J a n u s z Z budniew ek
KODEKS REGUŁ PAULlŃSKICH ZWANI "KATENATEM” NA TLE KULTUHI KSIĄŻKI W ZAKONIE PAULINÓW W XVI STULECIU
S p o ś ró d b o g a ty c h n ie g d y ś z b io ró w b i b l i o t e c z n y o h zak o n u p a u lin ó w p o l s k i c h do n a s z y c h czasów z a ch o w a ły s i ę z a le d w ie n i e k t ó r e r ę k o p is y » N a j s t a r s z e s i ę g a j ą p ie r w s z y c h l a t XV s t u l e c i a i s ą z w ią za n e z p a u lin a m i w ę g i e r s k i m i , k t ó r z y w tym o k r e s i e w y w a rli poważny wpływ n a d z i a ł a l n o ś ć p a u lin ó w p o l s k i c h , W s p u ś c l ż n i e k u l
t u r a l n e j p r z e k a z a l i im g łó w n ie t e k s t y w ła s n e g o u sta w o d aw stw a i k i l k a k o m e n ta rz y , k t ó r e z b ie g ie m l a t kopiow ano i p r z e r a b i a n o , a ż w k o ń c u wydrukowano j e z m ałym i lu b w ię k szy m i u z u p e łn ie n ia m i«
P ie rw s z e r ę k o p i s y n o s z ą n a s o b ie ś la d y s k r y p to r ió w w ę g i e r s k i o h , w ło s k ic h i a u s t r i a c k i c h , c h lu b ią c y c h s i ę b o g a ty m i k s ię g o z b i o r a m i , p o w s ta ły m i n a t e r e n i e k l a s z t o r ó w p a u l i ń s k i o h . D la p r z y k ła d u moż
n a w y m ie n ić , że w p ie r w s z y c h l a t a c h XV s t u l e c i a d u ż ą p o p u la r n o ś ć z d o b y ł k o p i s t a M ik o ła j S tr a b m a ir z k l a s z t o r u w B u d z ie , M ik o ła j T h e u to n ia n /T h e w to n la m / z k l a s z t o r u w S a n n a , P i o t r z S an n a i P i o t r de T h a ta« I o h p a s j a p o w i e la n i a d z i e ł b y ł a t a k d a le k o p o s u n i ę t a , że M ik o ła j z Sanny r z u o l ł k lą tw ę n a k a ż d e g o , k t c odw ażyłby s i ę j e z a m ie n ić ozy po p r o s t u s p r z e d a ć /* Q u io u a ą u e ipsum a l i e n a v i t « A n a th e - s a s i t i n a e t e m , u m " / \
Z ro d z im ą p r o d u k c ją rę k o p iś m ie n n y c h k s i ą ż e k spotykam y s i ą w P o l s c e j u ż w 1411 r . , gdy w k l a s z t o r z e c z ę sto c h o w sk im n a J a s n e j G órze z a s i a d ł do p u l p i t u s k r y p to r iu m n ie z n a n y b l i ż e j M ik o ła j T h o s t k o p i u j ą c n a u ż y te k członków w s p ó ln o ty w ykłady p ism a św«
W ś l a d z a tym p o s y p a ły s i ę l i c z n e w y kłady b i b l i j n e , m ie s z a n e z t r a k t a t a m i l i t u r g i c z n y m i , p raw n ic z y m i i h i s t o r y o z n y m i. S p e c ja l n ą g ru p ę s ta n o w ią t r a k t a t y a s o e ty o z n e d l a u ż y tk u za k o n n ik ó w , w śród k t ó r y c h sko p iow an o d z i e ł a : św . B o n a w en tu ry , m e d y ta c je św . A ugus-
- 168 -
t y n a , B e r n a r d a , A nzelm a i Hugona od św . W ik to r a , p r z e p i s y o p o s
t a c h u p a u lin ó w , p a r t y k u l a r n a z a g a d n i e n ia o d o b r e j s p o w ie d z i i t p . J e d e n s p o ś r ó d s i e h p rz y w ę d ro w a ł n a J a s n ą G órę p o p r z e z P r a g ą z P a - r y ż a « In n e p o w s ta ły n i e w ą t p l i w i e j u ż w P o l s c e , s ą bowiem w śró d O n ich . " S a o r a m e n ta le ’’ M ik o ł a ja z B ło n ia w ie lo k r o ć r a z y kopiow ane n a g r a n c i e z a k o n u , o s y BSumma Pauperom * M a c ie ja S t a n i s ł a w a z ffiy- le jo w a sk o p io w a n a w 1425 r . * Z e s p ó ł A s i s ł a s c e t y c z n y c h b y ł ty p o wym a® owe c z a s y z b io re m pomeoy w k s z t a ł t o w a n i u f o r m a c j i du cho w ej zako n nikó w n a p r z y k ła d a o h n a jle p s z y c h , m is trz ó w a s c e t y c z n y c h . W w ypadku p a u lin ó w b y ł n a d to k o l e k c j ą , k t ó r a p om ogła » b ie g ie m l a t w ypracow ać w ła s n y k i e r u n e k a s o e z y w o p a r c i u o n a k r e ś l o n ą u—
s r z e d n i o i d e o l o g i ą z a k o n u . Typowym p rz y k ła d e m e k le k ty z m u b y ł t r a — k t a t Hugona od św . W ik to ra do R eg u ły św . A u g u sty n a , k t ó r y uw aża
no z a swego r o d z a j u p o d r ę c z n ik a s c e t y c z n y zarów no d l a p r z e ł o ż o n y c h , j a k i p o d w ła d n y c h . W XVI i XVII s t u l e c i u n a w ią z y w a li do n ie g o p a u l i ń s o y t e o r e t y c y a s c e t y c z n i : G rz e g o rz S z o m b a th e ly i^ i G rz e g o rz G ybngyS si o r a z P o la k A n d rz e j G o łd o n o w sk i. Po r a z o s t a t n i p o w r ó o i li do n ie g o p a u l i n i k rak o w scy w końou u b i e g ł e g o s t u l e c i a ' , w s k a z u ją c n a a k t u a l n o ś ć m ądry ch z a s a d s t a r o ż y t n y c h i ś r e d n io w ie c z n y c h a s c e tó w .
