Mo¿liwoœci odtworzenia i utrzymania korzystnego potencja³u produkcyjnego trwa³ych u¿ytków zielonych w Dolinie Kana³u Bydgoskiego

Mo¿liwoœci odtworzenia i utrzymania korzystnego potencja³u produkcyjnego trwa³ych u¿ytków zielonych

w Dolinie Kana³u Bydgoskiego

R. £

, R. D

, R. S

, M. Z

-G

Œniadeckich w Bydgoszczy

Possibilities of reconstruction and maintaining a beneficial production potential of permanent grasslands in the Bydgoszcz Canal Valley

Abstract. Under sowing with a multi-specific grass and papilionaceous mixture has appeared to be an effective method of renewing a meadow non-fertilised for more than 20 years, located on the post-bog soil. In the 6-year research period the best botanical composition and the highest yield-forming effectiveness were recorded for the treatment which involved the fertilisation with phosphorus and potassium. It was Dactylis glomerata which was the most dynamic species.

A considerable share in the plant communities, formed as a result of a varied fertilisation, was also made up, depending on the level of fertilisation, by Lolium perenne, Phleum pratense, Agrostis gigantea, Agrostis stolonifera, Poa trivialis, Deschampsia caespitosa and Urtica dioica. The fer- tilisation with 120 kg N ha^–1and complete abandoning of fertilisation were especially unfavour- able for the sward composition. A considerable share of non-sown dicotyledonous plants was eliminated in the fourth year of research with Fernando 225 EC herbicide.

K e y w o r d s: botanical composition, herbicide, fertilisation, permanent grasslands, post-bog soils, undersowing, yielding

1. Wstêp

Przyrodnicze i rolnicze znaczenie trwa³ych u¿ytków zielonych pozostaje nie- zmienne. Zmieniaj¹ siê jedynie relacje pomiêdzy tymi funkcjami, na który maj¹ wp³yw przemiany w rolnictwie w ostatnim dwudziestoleciu. Istotna redukcja pog³owia prze-

¿uwaczy, wyraŸny wzrost wydajnoœci krów mlecznych, agresywne propagowanie pogl¹dów o niskiej efektywnoœci pasz objêtoœciowych z trwa³ych ³¹k i pastwisk w ich

¿ywieniu przyczyni³y siê do œwiadomego ograniczania funkcji paszowej. Upowszech- nianie i akceptacja takich postaw przyczyni³y siê do wykreowania wizerunku trwa³ych u¿ytków zielonych jako zwartych, najczêœciej ekstensywnych ekosystemów zio³oroœlo- wych, na których produkcja pasz sta³a siê wtórn¹ wartoœci¹, pozwalaj¹c¹ na uzyskiwa- nie niewielkich plonów, o zró¿nicowanej i raczej miernej wartoœci pokarmowej.

Dzia³ania takie mog¹ byæ akceptowane w gospodarstwach, które zredukowa³y pog³owie PL ISSN 1506-5162 ISBN 978-83-89250-28-5

prze¿uwaczy. Pozostaj¹ niezrozumia³e w gospodarstwach, które w swej strukturze maj¹ znaczny odsetek trwa³ych u¿ytków zielonych i specjalizuj¹ siê w chowie i hodowli byd³a mlecznego oraz miêsnego. Niektóre z nich, po d³u¿szych okresach ekstensywnego u¿yt- kowania podejmuj¹ nie³atwe próby podniesienia ich wartoœci u¿ytkowej, co mo¿na obserwowaæ w ró¿nych regionach kraju.

Jednym z takich gospodarstw jest RZD w Minikowie nale¿¹cy do Uniwersytetu Tech- nologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy, maj¹cy ponad 260 ha zaniedbanych ³¹k (37%

UR) po³o¿onych na glebach pobagiennych w dolinie Kana³u Bydgoskiego. Znaczn¹ czêœæ pasz objêtoœciowych dla licz¹cego oko³o 500 sztuk stada byd³a produkuje siê na gruntach ornych, ograniczaj¹c powierzchniê upraw roœlin towarowych. W zwi¹zku z tym podjêto badania zwi¹zane z lepszym wykorzystaniem potencja³u produkcyjnego tego kompleksu

³¹kowego. Ich istot¹ by³a ocena skutecznoœci odnawiania niskoplennych ³¹k ró¿nymi metodami: podsiewu bezpoœredniego z wykorzystaniem siewników Vredo i Köckerling Herbamat oraz siewu po uprzednim chemiczno-mechanicznym zniszczeniu powierzch- niowej starej darni i wysiewie mieszanki tradycyjnym siewnikiem Poznaniak. Wyniki tych badañ przedstawiono w pracy £YSZCZARZAiWSP. (2010).

Celem tej pracy jest ocena zachowania siê zbiorowiska roœlinnego ukszta³towanego z wysiewu wielosk³adnikowej mieszanki siewnej w d³u¿szym, 7-letnim okresie u¿ytko- wania koœnego, w warunkach zró¿nicowanego nawo¿enia.

2. Materia³ i metody

W III dekadzie wrzeœnia 2004 r. na 2 ha powierzchni niskoplennej, od 20 lat nie nawo¿onej ³¹ki, wykonano oprysk herbicydem Roundup ((4 l (400 l H2O) ha^–1).

W kwietniu 2005 r., z powierzchniowej 20 cm warstwy gleby, pobrano próby do okreœle- nia jej w³aœciwoœci fizykochemicznych. Nastêpnie dwukrotnie pociêto powierzchniow¹ warstwê darni bron¹ talerzow¹. Wysiano 49,3 kg N, 25,3 kg P oraz 69,7 kg K ha^–1i ca³y teren zwa³owano. 25 kwietnia wysiano siewnikiem zbo¿owym „Poznaniak” jêczmieñ jary, jako roœlinê ochronn¹ w iloœci 80 kg ha^–1, a nastêpnie 42 kg ha^–1mieszanki traw i bobowatych. Tworzy³y j¹ Festuca pratensis Huds. ‘Pasja’, Phleum pratense L. ‘Kaba’, Dactylis glomerata L. ‘Dika’, Festuca rubra L. ‘Brudzyñska’ (wszystkie po 11,9%

wagowych), Festuca arundinacea Schreb. ‘Skarpa’, Lolium perenne L. ‘Argona’, Poa pratensis L. ‘Balin’ (po 7,1%), Festulolium braunii (Richter) A. Camus ‘Felopa’ (4,8%) i Lolium multiflorum Lam. ‘Kroto’ (2,4%) oraz Trifolium hybridum L. ‘Aurora’ (9,5%), T. pratense L. ‘Raba’ i T. repens L. ‘Haifa’ (po 3,6%), a tak¿e Medicago sativa L. ‘Der- by’ (7,1%). Komponuj¹c mieszankê uwzglêdniono w³asne doœwiadczenia w zakresie doboru gatunków (£YSZCZARZ, 1997). Wykorzystano gatunki i odmiany dostêpne w handlu na terenie woj. kujawsko-pomorskiego.

