ I
Razem
100 100
I
?dczrn ·
1 · · , środskorny IRazem ldodat»i j ujemny I
I 1: I :~ J _ )~~--
Z wywiadów
wynikało, że bliższekontakty ze
zwierzętami posiadało około400/o kobiet tak w grupie patologicznej, jak i kontrolnej, kontakty
zaś
ze
zwierzętamichorymi (nosówka, biegunka)
miałytylko 4 kobiety.
Wszystkie one
urodziły płodyz wadami rozwojowymi. U dwu z nich stwierdzono dodatni odczyn
śródskórnyi dodatni odczyn
wiązaniado-
pełniacza
z antygenem toksoplazmowym, u jednej dodatni odczyn
śródskórny, a ujemny odczyn
wiązania dopełniaczai u jednej obydwa od- czyny ujemne.
Z innych danych uzyskanych w wywiadzie na
uwagę zasługuje duża ilośćinfekcji grypowej w
początkach ciąży zakończonejurodzeniem
płoduz
wadą rozwojową. Wśród30 kobiet, które
urodziły płodyz wadami roz- wojowymi, 11
przeszło grypęw trzech pierwszych
miesiącach ciąży,a jed- na w drugiej
połowie ciąży.DYSKUSJA
W badaniach naszych w pierwszym
rzędzieuderza w porównaniu z wynikami
większościautorów naszych i zagranicznych znacznie mniej- sza
ilośćdodatnich odczynów serologicznych i alergicznych.
Dodać należyjeszcze,
żemiano uzyskanych dodatnich wyników
wiązania dopełniacza b)l1łona
ogółniskie,
wahało sięw granicach od 1 : 2 do 1 : 16. Dodatni odczyn
śródskórny uzyskaliśmyznacznie
częściej niżdodatni odczyn
wiązania
dopełniacza, zaśwe wszystkich przypadkach dodatniego odczynu
wiązania dopełniacza
odczyn
śródskórny wypadłwybitnie dodatnio. Po-
równanie wyników
badańimmunologicznych (tabela 1) w przypadkach
patologicznych i kontrolnych wykazuje w pierwszych dodatni odczyn
420
L. PYTEL I INNIwiązania. dopełniacza
5 razy,
wątpliwy4 razy, dodatni odczyn
śródskórny10 razy, u drugich
zaśtylko 3-krotnie dodatni odczyn
śródskórny. Różnica jest
wyraźna.Badania w obu grupach
byływykonane przez te same osoby, przy
użyciutych samych antygenów.
Powszechnie przyjmuje
się, żewady rozwojowe mózgu i czaszki
mogą być następstwemtoksoplazmozy, sprawa
zaś związkuinnych wad roz- wojowych z
toksoplazmoząstanowi
wciążprzedmiot dyskusji. W naszym materiale
wśród30 wad rozwojowych 15, a
więc dokładnie połowa,to wady
ośrodkowego układunerwowego (bezmózgowia, uszkodzen~a oczu, przepukliny mózgowe i rozszczepy
kręgosłupa),druga polowa to wady innych
narządów(serca, jamy ustnej, przewodu pokarmowego,
pęcherzamoczowego,
kończynitp.). Dodatni wynik
badańw kierunku toksoplazmo- zy
uzyskaliśmyw obu grupach. Z 5 przypadków z dodatnim odczynem
wiązania dopełniacza
i dodatnim odczynem
śródskórnym3
byływadami mózgu, czaszki i
kręgosłupa,1
wadą kończyndolnych, w jednym
zaśobjawy toksoplazmozy wrodzonej
wystąpiłyu noworodka w kilka dni po porodzie. Przypadek, w którym odczyn
śródskórny wypadłwybitnie dodatnio, a odczyn
wiązania dopełniacza wątpliwie,jest przypadkiem
zroślaków
- zrost w
obrębieklatki piersiowej.
Całkowicie
nie
powiodły siępróby wyosobnienia
pasożytana myszy.