D oty ch czaso w e b a d a n ia z d a j ą s i ę d o w o d z ić , że w ybór kom en ta
r z a Hugona n i e b y ł d z ie łe m p rz y p a d k u i schem atycznym p o w ta rz a n iem je g o z a ł o ż e ń . P r z e g l ą d s z e r e g u rę k o p is ó w j a s n o g ó r s k i c h po
ś w ia d c z a , że k o p is to m z le c a n o s p is y w a n ie r ó ż n y c h t r a k t a t ó w , n i e r a z o s k r a j n i e o d m ie n n e j i d e o l o g i i l u b in n y c h p o g lą d a c h a s c e t y c z n y c h . W p i ę c i u typow o a s c e t y c z n y c h k o d e k s a c h z a b r a k ło je d n a k wy
k ł a d n i do a s o e z y f r a n c i s z k a ń s k i e j , d o m in ik a ń s k ie j ozy karm ę l i t a ń - s k i e j , oo w sk a z y w a ło b y , że p a u l i n i o p i e r a l i swą a s o e z ę n a s t a r y c h w z o ra o h o bcy oh te n d e n c jo m żebrao zy m /m e n d y k a a c k im / i a p o s t o l s k i m . P o tw ie rd z e n ie m te g o w y d a ja s i ę p r z y p u s z c z e n i e , że p a u l i n i p o l s c y
z n a l i ró w n ie ż k o m e n ta rz do R eg u ły św . A u g u sty n a p i ó r a d o m in ik a ń s k ie g o t e o l o g a H u a b e r ta z Romm i s k o p io w a li j e g o d z ie ł® o k o ło 1400 r o k u , a l e do w y k ła d n i p a u l i ń s k i e j d u c h o w o śc i n i e w s z e d ł j u ż a n i r a z u .
K o p iś c i g r o m a d z il i w p o je d y n c z e k l o c k i od 13 do 23 t r a k t a tó w , w k t ó r y c h z a m y k a ła s i ę c a ł a n a u k a d l a n o w ic ju s z y i e m e ry to w anych s t a r c ó w . S ą c z y ta n a p a s s u s y , m a r g in a ln e g l o s s y , n a r a s t a j ą c e
c i ą g l e k o p ie t r a k t a t ó w , p o ś w ia d c z a ją e w id e n tn ie , j a k ą f u n k c j ę p e ł n i ł y one w z a k o n ie . K odeks R e g u ł, o k tó ry m powiemy n i ż e j , j e s t t e go wymownym dowodem, a s t a r s z y od n ie g o z b i ó r p r z e p is ó w k o n s ty t u —
109
cy jn y c h zwany ^ Im m u ra tu s” s B u d a p e s z tu - p rz y k ła d e m , j a k p o k u tu ją cemu z a k o n n ik o w i zamurowanemu w ś c i a n ę k l a s z t o r u w S z a jó l a d dano do r ę k i n i e co in n e g o j a k l e k t u r ę c o d z ie n n y c h p rz e p is ó w »o
R zecz j a s n a , c o d z ie n n e k o r z y s t a n i e z rę k o p is ó w wym agało ich . c i ą g ł e g o p o w i e l a n i a , a s k o ro t o b y ło n ie m o ż liw e , s z e r e g t e k s t ó w , z w ła s z c z a R e g u łę św« A u g u s ty n a , p o le c a n o u c z y ć s i ę n a p a m ię ć , co p r z e t r w a ł o w t r a d y c j i z a k o n u a ż do niedaw nych, l a t o b ecn eg o s t u l e — o i a .
P o dobną f u n k c ję p e ł n i ł y t u t a j i d z i e ł a l i t u r g i c z n e , k t ó r y c h n a p r ó ż n o s z u k a ć w w i e l k i e j i l o ś c i . K is z c z y ły s i ę b a r d z i e j n aw et n i ż t r a k t a t y a s c e t y c z n e , ze w z g lę d u a a duże fo rm a ty i uży w an ie i c h n a w e t po k i l k a r a z y d z i e n n i e , p i ą t e g o w k s i ę g o z b i o r a c h zak o n u z a ch o w a ł s i ę z a le d w ie j e d e n m sz a ł p a u l l ń s k i , wydrukowany o k . 1490 r . , a l e ró w n ie ż n ie k o m p le tn y , mimo i ż s p o rz ą d z o n o go n a p e r g a m in ie 1 . Hożemy z a t o z n a ls ź ó n aw et s t a r s z e od n i c h r ę k o p i s y i n s t r u k t a r z o w e do l i t u r g i i , d z i s i a j z a l i c z a n e do d z i a ł u l i t u r g i k i z g ło śn y m i tsk s ta s& i A n d r z e ja z K o k o rsy n a / s p i s a n y w 1464 r . / 1 1 ,
12 1"5
M ik o ła ja z Ęyozyny , S w i l h e r t a B u ra n d u a a i drsbn® j u ż t r a k t a t y j a k n p . o s p o s o b ie odm aw iania psalmów p o k u tn y c h ^ * , »Swoisty w y ją t e k s ta n o w ią je d n a k zachow ane b r e w ia r z e p a u lin ó w , któ r® shoó s ł u ż y ły ró w n ie ż do o o d z ie n a s g o u ż y tk u , z ach o w ały s i ę do n a s z y c h c z a - sów w dwóch e g z e m p la rz a c h n a J a s n e j G órze » Zagadką t ę r o z w ią z y wać s i ę z d a je p r o s t e p r z y p u s z c z e n i e . S p is y w a li j e zapewne sam i p a u l i n i , u ż y tk o w n ic y , k t ó r z y r o z u m ie ją c t r u d k o p io w a n ia , d b a l i o n i e z 'bym w ię k s z ą s t a r a n n o ś c i ą . C i z a ś , k t ó r z y s k a z a n i b y l i n a k o rz y s t a n i e z rę k o p is ó w w sp ó ln y c h lu b j u ż u ży w an y ch , n i e p o t r a f i l i do
c e n ić i o h w a r t o ś c i , Z t y c h względów p a u l i n i p r z e ż y w a li n ie m a ło k ło p o tó w , bowiem z a p o tr z e b o w a n ie n a k s i ę g i l i t u r g i c z n e b y ło o l b r z y m ie , a w o ią ż b ra k o w a ło k o p is tó w , k t ó r z y m o g lib y p o św ię c a ć c z a s n a i c h p r z e p i s y w a n ie , 2 t y c h zapew ne względów do w ła s n y c h te k s tó w l i t u r g i c z n y c h z a c z ę ły s i ę w c is k a ć t e k s t y © g ó .ln o k c śe le łn e zwane rz y m sk im i lu b d i e c e z j a l n y m i , ffiiało t o o d n i e s i e n i e zarów no dc b r e w i a r z , k t ó r y c h a a J a s n e j G órze m s y p i ę ć e g z e m p la rz y z l a t X 400-ok. 1 4 7 0 " ^ , dwa e g z e m p la rz e n a S k a łc e w Krakowi® z t e g o sam e- ge o k r e s u , j a k ró w n ie ż do m szałów zachow anych w dwóch e g s e m p ls - r z a o h z k o ń c a XV s t u l e c i a 18, Isia w y k lu c z o n e , że k o r z y s ta n o z n i c h js s s c z ® p r z e d 1500 r , , gdy wydrukowano p ie r w s z e k s i ę g i n a u ż y te k z a k o n u , a k ie d y i t y c h z a b ra k ł© w rócono znów d© te k s tó w r z y m s k ic h .