Rozwój chwastów ograniczono koszeniami odchwaszczaj¹cymi i herbicydem selek- tywnym Barox 460 SL. Efekty tych dzia³añ opisano w pracach £YSZCZARZA(2008) oraz £YSZCZARZAi WSP. (2010). W roku siewu zebrano dwa odrosty produkcyjne (10.08. i 4.10.). Na prze³omie paŸdziernika i listopada 2005 r. odnowiona powierzchnia stanowi³a dobrze zadarnion¹ i wyrównan¹ pod wzglêdem sk³adu botanicznego ³¹kê.

© PT£, £¹karstwo w Polsce, 15, 2012

142

Wiosn¹ 2006 r. za³o¿ono na niej œcis³e doœwiadczenie nawozowe, 1-czynnikowe, w uk³adzie niezale¿nym, w 4 powtórzeniach. W doœwiadczeniu stosowano 4 poziomy nawo¿enia:

1 – obiekt kontrolny (bez nawo¿enia),

2 – nawo¿enie PK (P – 52,3 kg ha^–1, K – 66,4 + 58,1 kg ha^–1),

3 – nawo¿enie N1PK (N – 30+30 kg ha^–1, P – 52,3 kg ha^–1, K – 66,4+58,1 kg ha^–1), 4 – nawo¿enie N2PK (N – 60+60 kg ha^–1, P – 52,3 kg ha^–1, K – 66,4+58,1 kg ha^–1).

Dawki 60 i 120 kg N ha^–1 s¹ zgodne z zasadami nawo¿enia ³¹k dwukoœnych w ramach pakietu S01 programu rolnictwa zrównowa¿onego (ROZPORZ¥DZENIE…, 2004). Zosta³y one podzielone na dwie równe czêœci i wysiane wczesn¹ wiosn¹ oraz po zbiorze I odrostu. Fosfor stosowano jednorazowo wiosn¹, a potas tak, jak azot. Poziomy czynnika nawozowego rozlosowano na poletkach oko³o 1000 m² powierzchni, aby wszystkie prace wykonywaæ sprzêtem u¿ywanym w warunkach produkcyjnych.

Z uwagi na postêpuj¹ce zachwaszczenie 7 maja 2009 r. zastosowano selektywny herbi- cyd Fernando 225 EC (3 l (400 l H2O) ha^–1).

Zbierano zazwyczaj po trzy pokosy. Jedynie w 2009 r. ruñ koszono 4-krotnie. Ter- miny koszenia I odrostu by³y œciœle zwi¹zane z mo¿liwoœci¹ wjazdu na teren doœwiad- czalny. Z tego te¿ powodu w 2006 r., po deszczowym kwietniu i maju (tab. 1), pierwszy odrost skoszono dopiero 16.06, w 2007 r. – 06.06, w 2008 r. – 03.06, w 2009 r. – 8. 06, w 2010 r. – 15. 06, a w 2011 r. – 2.06. Terminy kolejnych zbiorów realizowano w odstê- pach 6–8-tygodniowych. Plony okreœlano z dwóch losowo wybranych miejsc na ka¿dym obiekcie i powtórzeniu, o ³¹cznej powierzchni 25,6 m²(3,2 m szerokoœæ kosiarki dysko- wej × 4 m.b. pokosu × 2 powtórzenia na ka¿dym poletku). W próbkach z pierwszych odrostów oznaczono sk³ad botaniczny metod¹ botaniczno-wagow¹. Analizy chemiczne materia³u glebowego wykonano w Stacji Chemiczno-Rolniczej w Bydgoszczy. Warunki pogodowe omówiono na podstawie notowañ punktu meteorologicznego z Kujaw- sko-Pomorskiego Oœrodka Doradztwa Rolniczego w Minikowie. Poziom wody grunto- wej mierzono w 4 studzienkach rozmieszczonych na doœwiadczeniu nawozowym w od- stêpach tygodniowych. W omówieniu wyników podano je jako œrednie stany na ca³ym obiekcie doœwiadczalnym.

Badania usytuowano na glebie torfowo-murszowej, silnie zmursza³ej (Mt–III) w wierzchniej warstwie darniowej M1(0–5 cm) i poddarniowej M2. W poziomie dar- niowym M1 znajduj¹ siê w glebie ziarenka murszu o niewielkiej œrednicy, prze- chodz¹ce w miejscach niezadarnionych w utwór o strukturze py³owej. W poziomie poddarniowym (M2) wystêpuje mursz o kaszkowatej strukturze oraz luŸnym u³o¿eniu.

Poziom przejœciowy (M3) na g³êbokoœci 20–28 cm tworzy torf murszej¹cy o strukturze gruboagregatowej. Poni¿ej wystêpuje torf turzycowy i mszysto-turzycowy o struktu- rze w³óknistej, barwy brunatnej. Parametry te oraz poziom wody gruntowej daj¹ pod- stawy do zakwalifikowania stanowiska do typu gleb pobagiennych gr¹dowiej¹cych, rodzaju MtIIIc.

Odczyn by³ najbardziej stabilnym elementem œrodowiska glebowego (tab. 1). Pozo- sta³e w³aœciwoœci fizyczno-chemiczne gleby zdecydowanie bardziej siê ró¿ni³y. Stwier- dzono, ¿e œrednia zawartoœæ substancji organicznej w przypowierzchniowej, 20-centy- metrowej warstwie wynosi³a 516 g kg^–1. Pozosta³¹ czêœæ stanowi³ popió³, w którym

najwiêcej by³o wapnia (œrednio 33,7% w postaci CaCO3). Powierzchniowa warstwa gleby zawiera³a du¿o fosforu i magnezu, a ma³o potasu (JADCZYSZYNiWSP., 2003), przy czym wystêpowa³a du¿a zmiennoœæ ich zawartoœci.