Jak dalece
zawiodłanas ta metoda badania,
świadczy następującyprzy- padek: w kilka dni po porodzie
wystąpiłyu noworodka objawy
budzącepodejrzenie toksoplazmozy wrodzonej. Dokonano przeszczepienia na mysz- ki
płynumózgowo-rdzeniowego noworodka,
następniedokonano 7
ślepych
pasażyz wynikiem
całkowicieujemnym (brak objawów klinicz- nych u szczepionych myszek i brak
pasożytóww rozmazach z ich tka- nek). Tymczasem po
śmiercinoworodka wykryto badaniem anatomopato- logicznym toksoplazmy w tkance mózgowej *. Warto
zaznaczyć, żew przypadku tym zarówno odczyny
śródskórny,jak i
wiązania dopełniacza
wypadłyu matki dodatnio, pierwszy
wypadł wyraźniedodatnio, a drugi w
rozcieńczeniu1 : 4.
Zgodnie z
spostrzeżeniemWysockiej i
współpracowników,stwier-
dzającym, że
odczyn
wiązania dopełniaczaz antygenem toksoplazmowym u osób z dodatnim odczynem Wassermanna jest niemiarodajny, wypada bowiem z
regułydodatnio, we wszystkich naszych przypadkach równo- legle z badaniem odczynu
wiązania dopełniaczana
toksoplazmozękon-
trolowaliśmy
odczyn Wassermanna tak u matek, jak i u ojców. Otrzyma-
liśmy
we wszystkich przypadkach wynik ujemny, co nie tylko wzmacnia
wartość
otrzymanych wyników
wiązania dopełniaczana
toksoplazmozę,*
Przypadek ten zostanie oddzielnie opublikowany przez
OddziałPediatryczny
naszej kliniki i anatomopatologa.
TOKSOPLAZMOZA W POŁOŻNICTWIE
4:H
ale pozwala
także przypuszczać, żew naszym
środowiskutoksoplazmoza odgrywa
ważniejszą rolęw patologii
ciąży niż kiła.W literaturze (Wysocka i
współpracownicy) spotkaliśmy porównująceznaczenie toksoplazmozy ze znaczeniem czynnika Rh w patologii
ciąży.Niezależnie
od tego w trakcie
badań nasunęła się myśl,czy te dwa zja- wiska - czynnik Rh i odczyny na
toksoplazmozę- nie
pozostająw ja-
kiejś zależności
od siebie. Kontrola czynnika Rh w naszym materiale nie
dała
pozytywnych rezultatów.
Niezgodnośćczynnika Rh u matki i ojca
stwierdziliśmy
w grupie patologicznej w 19 przypadkach na 50, pod- czas gdy w grupie kontrolnej w 17 na 50.
Biorącpod
uwagę znaczną różnicęw
częstości występowania niezgodnościczynnika Rh u rodziców i konfliktu serologicznego, trudno
wyciągaćwnioski, tym bardziej
żew
żadnymz naszych przypadków matka Rh - , ojciec Rh+ nie
udało się wykryć przeciwciałRh w krwi matki. W tabeli 2 zwraca jednak
uwagę
inny
szczegół,a mianowicie:
zespółmatka Rh+, ojciec Rh - wy-
stępuje
dwukrotnie
częściejw przypadkach wad rozwojowych i
poronień niżw grupie kontrolnej. Ta obserwacja potwierdza nasze
spostrzeżeniasprzed kilku lat podane w pracy
poświęconej wyłącznieczynnikowi Rh.
W g~upi:e kobiet z dodatnim odczynem
wiązania dopełniaczana tokso-
plazmozę częstość występowania
czynnika Rh odpowiada
częstościjego
występowania
u
ogółunaszej rasy, natomiast w grupie dodatnich odczy- nów
śródskórnychdaje
się zauważyć częstsze niżzwykle
występowanie Rh-.
Słabo wyrażone
zmiany w krwi kobiet z dodatnimi odczynami na
toksoplazmozę
w porównaniu ze zmianami obserwowanymi przez interni- stów
łatwo wytłumaczyć- w pierwszym przypadku mamy do czynienia z
infekcją utajoną, opanowanąprzez organizm matki, a
uszkadzającątylko bardzo
wrażliwetkanki embrionalne, w drugim z
infekcjąmanife-
stującą się wyraźnymi
objawami klinicznymi w
dojrzałymorganizmie.