Z l a k o n i c z n e j u w ag i p o w iz y ta c y jn e j w k l a s z t o r z e brdow skim z 1584 r . w iem y, że w ta m te js z y m domu b y ły dwa m sz a ły p a u l i ń s k i e , z k t ó r y c h j e s z c z e k o r z y s t a n o c z ę s t o , a l e obok n i c h b y ł je d e n g n i e ź n i e ń s k i d l a o g ó ln e g o u ż y tk u . B ra k m szałów z d a je s i ę byó w id o c z n y n aw et i w K rakow ie n a S k a ł c e , g d z ie X 7-w ieozny k o p i s t a do w ie lo te m a ty c z n e g o k lo c k a d o ł ą c z y ł m o d litw y m sz a ln e o M atce B ożej o r a z p r z e p i s y o m szach g r e g o r i a ń s k i c h . S y t u a c j a t a s p r a w i ł a , że p a u l i n i d o m a g a li s i ę n i e w ą tp l iw ie u j e d n o l i c e n i a te k s tó w l i t u r g i c z n y c h i p o d c i ą g n i ę c i a w ła s n y c h do k s i ą g r z y m s k ic h , co s t a ł o s i ę w 1600 r . W f o rm ie ap p en d ik só w z o s ta w io n o j e d y n ie n i e k t ó r e f o r m u la r z e p a tro n ó w z a k o n u , o d rę b n e m e lo d y k i śpiew ów i n i e k t ó r e c z y t a n i a zwane lek cjam i« . W tym w y d a n iu p o w s ta ły znów n i e j e d n o l i t e k o d ek sy l i t u r g i c z n e , u z a l e ż n i a n e od k o n c e p c j i r e d a k t o ró w . Drobne in n o w a c je , j a k i e w n o s i l i do k s i ą g rz y m s k io h ^ b y ły n i e r a z t a k n i e z n a c z n e , ż© w s p ó łc z e ś n i nam a r c h i w i ś c i c h ę t n i e s z e r e g u j ą t e d z i e ł a ja k o p o o h o d zące s p o z a k r ę g u z a k o n u . F a k ty c z n ie z a ś b y ły one owocem wpływu ró ż n y c h l i t u r g i s t ó w z r e l i k t a m i n a j s t a r s z y c h n i e r a z te k s tó w z a k o n n y c h . T u t a j n a le ż y z a z n a c z y ć , że w t e n s p o s ó b p o w s ta ł g ło ś n y w l i t e r a t u r z e p o l s k i e j M sza ł P a u l i A-
s k i , zwany d o tą d n i e s ł u s z n i e k rakow skim pi B ył t o w ł a ś n ie p o c z ą t e k XVI s t u l e c i a i o k r e s , gdy w p r o w i n c j i m a c i e r z y s t e j , a może n aw et i w p o l s k i e j opracow yw ano nowy k o d e k s m s z a łu , a je g o p i e r wowzór p r z e d d r u k a r s k i p r z e n i ó s ł p a u lin o m ja s n o g ó r s k im k o p i s t a k ra k o w s k i Wacław Ż y d ek , t e n sam , o k tó ry m będziem y m ó w ili p r z y K o d e k sie B e g u ł. P r z e n i ó s ł do n ie g o i s t o t n e e le m e n ty z m szałów p a - u l i ń s k i c h , z w y ją tk ie m K anonu, a l e n i e o m ie s z k a ł w łą c z y ć ró w n ie ż f o r m u la r z y typow o w ę g i e r s k i o h , j a k ró w n ie ż k ra k o w s k ic h i g n i e ź n i e ń s k i c h , słowem sp o d je g o p i ó r a w y r ó s ł m s z a ł , z k t ó r e g o m ógł k o r z y s t a ć zarów no p a u l i n , j a k ró w n ie ż każd y k s i ą d z c e l e b r u j ą c y p r z e d Obrazem M a tk i B o s k ie j n a J a s n e j g ó r z e ,
W ś c i s ł e j a n a l o g i i z m sz a ła m i p o w s ta ły w z a k o n ie k a n c jo n a ł y , o k r e ś l a n e t u t a j C o l l e o t a r i u m z z a p is a m i te k s tó w n u to w y c h . Archiwum J a s n o g ó r s k i e p rz e c h o w u je i c h z a le d w ie c z t e r y . Swa p i e r - w sze o c e c h a c h typow o p i ę t n a s to w ie o z n y c h 22 z d r a d z a j ą p ro w e n ie n c j ę , j e ś l i n i e rz y m s k ą , t o k t ó r e j ś z p o l s k i c h p r o w i n c j i k o ś c i e l n y c h ; n a to m ia s t dwa o s t a t n i e s ą n ie w ą tp liw ą k o m p ila c ją p a u lin ó w p o l s k i c h . W arty w s p o m n ie n ia j e s t k o d e k s " C o lle o ta r iu m Bomaaum*'^
o . Szymona M ie le c k ie g o z 1590 r . , s p is a n y d l a k l a s z t o r u w W ielu
n i u , b ęd ący o s t a t n i m j u ż p o m nik iem , o b o k * G ra d u a le S a a o t i P a u l i - 110 »
I
111 -
I E r e m ita e ” ! k o d e k su p r z e p is ó w , k t ó r e w y sz ły sp o d r ę k i t e g o ż ko
p i s t y . Każdy z n i o h j e s t dowodem z a p o tr z e b o w a n ia n a k s i ę g i z w sz e c h stro n n y m a p a ra te m p o m o c n ic z y m ,ja k im i b y ły nowe f o r m u la r z e m o d litw , m e lo d ie śpiew ów l i t u r g i o z n y c h i c h ó r a l n y c h , a t a k ż e n a j now sze p r z e p i s y o i c h w ykonyw aniu.