Tabela 1. W³aœciwoœci fizycznochemiczne gleby Table 1. Physicochemical properties of soil

Parametr – Parameter Zakres – Range Œrednia – Mean

pH w 1 N KCl – pH in 1 N KCl 7,10–7,25 7,15

Zawartoœæ (g kg^–1gleby) – Content (g kg^–1soil)

– substancji organicznej – organic matter 406–657 516

– CaCO3 87,9–528,0 336,7

ZawartoϾ form przyswajalnych Content of the available forms

– P 0,33–0,64 0,48

– K 0,18–0,38 0,3

– Mg 1,43–1,71 1,06

Tabela 2. Potrzeby wodne i opady w latach 2005–2011 Table 2. Water requirements and precipitation in years 2005–2011

Miesi¹c Month

Potrzeby wodne¹

Water require-

ments (mm)

Opad – Precipitation

(mm) Œrednia z lat

1949–2008 Mean for 1949–2011

(mm) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

IV 50 34,8 66,0 18,7 38,7 0,4 33,5 9,5 56,5

V 65 82,6 58,8 70,4 11,5 73,7 77,4 26,3 71,3

VI 80 30,5 22,7 99,8 15,5 55,9 12,1 37,9 29,9

VII 90 33,6 46,1 105,9 58,7 81,5 137,6 98,5 59,2

VIII 80 43,4 112,9 45,5 95,5 8,9 154,2 97,5 80,9

IX 55 17,8 50,5 31,0 20,2 32,9 73,4 25,7 33,4

IV–IX 420 242,7 357,0 371,3 240,1 253,3 488,2 295,4 331,3

1Potrzeby wodne wg Klatta – Water requirements according to Klatt.

Œredni poziom wody gruntowej wynosi³ w 2006 r. 73 cm, w 2007 – 55 cm, w 2008–

88 cm, w 2009 – 71, 2010 – 46, a w 2011 r. – 74 cm. Najwy¿sze jej stany rejestrowano ka¿dego roku w okresie wiosennym i po wiêkszych opadach (0 cm), a najni¿sze po d³ugich okresach bezopadowych w pe³ni lata (do 124 cm). Jest to zjawisko naturalne na trwa³ych u¿ytkach zielonych, niemniej jednak jej poziom w latach 2006, 2008, 2009 i 2011 by³ zdecydowanie ni¿szy od optymalnego (ILNICKI, 2002). Ró¿nice te wynika³y przede wszystkim z iloœci i rozk³adu opadów w latach 2006–2011 (tab. 2). Sumaryczne potrzeby wodne roœlin ³¹kowych w sezonie wegetacyjnym obliczone metod¹ Klatta

© PT£, £¹karstwo w Polsce, 15, 2012

144

(GRABARCZYK, 1983) zosta³y zaspokojone jedynie w 2010 r., przy istotnych jednak nie- doborach w maju. Opady w roku siewu oraz w 2008 i 2009 r. pokrywa³y zaledwie 57–60% potrzeb wodnych, niewiele wiêksze by³y w 2011 r. oraz w miarê poprawne w 2006 i 2007 r.

3. Wyniki i dyskusja 3.1. Sk³ad botaniczny w roku siewu

Deszczowy maj 2005 r. (tab. 1) sprzyja³ kie³kowaniu roœlin. Najszybciej rozwija³y siê Arabis arenosa, Capsella bursa-pastoralis oraz Stellaria palustris i Stellaria media.

Ze wzglêdu na znaczne uwilgotnienie siedliska niemo¿liwe by³o przeprowadzenie koszenia odchwaszczaj¹cego przy kilkunastocentymetrowej wysokoœci chwastów.

Zachwaszczenie w pocz¹tkowym okresie po zasiewie zagra¿a³o powodzeniu renowacji.

Jego skala by³a przedmiotem odrêbnego zadania badawczego, którego wyniki opisano w pracach £YSZCZARZA(2008) oraz £YSZCZARZAiWSP. (2010). Warto z nich przyto- czyæ, i¿ w glebie pobranej z terenów przyleg³ych do doœwiadczenia po 30 dniach skie³kowa³o od 1127 do 2378 sztuk roœlin na 1 m², a po kolejnych 30 dniach dodatkowo od 110 do 470 chwastów.

Po zabiegach odchwaszczaj¹cych 10 sierpnia 2005 r. zebrano pierwszy pokos w³aœciwy. Dominowa³y w nim trawy stanowi¹ce, œrednio na ca³ym zasiewie 58,7%, w tym gatunki siane (57,2% – tab. 3). Najwiêcej by³o Lolium perenne (11,7%) i Dactylis glomerata (11,5%), a wiêc gatunków szybko rozwijaj¹cych siê w roku siewu (BARY£A, 2004; £YSZCZARZ, 1993). W znacznych iloœciach wystêpowa³y równie¿ Phleum pra- tense (9,1%), Festuca pratensis (8,6%), Festulolium braunii (6,2%) i Lolium multiflo- rum (5,6%). Zdecydowanie mniej by³o Festuca arundinacea, Poa pratensis i Festuca rubra. Spodziewano siê zdecydowanie wiêkszego udzia³u Festuca arundinacea, bowiem zdaniem ARNAUDAi NIQUEUX(1981) oraz REMY’EGO(1984) to gatunek, który niezawodnie rozwija siê w siewach wiosennych. Niewielk¹ jej iloœæ mo¿na t³umaczyæ opini¹ SKOPCA (1986) o wolniejszym, od innych gatunków, kie³kowaniu. Fakt ten potwierdzono równie¿ w badaniach na madach nadwiœlañskich (£YSZCZARZ, 1993).

Fabaceae wystêpowa³y w 34,2%, a wiêc w iloœci przekraczaj¹cej o ponad 10 punktów procentowych ich planowan¹ iloœæ w mieszance siewnej. Najlepiej z nich rozwija³a siê Trifolium hybridum (20,5%). Pozosta³e gatunki z grupy „zio³a i chwasty” (tab. 3) wystê- powa³y w tym odroœcie w znacznej, ponad 7% iloœci.