Odczyny serologiczne jak i alergiczne na
toksoplazmozę częściejwy-
padały
dodatnio w grupie kobiet wolnych od
zakażenia rzęsistkowego niżw grupie kobiet
zakażonych rzęsistkiem.Ten nieoczekiwany wynik
tłumaczymy faktem,
żebadaniami w kierunku
zakażenia rzęsistkowegozo-
stała ob-jęta także
grupa kobiet (50 przypadków) z
patologią ciążowąspe- cjalnie
podejrzanąo
zakażenie toksoplazmozą.Nie zmienia to jednak w re- zultacie ostatecznego wniosku,
żebadania nasze
wyraźnie przemawiająprzeciwko przypuszczeniu, aby
obecność rzęsistka mogła mieć wpływna wynik
badańdodatkowych przy toksoplazmozie.
Wywiady zebrane w grupie kobiet z
patologią położniczą wykazujądużą ilość przypadków przebytej grypy w początkach ciąży. Może zbyt
małą uwagę
zwracamy na
tę infekcję,jako czynnik etiologiczny wro-
dzonych wad rozwojowych.
422
L. PYTEL I INNI- -- - ·---- - ---- --- - - - - - - ~
WNIOSKI
Podsumowując należy stwierdzić, że
nie
udałonam
się osiągnąćpier- wotnie
wytkniętegocelu, tj.
dokładniejszego określenia,jakie miejsce
wśród
czynników etiologicznych wad rozwojowych w naszym
środowiskuzajmuje toksoplazmoza.
Natrafiliśmybowiem na
poważne trudnościw
Z\J\;'i.ązkuz ustaleniem w poszczególnych przypadkach
całkowiciepew- nego rozpoznania.
Zawiodłanas metoda wyosobniania
pasożytówna zwie-
rzęta.
Równie
trudnąi
mało celowąw warunkach klinicznych
okazała sięmetoda mikroskopowego poszukiwania pierwotniaka. Dochodzimy do wniosku,
żeo rozpoznaniu toksoplazmozy w materiale
położniczymw obecnych naszych warunkach musi
decydować cały zespółczynników.
Wśród nich skłonni jesteśmy duże znaczenie przypisywać dodatnim od- czynom serologicznym i alergicznym przy charakterystycznych dla tokso- plazmozy objawach klinicznych, w tej liczbie i przy wadach rozwojo- wych pledu.
Wysokośćmiana przy odczynie
wiązania dopełniaczawy- daje
sięnie
odgrywaćroli. Pomocny w p_ostawieniu rozpoznania
możenie- kiedy
okazać sięstarannie zebrany wywiad u matki, szczególnie dane
dotyczące
jej kontaktów ze
zwierzętamichorymi. Zmiany we krwi matki
należą
do
małocharakterystycznych, ale w zespole z innymi czynnikami
mogą mieć także
pewne znaczenie. Niezmiernie
ważnymnatomiast
byłobywykluczenie innych, znanych czynników etiologicznych, ale wobec ich olbrzymiej liczby i
różnorodnościnie jest to praktycznie
osiągalne, toteżten ostatni sposób
wykorzystaliśmytylko
częściowo. Opierając sięna
powyższych spostrzeżeniach
dochodzimy do przekonania,
żetoksoplazmoza prawdopodobnie jest u nas schorzeniem
dość częstymi stanowi dla po-
łożnictwa poważny, dotąd
niedostatecznie doceniany problem.
Otrzymano 31 III 1960 Adres autora:
Laura Pytel Łódź, Północna 31 m. 50
LITERATURA
l.
Ko z ar Z.: Toksoplazmoza (monografia). PZWS, Warszawa 1954.
2. Wysocka F., Bartoszewski A.,
Umiński J.:Toksoplazmoza w ma- teriale
położniczymna
Lubelszczyźnie.-
Wiad. Parazytol.,5, 39, 1956.
AN ATTEMPT TO DEFINE THE ROLE OF TOXOPLASMOSIS IN THE ETHOLOGY OF DEVELOPING DEFECTIVENESS OF FOETUSES
L. PYTEL, Z. DYMOWSKA, D. KOZŁOWSKA
An investigation for toxoplasmosis was carried out with 50 women with pregnant
pathology (the delivery of foetuses with developing defectiveness, spontanous abor-
TOKSOPLAZMOZA W POŁOŻNICTWIE
423
···"·--···-···--···----·-··· -- - - -- -- - - ----·-··-·--···-····-