R ę k o p is y t e j g ru p y u w i d a c z n i a ją s y s te m a ty c z n ą e w o lu c ję za
równo p rz e p is ó w l i t u r g i c z n y c h , j a k ró w n ie ż n a r a s t a n i a w ła s n y c h r y tó w , p i e ś n i i d ro b n y c h n i e r a z c e re m o n ii p ie lę g n o w a n y c h w po
s z c z e g ó ln y c h p r o w in c ja c h lu b t y l k o p a r t y k u l a r n y c h dom ach. P r o c e s t e n t r w a ł b e z p rz e rw y a ż do w spom nianego j u ż 1600 r . , k ie d y w pro
wadzono k s i ę g i l i t u r g i c z n e w e d łu g r y t u a ł u r z y m s k ie g o . P o d trzy m a
no je d n a k wówozas n i e k t ó r e o d r ę b n o ś c i , z a g u b io n e d o s z c z ę t n i e w w y n ik u r e f o r m S o b o ru W a ty k a ń sk ie g o I I .
T a k ie g o tw ó ro z e g o p r z e o b r a ż e n i a n i e d o s trz e g a m y j u ż w po
z o s t a ł y c h d z i e ł a c h p a u l i ń s k i c h kopistów ® J a k k o lw ie k bowiem w ykła
dy P ism a ś w . , t e o l o g i a d o g m a ty c z n a , praw o o r a z h i s t o r i a r e p r e z e n t u j ą o d p is y n a j l e p s z y c h n ie r z a d k o a u to r ó w , t o je d n a k d z i e ł a t e s ą typowym wyrazem p o w i e la n i a oboyoh m y ś li n a u ż y te k k a z n o d z ie jów i zapew ne a d m i n is t r a t o r ó w d ó b r .
K o p iś o i t r a k t a t ó w e g z e g e z y b i b l i j n e j w y s tę p u ją od n a jw c z e ś n i e j s z y c h l a t p o b y tu p a u lin ó w w P o l s c e . Wspomniany M ik o ła j T h o st s k o p io w a ł w 1411 i 1412 r . k o n r n ta r z e do l i s t ó w św® P aw ła w ed łu g m i s t r z a Haymona 24, t r z e j p a u l i n i : G rz e g o rz , M arek i S ta n is ła w n a w i ą z a l i do n ie g o w 1416 r* i p o z o s t a w i l i o lb rz y m i f a s o y k u ł e g z e - g e ty o z n y owego g ło ś n e g o b e n e d y k ty n a z p o c z ą tk u e p o k i ś r e d n i o w i e o z - n e j 25. M ik o ła j z Chełma s k o p io w a ł P o s t y l l ę do K s ię g i Psalmów M i- k o ł a j a z L ir y w 1419 r o k u 2 6® T ekstów anonim ow ych j e s t n a d to n a J a s n e j G órze 7 kodeksów , n a S k a łc e w K rakow ie je d e n 27, w s z y s tk ie ś w ia d c z ą c e o o lb r z y m ie j u ż y t e c z n o ś c i . B a d a c za t y c h z a g a d n ie ń c i e kaw i s z c z e g ó ł , czy w s z y s tk ie k l a s z t o r y p o s ia d a ł y w tym c z a s i e t e k s t S ta r e g o i Nowego T e s ta m e n tu ? P e ł n e j o d p o w ie d z i dać j e s z c z e n i e m ożna. Mamy bowiem do c z y n i e n i a z trz e m a n ie p e łn y m i e g z em p la r z a m i B i b l i i z połow y XV w ., w tym p ie rw s z y z t e k s t a m i E w a n g e lii z k l a s z t o r u w U c h a n ia c h , d r u g i j a s n o g ó r s k i d l a obu T estam entów s p is a n y n a p e rg a m in ie i z il u s tr o w a n y lic z n y m i z d o b ie n ia m i, t r z e c i w r e s z c ie w domu sk a łe o z n y m z zachowanym j e d y n i e frag m en tem Ro—
dowodu J e s u s a C h r y s tu s a . S p u ś c iz n a in n y c h k la s z to r ó w n i e docho
w a ła s i ę i t r u d n o p o w ie d z ie ć , i l e p a u li ń s o y k o p i ś c i p o ś w i ę c i l i j e j p r a c y .