3.2. Sk³ad botaniczny runi w latach 2006–2011

Planuj¹c poziomy czynnika nawozowego, jak równie¿ znaczny udzia³ bobowatych w mieszance, oczekiwano czêœciowo zgodnie z dotychczasowym stanem wiedzy (JAN- KOWSKA-HUFLEJT, 1994; JODE£KAi WSP., 1999) wiêkszego, przynajmniej na obiekcie

nawo¿onym PK, ich udzia³u w kolejnych latach. Dominuj¹ca w 2005 r. w runi Trifolium hybridum zmniejszy³a swój udzia³ ju¿ w I odroœcie 2006 r., wystêpuj¹c w najwiêkszej iloœci na obiekcie PK, do 13,3% i zaledwie do 1,6% w 2008 r. (tab. 3). Znikom¹ jej iloœæ w 2008 r. mo¿na wyt³umaczyæ niedoborami opadów w drugim i trzecim roku u¿ytkowa- nia (tab. 1). Znana jest bowiem opinia o jej du¿ych wymaganiach wilgotnoœciowych (SZOSZKIEWICZiWSP., 2003). GRABOWSKIiWSP. (1993) odnotowali równie¿ wyraŸne ustêpowanie Trifolium hybridum na odnawianej ³¹ce usytuowanej na glebie tor- fowo-murszowej. Z 15-procentowego udzia³u w mieszance w drugim roku u¿ytkowania pozosta³o jej zaledwie 2–4%. W trzecim roku nie by³o jej wcale, niezale¿nie od tego, czy w uproszczonej mieszance siewnej znajdowa³a siê z Dactylis glomerata, z Festuca pra- tensis czy z Phleum pratense. Pozosta³e koniczyny oraz Medicago sativa wystêpowa³y w œladowych iloœciach. Równie¿ SZWEDA(1998) w warunkach lizymetrycznych, z 40 i 80 cm poziomem wód gruntowych, w 3. roku po zasiewie stwierdzi³ ca³kowity zanik Trifolium pratense i Trifolium hybridum. Ma³¹ trwa³oœæ T. hybridum wykaza³ tak¿e SZWOCH(1997) podkreœlaj¹c, ¿e prawie zawsze ustêpowa³a pod tym wzglêdem Trifolium pratense. Z pracy GOTKIEWICZAi GOTKIEWICZ(1987) równie¿ jednoznacznie wynika ma³a trwa³oœæ bobowatych na glebach organicznych niezale¿nie od poziomu nawo¿enia.

Podsumowuj¹c dyskusjê zwi¹zan¹ z utrzymywaniem siê roœlin bobowatych na odnawianych ³¹kach w dolinie Kana³u Bydgoskiego, nale¿y stwierdziæ, ¿e ich rozwój w roku siewu, jak równie¿ znacz¹cy udzia³ w pierwszym roku pe³nego u¿ytkowania wskazuje na uzasadnion¹ celowoœæ stosowania gatunków z rodzaju Trifolium. Niece- lowy by³ natomiast wysiew Medicago sativa. Wczeœniejsze obserwacje jej rozwoju na glebach pobagiennych zakoñczy³y siê podobnymi wnioskami (ÆWINTAL i WARDA, 2001).

W pierwszym roku zró¿nicowanego nawo¿enia najlepiej rozwija³y siê trawy wysiane w mieszance. Nawet w runi nie nawo¿onej odnotowano znaczne iloœci Lolium perenne, Dactylis glomerata, Festuca pratensis oraz Phleum pratense (tab. 3). Jednak ju¿ w 2008 r. ich udzia³ na tym obiekcie zmniejszy³ siê zasadniczo. Ust¹pi³y one miej- sca Festuca rubra i Poa pratensis, trawom charakterystycznym dla zdecydowanie ubo¿szych siedlisk, zwykle spotykanych na murszach i piaskach murszastych, ³¹kach zaniedbanych, nienawo¿onych lub nawo¿onych w niew³aœciwych proporcjach (BARY£A, 2004; BARY£A i SAWICKI, 1998; KOZ£OWSKA, 2005; MIAZGA i MOSEK, 1993). Niezale¿nie od udzia³u koniczyn w runi najlepszy sk³ad, bior¹c pod uwagê udzia³ sianych gatunków, odnotowano na obiektach nawo¿onych PK i N1PK, a najwiê- ksz¹ dynamik¹ rozwoju wykaza³a siê w ca³ym 6-letnim okresie badañ Dactylis glome- rata. Nawo¿enie PK najefektywniej zwiêkszy³o jej udzia³ do 2009 r. Œwiadczy to o korzystnym wp³ywie tych sk³adników na jej rozwój w warunkach gleb pobagien- nych. Niestety, z tak zaplanowanymi poziomami czynnika nawozowego nie mo¿na wykazaæ odrêbnej roli fosforu i potasu w zmianach botanicznych runi. Mo¿na jedynie przypuszczaæ, ¿e nitrofilna Dactylis glomerata w warunkach nawo¿enia PK wykorzy- stywa³a bardzo efektywnie azot uwalniany w procesie mineralizacji glebowej substan- cji organicznej. Mineralizacja z pewnoœci¹ wystêpowa³a równie¿ na obiektach niena- wo¿onych. Mo¿na s¹dziæ, ¿e nawo¿enie fosforem i potasem aktywizowa³o pobieranie

© PT£, £¹karstwo w Polsce, 15, 2012

146

azotu niezbêdnego do rozwoju Dactylis glomerata. Zgodnie z dotychczasowym stanem wiedzy, na glebach pobagiennych wiêksz¹ rolê mo¿na w tym zakresie przypisaæ nawo¿eniu potasem (GOTKIEWICZ i GOTKIEWICZ, 1987; KOWALCZYKi WSP., 1991).