112
Tę samą t r u d n o ś ć s p r a w i a j ą , co p ra w d a , i w s z y s tk ie in n e d z i a ł y r ę k o p is ó w , a l e o b r a z k s i ę g o z b i o r u j a s n o g ó r s k ie g o i krakow s k ie g o p r z e k o n u je e w i d e n t n i e , że w d z i a l e t e o l o g i i d o g m a ty c z n e j p a u l i n i p o s i a d a l i b e z s p r z e c z n i e n a j l e p s z ą l i t e r a t u r ę , a t a k ż e i gotow e j u ż w zo rce k a z n o d z i e js k i e » W śród 32 kodeksów j a s n o g ó r s k ich . i 16 k r a k o w s k ic h d a to w a n y ch od p o c z ą tk u XV s t u l e c i a s p o ty kamy n a z w is k a g ło ś n y c h n a owe c z a s y k a z n o d z ie jó w p o l s k i c h : J a n a z M ic h o o z y n a , m i s t r z a ze S z c z e k n ą , M a te u s z a z K rakow a, P aw ła z Z a t o r a i m n ie j g ło ś n y c h j a k : J a n a ze S łu p c z y , J a n a z W o jn ic z a , P aw ła z L u b a n ia , P i o t r a z B r z e ź n ic y . S p o śró d o b cy ch d o m in u je z a m iło w a n ie do M ik o ł a ja V ig an d a o r a z do H ie ro n im a z P r a g i , k tó r e g o sk op iow ano w K rakow ie i w W ie lg o m ły n a ch . W domu o s t a t n i m k o p i s t a p r z e p i s a ł z H ie ro n im a a ż t r z y tomy mów, b ę d ą c e pełnym r e j e s t r e m je g o t w ó r c z o ś c i . Kim b y l i s k r y p t o r s y t y c h d z i e ł n i e t r u d n o s i ę d o m y śla ć . J e d n i z n i c h t o p r o f e s j o n a l i ś c i p r z y p u l p i t a c h 3kry.
p t o r i u m , p o z o s t a l i z a ś b y l i zapewne k a z n o d z ie ja m i i k o p io w a n ie d z i e ł p r a k ty k o w a li p rz e d e w s z y s tk im ze w z g lę d u n a o s o b i s t e p o t r z e b y . Im ie n n ie w iadom o, że J a k u b a de V o rá g in e i M a te u sz a z Krakowa s k o p io w a ł n ie z n a n y b l i ż e j J a n zwany Ja k o b in e m 31. P o s t y l l ę M ik o ła—
j a V ig a n d i n a w pół anonimowy b r a t J a n 32, k a z a n i a n i e d z i e l n e Paw - ł a z Z a t o r a J a n G a łk a w B rdow ie 33. P rz y k ła d e m n i e budzącym w ątp l i w o ś c i s ą n a to m ia s t 4 tomy mów M ik o ła ja z W ilk o w ie o k a , aktyw ne
go k a z n o d z i e i i p i s a r z a z d r u g i e j połowy XVI s tu l e c ia ® J e s t t o je d n a k z u p e łn i e odm ienny j u ż o k r e s , gdy k a z n o d z i e je m o g li c z e r pać p o m ocn iczy m a t e r i a ł z l i c z n y c h ź r ó d e ł dru k o w an y ch . J e s t t o p o n a d to o k r e s , gdy w k l a s z t o r z e ja s n o g ó r s k im n i e sk o p io w an o a n i je d n e g o d z i e ł a k a z n o d z i e j s k i e g o , a w sk a łę c z n y m od o s t a t n i e g o d z i e ł a rę k o p iś m ie n n e g o z XV w. n a s t ą p i ł a p rz e rw a ponad 150 l a t , po k t ó r e j spotykam y p ie r w s z y t r a k t a t t e o l o g i c z n y z 1646 r . Zna
m ienny p r z y tym j o s t f a k t , że z n a k o m ity k a z n o d z i e j a o k r e s u R e f o r m a c ji b ł . S t a n is ł a w z Oporowa /« B . o k . 1 5 5 2 / n i e p o z o s ta w i ł praw do
p o d o b n ie żad n eg o d z i e ł a , z a t o we w s p ó łc z e s n e j mu "Summa p r a e d i — c a n tiu m " J o h n a B ro m esrd a"^ p o z o s ta w i ł w i e le m a r g in a ln y o h g l o s s i s p o s t r z e ż e ń 3S» Bo z a g a d n i e n ia t e g o pow rócę j e s z c z e z a chwilę®
C z y t e ln i k a d z i e ł w d z i a l e te o lo g ic z n y m n i e d z iw ią b y n a j
m n ie j f a k t y , że w jednym k lo c k u z r o k u ok. 1430 z n a jd u j e s i ę a ż 23 t r a k t a t y ró ż n y c h p i s a r z y s t o j ą c y c h w n i e m a łe j s p r z e c z n o ś c i ze s o b ą , bowiem w y s tę p u ją t u ż obok s i e b i e : św . B o n aw en tu ra i Tom asz, Hugon od św . W ik to ra i A nzelm , w n a stę p n y m k lo c k u W alenty z L u-
H H B H
1. K o d e k s R e g u ł z w . K a t e n a t e m . O k ł a d k a i ł a ń c u c h w y k o n a n e z p o l e c e n i a M a r c i n a Ł u b n i c a . 1590.
F o to L o n g in J u rk o w s k i
vím « w t e jtW
t e sú
|Â « $ r m w w jî« t
*^W »sí« « ¿í fSgm iipT te<» femt tO|0« I1M
’ítu< «t tów te > cb í»< tín^
^ $ » w a <fk;cè$î«p . •&**■ t e w
tk « tr « t e i » o p¿«‘4£:m m iibw
« t e
c t Łm b r t w n ; w t f ; r . t m S t h t m ć v | 4 ~ |
a i * t ( U w | a m o s \
j
b s k tUMmrs
bet etmfieue tnitam Jf
a f t o n e O e t ^ m b f w $
t t a v o t « ^ i n e e u v e t f j
o u t e m « f c t | n p b t t d t e j 1 m a t m e b t e i n ^ t h t : b i H ; t i t t t S u ( » | t e « w ’ m n e ■ j
m t ?
JBtmwhm /
W te: v«u ttt eto m mo«t s w titf« ttf ^ t m e tn |tn « i
V t ^ « i | « t W łW fJH U a w t« e p ie ft||n M ¥
Uete v n i» m te v « i|b : meihts e£|enutwn<t |« r id ttf u m w n ttm m w tn
mt$ vt tttrrfc; <jne m tam b' koutH &t e |rm w x M m ? h n tca t er :e ^ e
ev w « i ^.awtrt « fw tó lw
u x e ftw ee « w y ? re tto» ^ersj(et«H ^^r«r
d>(««au |s « < w ittftt' ■ ba | i t r j ć a m w |utteoe
[ n w ^ t n i n < e « H t « f v - / t i i w m f i a t t w « I w ? w
3. W a c ł a w Ż y d e k : Z a k o ń c z e n i e R e g u ł y ś w . A u g u s t y n a i p o c z ą t e k K o n s t y t u c j i P a u l i n ó w z m i n i a t u r ą ś w . P a w ł a P u s t e l n i k a ( K a t e n a t k . l l v ) .
F o to L o n g in J u r k o w s k i
■ i E * i Z
JSií-iE
i « > t
• ■ • ■►
►ir f o f e | « s j « » fU « *
«»»Uk
'"»»<»»« V lK U ti« W
Cte <f,*3á't«(Wt
4 U » »út U>m»u í » »» u « « L«^*5t Ví{ U f t í h H M t í t f < |4 .♦ W Í tKOU»S» ? * « » C <
IJf? « ''W< Í U « U »SUÍJR tpr<R> «<>««»*< VjrjfLtK»*
^ « i U « t | » * t U f S|«M « t W W * . j f e s v i? «»»*£¡ f w n >«W « r¿ s |s » t^ í6 ' | v ¿ « > 2 t« |U v .u yÁtt>«¡,tU«»>tw.- *
<* ísj? * ¿ v ís « V n x i t i-~
l”W í m t f «pw v e <>jí!$<íu-i«é t»«
•tt 'S tM » » * ? »»<>&«? S » * m rt y l ' í w y«»l{<b<»»*tt* « i i f U i w . i w » l í i S a « t o - e g iM ^ Ł iA w r '
}l ♦HV<(U^¿*íít,- . f ( « « W .«»ł&t <H- 4 U f<¡
« » í« < j « t u &í < 4 ¡íw tt? }<>*•«»• w í HWtefcWÍÍ W»»?*s-s j i « V í 1MH5
?U ÍSSC *'«4»łł.|9»Ss»Ut « í ■ S « í ? Í< rp t. !%*■ |uw ^u'3k ss« ►
* v U u u siifrít |iS n 4 í-’« W S p v w i n u « >.? m ó w
U $ & » « t > ítS 4 « ÍW W « » H «IA
*«> fa« < m t> -« q íAhws | I F
> w t W ś r f ^ t W '>
Usen w t f e M . u e > f r m UUf< h»
ti'S <¡T «$M SrtU w
W ¿ b U n t i d W t a »
i s w i ^ W ’ t » s tU < ie » ti « i j * < » ,
‘ «s t v # ’ X * ^ * « » « ‘»1? « » c t « í | A
«¡* w jW & « t « r t i U t í f rtewíyVÍWpMi«»»' « sm?V»» « < » «
h » w « » { r« łĄ w
‘m » í U |í1 p t« M rtS | su s y w t-
r;-t ««4í? « jt* l» H
w i.«m i í í W t» f
r íf c « U i * « t V n & t f ■». ?:,"
« ftS
¿ 4 « » ■ em«ot *' <- K: w m f e 1 t t ':$ : o i ^ A á m b í « » « « s ' *•-»<•*, $ ’~ .< i üt >$?<?««í W , í % t .*3( , " / / . ¡ : . t U c f r -■? •'■ •*?A b j
? a ^ f H ^ í Ú M s í ; l A ,« y * s lh á | < ^ -Ú -i .•sti^sSK 'ífefSsfi-tíW .li'í’íí M r f ;^ i
~ M 'ÍX i
« m * ív*JÉ?x¡«s * t í ;
. « . , ' - W
f «)) V»íMtt< ÍT?**» f ¿ g | | •«•
«w |íím»í*’ M u f y v His ’. «►pa, ■>..•
MSSSí*' •,»■>•.;•.■< •»«♦flyf tvSt’ IE títq f-st
H « t l n « t » í «» W: |í<? sM
Í<S 5 M»M 0 V i í í í * t «. ¿ i ,, t p
^ v t o í i w t «
«!->í aU Wí U í í ^ r t t í í - u t f
|mAéÚ * s » « V L 'íw U n ít ÍW W M t f c u í ¿ r |L j » t <U«<í: JA wUkMÉ
“‘l $ h « í »«í»«,»|>t< b t » $ V * w < l« 5 M |^
'3«¡ í«’t> -¡¿rK üí V«íA
«W* f ■ • > < Í t ’ U 0 M í'4s? § * » ‘»E írf > * | I t t t í U > .> « f / « N f t a í 4 w í ^
f: anani ¡V í «e- 'íeÁÍ
« í ;í»tesU-
• . O '
'
i
4. W a c ł a w Ż y d e k (? ): P o c z ą t e k w y k ł a d u d o R e g u ł y ś w . A u g u s t y n a w e d ł u g H u g o n a o d ś w . W i k t o r a ( K a t e n a t k . 69)
F o to L o n g in J u r k o w s k i
0 0
i s . .
■ rbi
i t a « ('i'
<«#W - « ita i1
1 <
t I
♦-; *.*.*.** fdWl^f "i «i»» © ♦ »r ,
% ls » A > u i « f e t t < |s » 4 " < W J s w t a n ’ J w n i W K W » « W • s ś t p ’ -
■: ■$ «4tMs> i - i f t d b M N t t
e
,t---?5?5,ii W i* /W <isf»|m »,t f | » « Sit s» rtt? feftssty ^te^&SMtsw si | i s i ^ s | s » L t e i?*«’m s w m ts s i» i W t t i w t bflP*»* ( I n t l»»*M j» » !!« łŁs J t ) W b p » i« u l y < « v « h i ł j i ¿Cs.