Uzupe³nienie nawo¿enia fosforowo-potasowego azotem zwiêksza³o a¿ do 2009 r.

udzia³ Dactylis glomerata o kilka – kilkanaœcie punktów procentowych, oczywiœcie w odniesieniu do obiektu PK (tab. 3). Rozwój tego gatunku zosta³ istotnie wyhamo- wany du¿¹ iloœci¹ opadów w drugiej czêœci sezonu wegetacyjnego 2010 r. (tab. 2) oraz œnie¿n¹ zim¹ 2010–2011 r. Na doœwiadczeniu w tym czasie wystêpowa³y, szczególnie wiosn¹ 2011 r., kilkutygodniowe podtopienia. W efekcie kupkówka pospolita w I odroœcie tego roku zmniejszy³a swój udzia³ na obiekcie PK do 32,2%, na N1PK do 21,3% i na N2PK do zaledwie 7,8% (tab. 3). Z pozosta³ych wa¿nych gospodarczo sia- nych traw, przez ca³y 7. letni okres badañ, utrzymywa³a siê w wysoce zadowalaj¹cych iloœciach jedynie Lolium perenne. Najwiêcej, bo 18,3% by³o jej w 2011 r. na obiekcie nawo¿onym N1PK. Spoœród traw wysianych warunki te sprzyja³y intensywniejszemu rozwojowi tymotki ³¹kowej i ¿ycicy trwa³ej oraz trawom nie sianym, które wystê- powa³y w tym siedlisku w poprzednich latach w znikomych iloœciach. By³y to przede wszystkim wilgociolubne roz³ogowe gatunki takie, jak: Agrostis gigantea, Arostis sto- lonifera i Poa trivialis oraz luŸnokêpkowa Poa palustre. Najwiêksze ich iloœci by³y na obiekcie N2PK, na którym w 2008 r. wystêpowa³o najwiêcej gatunków z grupy zió³ i chwastów. Po ich eliminacji herbicydem selektywnym Fernando w maju 2009 r. (ryc.

1) wolne, nie zadarnione miejsca opanowa³y w/w gatunki traw roz³ogowych.

Udzia³ traw nie sianych w 2011 r. by³ wiêc œciœle zwi¹zany z poziomem nawo¿enia, jak równie¿ z obecnoœci¹ Dactylis glomerata. Natomiast na obiektach nie nawo¿onych zdecydowanie najlepiej rozwija³ siê Deschampsia caespitosa. Jego udzia³ systematycz-

Ryc. 1. Wp³yw selektywnego herbicydu Fernando 225 EC na iloœæ chwastów dwuliœciennych w I pokosie 2009 r.

Fig. 1. Effect of selective Fernando 225 EC herbicide on the number of dicotyledonous weeds in the first cut of 2009

Tabela3.Sk³adbotanicznyruniwpierwszychodrostach(w%s.m.) Table3.Botanicalcompositionofswardinthefirstregrowths(in%ofDM) Gatunek,nawo¿enie,rok Species,ferilisation,year2005

Nawo¿enie–Fertilisation 0PKN1PKN2PK 2006200820092011200620082009201120062008200920112006200820092011 Dactylisglomerata11,516,37,49,73,121,951,860,132,222,655,258,121,328,858,171,97,8 Loliummultiflorum5,67,31,22,10,08,01,21,30,05,72,31,60,014,30,80,40,0 Loliumperenne11,725,311,49,42,117,214,610,29,415,38,912,718,314,03,89,211,6 Festulolium6,210,01,12,10,99,92,13,81,68,53,24,93,711,30,92,94,4 Festucapratensis8,65,30,62,01,64,72,43,83,69,22,14,12,13,70,80,92,6 Phleumpratense9,17,00,20,64,46,03,81,26,49,62,11,411,95,30,30,27,5 Festucarubra1,64,720,513,26,52,73,22,14,23,82,50,71,43,21,21,10,6 Festucaarundinacea1,31,00,62,31,50,72,23,90,81,53,63,22,61,52,30,82,4 Poapratensis1,31,37,811,86,91,43,72,621,73,22,42,722,72,23,20,72,2 Razemtrawywysiane Totalsowngrasses57,278,250,853,227,072,585,089,079,979,482,389,481,984,371,488,139,1 Deschampsiacaespitosa0,10,117,534,833,20,10,70,81,80,10,32,10,10,10,21,11,6 Innetrawy–Othergrasses1,44,44,68,215,84,03,58,46,21,23,45,210,33,11,16,145,4 Razemtrawy–Totalgrasses58,782,772,996,276,076,689,298,287,980,786,096,792,387,572,795,386,1 Trifoliumhybridum20,58,20,20,00,013,31,60,00,09,21,90,00,04,80,00,00,0 Trifoliumpratense6,33,60,00,00,04,30,40,00,03,60,30,00,03,30,00,00,0 Trifoliumrepens6,62,60,10,00,02,00,20,00,02,70,40,00,01,70,00,00,0 Medicagosativa0,80,70,00,00,01,00,00,00,00,70,00,00,00,70,00,00,0 Razembobowate Totalleguminousplants34,215,10,30,00,020,62,20,00,016,22,60,00,010,50,00,00,0 Zio³aichwasty Herbsandweeds7,12,226,83,824,02,88,61,812,13,111,43,37,72,027,34,713,9

nie wzrasta³ i w 2011 r. stanowi³ 1/3 plonu (tab. 3). Gatunek ten na pozosta³ych obiek- tach wystêpowa³ w nieznacznych iloœciach.

Sumaryczny udzia³ wszystkich gatunków traw sianych i nie sianych by³ równie¿

wyraŸnie powi¹zany z poziomem nawo¿enia. Przy jego braku w 2008 r. trawy stanowi³y

³¹cznie 72,9%, w tym gatunki siane 50,8%, natomiast w 2011 r. odpowiednio 76% i zale- dwie 27% (tab. 3). W ostatnim roku najwiêcej traw sianych by³o w runi nawo¿onej N1PK (81,9%) i PK (79,9%), a zdecydowanie najmniej wy¿sz¹ dawk¹ azotu (39,1%).

W obu trzyletnich cyklach badawczych obserwowano zró¿nicowane tempo pojawia- nia siê gatunków z grupy zió³ i chwastów (tab. 3, ryc. 1). Najbardziej sprzyja³y im warunki naturalne (bez nawo¿enia) i wy¿sze nawo¿enie azotem z PK. Na obiekcie kon- trolnym najlepiej rozwija³y siê Sonchus arvensis, Taraxacum officinalis, Arabis arenosa, Galium boreale i Polygonum persicaria, natomiast na N2PK najwiêkszy udzia³ sta- nowi³a Urtica dioica (18% w 2008 r. i 6,9% w 2011 r.), Anthriscus sylvestris, Cirsium oleraceum i Heracleum sphondylium.