’w s i « « * » « » €*»' H A slta sift» -fi»£
?it» jm ts łts i f is is s lii
& ly |i W-fty« . J t a l ć ł j* « p f t« t ę i i w i j » « s s O f t «»;
K *m ii»*SkO «? w f c w t ♦#!«»»«%<
J l w v W sf&swssk
~ » W jm fa ta » i? < V ’»»«H' w«*i»8S43
^ » s w p W t M i & s # **ws«m!
b t g t a « «w w
» < « • L ’
*t | ć « m j f * w ł« H « v -
; I t t i t s i V a i^ w < ? filii» śn m A * 's s 0 s f |» » « W 0 i f e r t t u t » s t
^ « « « S h ^ B ił J V « » # y i - jW i?»* fetMsSSSA « U e 8 i t a f t « w a T i S i s i «
« W - s « , ^ V « & W <& m « t» s t
« I s W & s « iW 4 » < t 5 i» ł ć s\’
* « W « « X ‘« t» <
i n u i ^ K • *» s'3« « >
W « 4 > W | ‘ H<as»*t m ł H i
« i iiti<Vw_;'-,*» u t« f s £ » «
rtJRWt* m b s H I& H « W a isłiS iiH tś AM SsM ^St-tajSfeS tw i «i it-w t s « $ m « 4 - t«& s ¡ T * » t"
m»sy<*t<S$.Ą««st slMt®F»śi» w
i
:C(C«»>ł»tV \«Ł<ssv 3 S 0 W W » »IWSS#-«»<?»« x A t $ tt<0f $#*«< i ii JsiśMil-i
« u ^ s - ts ls «isS U iłittf s « ‘ fl<«»« ę S ,
« t l
. . <Wor«t4 » i ł n r t t * '* * "
W
ftS w g rn * i r t i ł i h i i • 0 H C « $ 5 p 0 4 i » ( s t k h y O ■ * W s J |M u 0 i ? M W W | u & & « $iw « f o ś f * « * t «1 W S i|M s i|i <<J t* W s W <* t s ^ w U s M & H * 0 * m « ¿ ń s t » « r t Ś 8 » ł A < * 4 ’* «
| « y « u » I « * s w 0 L it w « - a * 4 % ,
* A w « i 4 w v w w U s ita k « » * * f e s i . d x « s » t < # A t i i
* *V ł ••*• > ’
» - w » « « śx*|->»« t*! |*es«-« *«? *» *'»*, f e « r e * ¿ U W 4b«4 & * **)
»d<«*»*> «*»»
»Hts? w « - %•<*»«*<> I R »»»w « *
|S8« « T A ^ ń W iM s|ssA »ęśtaitłS S ^
S lsitA S iS 8M|isSV<«ti^|A.
Q«m* W W « i « t «t4 «ps4« i«"
ń s u f fcwiitm 4.i>«trtms»swA ■
W s « w S S lS sA fe^ S S M y sd * ^ HUS mKs A » A i « s ilm s # taiŁ^s«*« *<•
ii s ł S is s iiiis it »$ |iSAWMiSiS CąW *
¿i» » » « 5 alie«jss*«M <&M k iWHfejf « i'U»«*« A 4 » |& « * S « itS 0 » S S S il0 « f
1 s f c i i t t e v » K t w i W ^ w l t a 4 kCsiW» d w * js»«tóR>MiMA*5;».«I W j ł s ? t e « t t w |« s * 4 s s w « « s t t a C j f ;
■ 0 W ~ * s* S s k*i iS< V « « s W w r t l l
» »
i 1
^ 8 h
5. N a j l e p i e j z a c h o w a n a o r n a m e n t a c j a K o d e k s u R e g u ł z i n i c j a ł a m i l i t e r o w y m i (k . 90) F o to L o n g in J u r k o w s k i
^ ( | i r w p f w f r
e f s b t t w t W < M « i t
m M * i « h f f w t *
3 » e n t f e w « «
t t r t e w r t t m a ^ £ p » ś ? f e
W & 4 f t l i W H 4 f t s t b i a '
t w | w j b w b t f m w i t
/ 1 CmfbłttwMhil
t w b w ( m t W i f t t i | <
t a i l i 1 3 f M « m t < w m
w w t o t o W & i h f e i
^ f K f e w i t w e i r a t w
i
f c W t w f i m c b w t K
f r t m t w ,
bw4>3wr€hfW
tofww mnnlkw^|W(
6. W a c ł a w Ż y d e k : P o n t y f i k a l C i o ł k a . W m i n i a t u r z e p o d p o s t a c i ą M a d o n n y z a s z y f r o w a n y p o d p i s , n a j p r a w d o p o d o b n i e j M a c i e j a R y c z y ń s k i e g o ( B i b l i o t e k a im . X X
C z a r t o r y s k i c h w K r a k o w i e , s y g n . M F 16083 k . 24)
F o to P ra c o w n i B ib lio te k i N a ro d o w e j w W a rsz a w ie
¡O
U f e w b t t ú í f w M t f 1 w t b¡ < b « ¿
& <?
i j t a I I n A t w h u t f r t f c tfeM’ t ó w « ? f b > u 4 v b « | f e W m r ^ W ’t t f - m w w í f
j p » i | « f b f t u w t | W
M p ó u m j t M f e
á t e w » W « < « í t t « W f w
« A f e t e ¿ w 4 t t £ # w M M r» « fe t t b f e f e f e j ¿ ’ f e f e » « W » «
f e f e A W « w i í > w
« W f e f e f é ? i w b
; Ú W í R a b ' r t * » W & « W t o « f e
| « t J t t f e b « í w C » & « t o » f e l R í f e : f e « « j W
^ í U s b U á W « í a w b k M « f e U p f e A « / á W f e w a f e « W f « I » « W f e f e f e t J a t « & ^ « f e f e R
w f e b t e « k ^ T . Á - W . t
w » | t t e i A o a ^ « f e ^ f e f e b f e f e « é i « f e - < m a r á » ?