3.3. Plonowanie

W roku siewu ca³a powierzchnia zasiewu stanowi³a jednorodne i bardzo wyrównane zbiorowisko, z którego zebrano w dwóch odrostach 5,86 t s.m. ha^–1. Po zastosowaniu czynnika nawozowego stwierdzono, ¿e nawo¿enie fosforem i potasem, w stosunku do obiektu nie nawo¿onego, najefektywniej w ka¿dym roku zwiêksza³o plonowanie od oko³o 150% w 2006 r. do ponad 435% w 2009 r. (tab. 4). W ka¿dym roku ró¿nice pomiê- dzy tymi obiektami by³y udowodnione statystycznie. Po zaledwie 3-letnim zaniechaniu nawo¿enia produkcyjnoœæ odnowionej ³¹ki ustabilizowa³a siê na poziomie oko³o 2 t s.m.

ha^–1 (1,73–2,56) i zrówna³a siê z potencja³em plonowania nienawo¿onego od ponad 20 lat 260-hektarowego obiektu ³¹kowego w Minikowie (£YSZCZARZiWSP,.2006). Nie- wielkie ró¿nice w tym zakresie w latach 2009–2011 zwi¹zane mog³y byæ z iloœci¹ opa- dów w sezonie wegetacyjnym (tab. 1 i tab. 4). Efektywnoœæ nawo¿enia azotem by³a zde- cydowanie mniejsza w porównaniu do fosforu i potasu. Œrednio w ca³ym okresie badañ azot zwiêkszy³ plony o 21,5% w stosunku do PK, a podwojona dawka azotu (120 kg ha^–1) zaledwie o 1,2% w stosunku do ni¿szej dawki azotu (tab. 4). Omówione ró¿nice zosta³y potwierdzone obliczeniami statystycznymi, w których wykazano w ka¿dym roku istotny wp³yw nawo¿enia PK na plonowanie odnowionej ³¹ki w sto- sunku do obiektu kontrolnego. Wykazano tak¿e istotnie korzystny wp³yw nawo¿enia ni¿sz¹ dawka azotu w po³¹czeniu z PK na przyrost plonu w porównaniu do obiektów nawo¿onych wy³¹cznie tymi sk³adnikami. Przyrost plonu w przypadku tych obiektów wynosi³ 11 kg s.m. na 1 kg zastosowanego azotu, podczas gdy efektywnoœæ PK w sto- sunku do obiektu nie nawo¿onego wynosi³a œrednio w latach 2006–2011 ponad 26 kg s.m. na 1 kg PK. Nie stwierdzono natomiast istotnego przyrostu plonu na obiekcie nawo¿onym wy¿sz¹ dawk¹ azotu, a jego efektywnoœæ w ca³ym okresie wynosi³a zaled- wie 0,7 kg s.m. na kg N stosowanego w wy¿szej dawce.

W latach 1948–1954, ROGUSKI(1961) prowadzi³ bardzo szerokie badania na ³¹kach w Minikowie. Stwierdzi³ w nich m.in. wyraŸny wp³yw nawo¿enia na ich plonowanie. Na œwie¿o odnowionej ³¹ce uzyska³ w I roku u¿ytkowania 10,1 t s.m. ha^–1, natomiast po zaniechaniu nawo¿enia plony zmniejszy³y siê do 4,32 t s.m. ha^–1. Odnotowa³ on tak¿e mniejsze iloœci biomasy na innych obiektach, np. na PK do 5,2 t, a NPK do 6,32 t. s.m.

z ha. Stwierdzi³ ponadto, podobnie jak w prezentowanych badaniach, dobry rozwój Dac- tylis glomerata. Stanowi³a ona po siedmiu latach u¿ytkowania w ró¿nych wariantach nawozowych od 31,2 do 36,0%. Na obiekcie nienawo¿onym by³o jej 8,7%, a wiêc o 4,6 punktu procentowego wiêcej ni¿ w omawianym doœwiadczeniu w 2011 r. (tab. 2).

Z badañ OLSZEWSKIEJ(1962), przeprowadzonych w podobnym kompleksie ³¹kowym w Œlesinie, 2 km od opisywanego doœwiadczenia wynika, ¿e wczeœniej odnowione, ale nienawo¿one ³¹ki w latach 50. XX w. plonowa³y na poziomie od 2,42 do 2,80 t siana z ha, nawo¿one PK – 5,96–6,13, a NPK – 6,75–7,02 t siana z ha. O podobnym oddzia³ywaniu zró¿nicowanego nawo¿enia na produkcyjnoœæ ³¹k po³o¿onych na gle- bach torfowo-murszowych na przyk³adzie ZD Biebrza informowali GOTKIEWICZi GOT- KIEWICZ(1987) oraz PROKOPOWICZ(1997), a zdecydowanie mniejsze od uzyskanych przez GRABOWSKIEGO i WSP. (1993), BARY£Ê i SAWICKIEGO (1998) oraz BARY£Ê

(2004).

Tabela 4. Plonowanie runi ³¹kowej (t s.m. ha^–1) i przyrost plonu w stosunku do obiektu kontrol- nego (w %)

Table 4. Meadow sward yielding (t DM ha^–1) and the yield increase as compared with the control (in %)

Rok Year

Opad kwiecieñ-

wrzesieñ Precipitation (April-Septem-

ber) mm

Nawo¿enie – Fertilisation

NIR0,05

LSD0.05

O PK %

(PK/0)* N1PK %

(N1PK/0)* N2PK % (N2PK/0)*

2006 357,0 6,13 9,2 150,1 10,34 168,7 10,77 175,7 0,46 2007 371,3 3,64 7,92 217,6 8,89 244,2 9,03 248,1 1,38 2008 240,1 2,5 6,86 274,4 7,73 309,2 7,71 308,4 1,15 2009 253,3 1,94 8,45 435,6 8,59 442,8 7,52 387,6 0,72 2010 488,2 2,56 8,15 318,4 8,41 328,5 8,08 315,6 0,43 2011 295,4 1,73 5,56 321,4 6,15 355,5 7,23 417,9 0,29 Œrednio

Mean 334,2 3,08 7,69 249,4 8,35 270,9 8,39 272,1 0,71

* – 0=100%.

Interesuj¹cym faktem wykazanym w tym doœwiadczeniu jest równie¿ zauwa¿alny przyrost plonu rolniczego w roku stosowania herbicydu selektywnego Fernando 225 EC. Dotyczy³o to tylko obiektów PK i N1PK w stosunku do poprzedniego roku charakte- ryzuj¹cego siê podobn¹ iloœci¹ opadów. Eliminacja wiêkszej iloœci chwastów dwuliœ- ciennych na obiektach bez nawo¿enia i nawo¿onych N2PK spowodowa³a reakcjê

© PT£, £¹karstwo w Polsce, 15, 2012

150

odwrotn¹. Odnotowano na nich spadek plonowania. Wskazuje to poœrednio na celowoœæ stosowania tego herbicydu ju¿ przy kilkunastoprocentowym udziale roœlin dwuliœcien- nych w runi. Fakt ten mo¿na uznaæ za wa¿ny element zwiêkszenia potencja³u produkcyj- nego runi i utrzymania poprawnego sk³adu botanicznego w dalszych latach u¿ytkowa- nia. Stosowanie tego herbicydu w kolejnych latach uzale¿nione bêdzie od iloœci roœlin dwuliœciennych w runi. Przewidywane dalsze wieloletnie badania na tym doœwiadczeniu pozwol¹ okreœliæ jego rolê w d³ugotrwa³ym utrzymywaniu poprawnego sk³adu botanicz- nego i potencja³u produkcyjnego trwa³ych zbiorowisk ³¹kowych.

4. Wnioski

• Chemiczno-fizyczne uszkodzenie powierzchniowej warstwy darniowej herbicy- dem nieselektywnym Roundup i dwukrotnym jej pociêciem bron¹ talerzow¹ w po³¹czeniu z wysiewem wielogatunkowej mieszanki siewnej okaza³o siê bar- dzo skuteczn¹ metod¹ renowacji zaniedbanej, nie nawo¿onej i zachwaszczonej

³¹ki po³o¿onej na glebach pobagiennych w Dolinie Kana³u Bydgoskiego.

• Intensywny rozwój chwastów dwuliœciennych by³ istotnym zagro¿eniem dla nowego zasiewu, które skutecznie eliminowano w roku siewu dwukrotnym koszeniem pielêgnacyjnym, a po trzech latach pe³nego u¿ytkowania herbicydem selektywnym Fernando 225 EC.

• Nawo¿enie fosforem i potasem najskuteczniej chroni³o zbiorowisko roœlinne przed degradacj¹ botaniczn¹ oraz najefektywniej zwiêksza³o plony.

• Wysiew wielogatunkowej mieszanki okaza³ siê celowy ze wzglêdu na zró¿nico- wan¹ dynamikê rozwoju ró¿nych komponentów w kolejnych latach u¿ytkowa- nia. Stwierdzono przy tym ró¿ne kierunki rozwoju najwa¿niejszych gatunków w kszta³towanych pod wp³ywem nawo¿enia zbiorowiskach roœlinnych.

• Najwiêksze objawy degradacji runi, w której du¿y udzia³ mia³y Deschampsia caespitosa oraz chwasty dwuliœcienne stwierdzono ju¿ po trzyletnim okresie zaniechania nawo¿enia, a plony po tym okresie by³y zbli¿one do uzyskiwanych z ³¹k nienawo¿onych od 20 lat.

Literatura

ARNAUDR., NIQUEUXM., 1981. Bilan de quinze années d’experimentation sur les espèces et variètès fourragères en altitude dans le Massif Central (Laqueuille et Bourg-Lastic. Four- rages, 78, 3–52.

BARY£AR., 2004. Przydatnoœæ Lolium perenne do mieszanek ³¹kowych w siedlisku pobagien- nym. £¹karstwo w Polsce, 7, 9–20.

BARY£AR., SAWICKIJ., 1998. Porównanie ró¿nych metod regeneracji zdegradowanego zbioro- wiska ³¹kowego. £¹karstwo w Polsce, 1, 99–104.

ÆWINTALH., WARDAM., 2001. Przydatnoœæ lucerny siewnej (Medicago sativa L.) do mieszanek na pastwiska dla byd³a. Pamiêtnik Pu³awski, 125, 225–232.

GOTKIEWICZJ., GOTKIEWICZM., 1987. Dynamika plonowania oraz jakoœæ plonów z ³¹k wielolet- nich doœwiadczeñ. W: Gospodarowanie na glebach torfowych w œwietle 40-letniej dzia³al- noœci Zak³adu Doœwiadczalnego Biebrza. Biblioteczka Wiadomoœci IMUZ, 68, 155–177.

GRABARCZYKS., 1983. Ulepszanie i zagospodarowanie siedliska rolniczego. W: Podstawy agro- techniki. W. Niewiadomski (red.). Warszawa, PWRiL, 79–129.

GRABOWSKIK., GRZEGORCZYKS., BENEDYCKIS., 1993. Mo¿liwoœci produkcyjne ³¹ki trwa³ej odnowionej przez siew bezpoœredni. Fragmenta Agronomica, 4(40), 241–242.

ILNICKIP., 2002. Torfowiska i torf. Wydawnictwo AR, Poznañ, ss. 606.

JADCZYSZYNT., KOWALCZYKJ., SROCZYÑSKIW., 2003. Zalecenia nawozowe dla gospodarstw korzystaj¹cych z wyników badañ zasobnoœci gleb. Pu³awy: IUNG, Poznañ: PWRiL, ss. 30.

JANKOWSKA-HUFLEJTH., 1994. Wp³yw wieloletniego ró¿nego nawo¿enia na zadarnienie ³¹k oraz sk³ad botaniczny i plonowanie runi. W: Kierunki rozwoju ³¹karstwa na tle aktualnego poziomu wiedzy w najwa¿niejszych jego dzia³ach. Materia³y Konferencji Naukowej.

Wydawawnictwo SGGW, Warszawa, 194–220.

JODE£KAJ., JANKOWSKIK., CIEPIELAG.A., 1999. Wp³yw nawo¿enia mineralnego i opadów atmosferycznych na sk³ad botaniczny runi ³¹kowej. Folia Universitatis Agriculturae Ste- inensis 197, Agricultura (75), 153–158.

KOWALCZYK J., KAMIÑSKIJ., SZUNIEWICZ K., 1991. Zasady kszta³towania i utrzymywania wysokoprodukcyjnej runi ³¹kowej na glebach torfowo-murszowych. W: Gospodarowanie na glebach torfowych w œwietle 40-letniej dzia³alnoœci Zak³adu Doœwiadczalnego Bie- brza. Biblioteczka Wiadomoœci IMUZ, 77, 127–148.

KOZ£OWSKAT., 2005. Zmiany zbiorowisk ³¹kowych na tle ró¿nicowania siê warunków siedli- skowych w charakterystycznych obszarach dolin rzecznych Polski Centralnej. Woda – Œrodowisko – Obszary Wiejskie. Rozprawy naukowe i monografie, 14, ss. 208.

£YSZCZARZR., 1993. Rolnicza ocena wybranych gatunków i odmian traw w zró¿nicowanych warunkach siedliskowych pradoliny œrodkowej Wis³y. Rozprawy AT-R, 60. Bydgoszcz, ss. 68.

£YSZCZARZR., 1997. Wczesnoœæ traw pastewnych kryterium ich przydatnoœci u¿ytkowej. W:

Kierunki badañ nad nawo¿eniem i u¿ytkowaniem ³¹k i pastwisk. Materia³y Seminaryjne, 38. Wydawawnictwo IMUZ, 164–172.

£YSZCZARZR., 2008. Zwalczanie chwastów w nowych zasiewach po renowacji niskoplennych trwa³ych u¿ytków zielonych. Ochrona Œrodowiska i Zasobów Naturalnych, 5/36, 212–216.

£YSZCZARZR., MIATKOWSKIZ., DEMBEKR., 2006. Persistent green grounds in the Bydgoszcz Canal Valley – the status and future use from the perspective of the Minikowo advising centre. Polish Journal Environmental Studies, 15, 5D, Part I, 215–219.

£YSZCZARZR., SUŒR., DEMBEKR., ZIMMER-GRAJEWSKAM., KORNACKIP., 2010. Renowacja

³¹k trwa³ych po³o¿onych na glebach torfowo-murszowych. Woda-Œrodowisko-Obszary Wiejskie, 10, 4, 129–148.

MIAZGAS., MOSEKB., 1993. Plony i wartoϾ paszowa siana ze zbiorowisk antropogenicznych

³¹k w dolinie Chodelki. Fragmenta Agronomica, 4(40), 239–240.

© PT£, £¹karstwo w Polsce, 15, 2012

152

OLSZEWSKAL., 1962. Badania nad zastosowaniem g³êbokich upraw przy zagospodarowaniu

³¹kowym trudno zadarniaj¹cych siê torfów wêglanowych. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria F, 75, 3, 439–460.

PROKOPOWICZJ., 1997. Wybrane zagadnienia produkcyjne i ekonomiczne nawo¿enia oraz u¿yt- kowania ³¹k i pastwisk. W: Kierunki badañ nad nawo¿eniem i u¿ytkowaniem ³¹k i pastwisk. Materia³y Semininaryjne, 38. Wydawnictwo IMUZ, 223–236.

REMYM., 1984. Vers une fétuque élevée advantage consomée. L’élevage bovine, 143, 98–102.

ROGUSKI W., 1961. Zagospodarowanie ³¹k w dolinie Kana³u Bydgoskiego w œwietle badañ i doœwiadczeñ przeprowadzonych w latach 1948–1952. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria F, 74, 4, 581–672.

ROZPORZ¥DZENIERADYMINISTRÓWz dnia 20 lipca 2004 r. w sprawie szczegó³owych warun- ków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsiêwziêæ rolnoœrodowisko- wych. Dz. U. RP 2004 r. nr 174, poz. 1809.

SKOPIECB., 1986. Siewy nasion na renowowanych u¿ytkach zielonych. Wiadomoœci Meliora- cyjne i £¹karskie, 3, 92–94.

SZOSZKIEWICZJ., ZBIERSKAJ., DEMBEKR., SZOSZKIEWICZK., STANISZEWSKIR., 2003. Wystê- powanie oraz znaczenie ekologiczne i rolnicze motylkowatych w zbiorowiskach

³¹kowych œrodkowej Polski, Wydawnictwo AR, Poznañ, ss. 104.

SZWEDAS., 1998. Wp³yw poziomu wody gruntowej i nawo¿enia azotem na trwa³oœæ koniczyny

³¹kowej i bia³oró¿owej w mieszankach z trawami (doœwiadczenie lizymetryczne). Biule- tyn Naukowy UWM Olsztyn, 373–379.

SZWOCHR., 1997. Wp³yw nawo¿enia azotem na udzia³ koniczyny bia³oró¿owej w runi ³¹kowej.

W: Kierunki badañ nad nawo¿eniem i u¿ytkowaniem ³¹k i pastwisk. Materia³y Semina- ryjne, 38. Wydawnictwo IMUZ, 272–279.

Possibilities of reconstruction and maintaining a beneficial production potential of permanent grasslands in the Bydgoszcz Canal Valley

R. £YSZCZARZ, R. DEMBEK, R. SUŒ, M. ZIMMER-GRAJEWSKA

Department of Grassland Sciences, J.&J. Sniadecki – University of Technology and Life Sciences in Bydgoszcz

Summary

Undersowing with a multi-specific grass and papilionaceous mixture, having weakened the old sod with Roundup herbicide and its superficial destruction with the disc harrow has become an effective method of renewal of the meadow, non-fertilised for over 20 years, located on the post-bog soil. An essential threat for the new sown crops was an intensive development of dicoty- ledonous weeds, effectively eliminated by two-time nursing cutting. In the 6-year research period the best botanical composition and the highest yield-forming effectiveness were recorded as a result of phosphorus and potassium fertilisation. The most dynamic species over that period was

Dactylis glomerata. A considerable share in the communities formed as a result of varied fertilisa- tion was also made up by Lolium perenne, Phleum pratense, Deschampsia caespitosa and Urtica dioica. The plants representing genus Trifolium persisted in the sward in a considerable amount for two years only. The fertilisation with 120 kg N ha^–1and complete abandoning of fertilisation were especially unfavourable for the sward composition. A considerable share of non-sown dico- tyledonous plants was eliminated in the fourth research year with Fernando 225 EC herbicide.

There was also found its favourable effect on the yielding reported for the treatments which involved only PK fertilisation and a lower rate of nitrogen together with PK.

Adres do korespondencji – Address for correspondence:

Prof. dr hab. in¿. Roman £yszczarz Katedra £¹karstwa

Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy ul. Ks. A. Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz

tel. 52 374 93 56

© PT£, £¹karstwo w Polsce, 15, 2012

154