f a p u t í s w b i R f e b m í ^ a f e a s « f e
w b f e Á ■
a a a | f e é « i ^ f e t o a t i
« t t f r í t ^ t í w t e § & « A w » 4 I » « ó k « a « a j a p f e b 4 | í « f
j b w t t o b f e a b
«tpas ¿ p « >«R4feb $
4
r Á íf«ate « « f c f t w puW 0 |
« « fe fe ífe 4 ^ á |W M b j ¿ » &
tjw b v ttw & a A«¿
WWtobafeU»
hsbb jnrf ¿ qtw 0 «w¿
'fcwt íftaaW ú?í|ibtia?l» te fe « » í R itó a « fetb « « ífe b ttó i w i a f e o ««¡W w te d fe J h b M
fea «aW t m a fefe«
u W tttfe á w 0 eatifmł?« wjfejM«
w í a j j j W a m b k W t a W w ® « ? t t ^ m a a t f n a f e a 0 a w Á f e «? fe « -
h é ^ á a & u ^ ^ í M t i t a
« « t f e « « « i W t f e
«ivtttaO cw íp» ««♦««< h«¿pa 4 »«« « « «»<*<) « a a w f -
m «4 i t o j t e t f e j f e t f e t t i l t e k U t t o f t a á w j a * » b a t o 4 j j a m f e cfi
« & « a t a n f e a t e t e « ¿ t a f e a « a f e m t b u w u f e í h « » » t « ^ a a f e w é
« Ím t e f e f e * f e « Q O ^ l a é p t ^ w ^ a i ^ m f e í á b u í ’ ;
7. W a c ł a w Ż y d e k : M s z a ł J a s n o g ó r s k i P a u l i n ó w . W m i n i a t u r z e w f a ł d a c h h a b i t u z a s z y f r o w a n e g m e r k i , n a j p r a w d o p o d o b n i e j W i e l o w i e y s k i e g o (?) i R y c z y ń s k i e g o (?)
A J G I I I 1 k . 315
F o to a u to r a
, fce o ù w sm Mp a«ghć t fen, ■ te MUhaett ibebangste, 6, i t ó a t e hapiiite s ê l i s f t» 8 s |
& S a t o i î ' poub.
Stiłiao ecte M b o jm w fe á l t e tte % s m s / < «obfe fia i / px jx cau à «tes/ eteteJ eto#*/ ««bo < tspg moa « t I p a / « » a tip a / mea tu te s
» a culpa: Uteo t e , c fe « d tetftea^s^attw m C ; o p a tii M tew te « t e w h f i te ste « t e « « feia>bítoí O ® Mpa ilo tes p a ta < p ite i fegte
¡ t e m í « » / .Sa«.Ł'l»
« o s e « s i » p e a , P Î O T c f t m u
i i è r e a t e r t a i © w p s ©c a s , < d i s t e i s p a m t í s ' tuûs sdacaí ¿e « l
»sa
a te s ..fe <£ cútete 0îbj?p<i<mhs~ g i | | t r f ygftus, peteuasł «es ad tea
efeerte tes«. p lS w jt R
I tttWspHà ofeobckmem f e A o¿» » « a te tte »WlMfcXj|
w ftfu m /tó te tg tw & is p p
¿ te s « » « e s s ^ . ft»- ïS F T ^ . »«ete » s ©es S a ite ^ W te . us â . «L entais, b â t » .
ástetó. Ô te » a d w fe x fx b - 'i ; â
« ms» iftte a A - ,
ms fa to a . < X H F te t 1 Uo
duos. ||o
’^ ^ ^ a a l n a t e d t ^ O-wpS-
; s o K g r e f c b •. ¿ ^ c . O s t e m t t o f t r u M ^ m b t e 0 . t e - b œ l i ~ £ f e n d .
rii t
8. S zy m o n M ieleck i: C o lle c ta riu m R o m a n u m . 1590. A JG II I 24 s. 29 F o to a u to ra
113
o e rn y i A n d rz e j z B u k a '® Do t r a k t a t ó w t e o l o g i c z n y c h 36 d o ł ą c z y l i k o p i ś c i l a p i d a r n e g l o s s y w ję z y k a p o ls k im o E w a n g e lia c h , B e k a ło - g u , w ie r s z e o M atce B o ż e j, P i e ś ń Bogu H o d z ic ę 37 i w ie le p o k rew - n y c h m o d litw 38, p o ś w ia d c z a ją c y c h , że t e k s t y p i s a n e b y ły n a z i e m ia c h p o l s k i c h n a u ż y te k te o lo g ó w , k t ó r z y z opisyw anym i k o d e k s a mi w y c h o d z ili n a amboną i w y k ł a d a li praw dy Boże p o p r z e d z a ją c j e m o d litw am i p o l s k i m i.
O braz k u l t u r y i z a in t e r e s o w a ń s c h y łk u ś r e d n i o w i e c z a i c z a sów n o w o ży tn y ch b y łb y n i e p e ł n y , gdybyśmy n i e w s p o m n ie li j e s z c z e o k s ią ż k a c h r ę k o p iś m ie n n y c h z p r o b le m a ty k i ś w i e c k i e j , a zatem z d z ie d z in y praw a i h i s t o r i i . D z i a ł p ie rw s z y może s i ę p o s z c z y c ić n i e b y le ja k im k o deksem , bo pełnym w ypisem s t a t u t ó w w i ś l i c k i c h i p raw a m a g d e b u r s k ie g o , sp is a n y m w 1423 r® p r z e z anonim owego pa—
u l i n a j a s n o g ó r s k ie g o 39. P o z o s t a ł e k o d ek sy d o ty c z ą j u ż p a r ty k u l a r n y c h d y re k ty w S t o l i o y A p o s t o l s k i e j i k a p i t u ł , a z atem wcho
d z ą w z a k r e s k s i ą g l i t u r g i c z n y c h i a s c e ty o z n y c h z a k o n u . L ic z b a t y c h odpisów j e s t z r e s z t ą n i e w i e l k a , bo l i c z ą c a s z e ś ć ró ż n y c h p rz y w ile jó w w p i ę c i u k o d e k s a c h , n i e z w ią z a n y c h z w ym ienionym i d z i a ł a m i .
H i s t o r i ą K o ś c io ła s t a r o ż y t n e g o z a i n t e r e s o w a ł p a u lin ó w J a kub z Ż a g a n ia , k t ó r y s p i s a ł j ą w 1417 r . ^ ° W d z i e j e o j o z y s t e w p ro w a d z iła z k o l e i K ro n ik a m i s t r z a W in c e n te g o K a d łu b k a , s k o p io wana w 1442 r . ^ 1 , a k t ó r ą , gdy po l a t a c h o d n a l a z ł i p r z e c z y t a ł 0« W alen ty z W a rty , p o l e c a ł j ą c z y ta ć młodym u a u lin o m ku z b u - dow an iu 42. H i s t o r i a s t a n o w i ł a n i e w ą tp l iw ie poważny p u n k t p r o g r a mu w e d u k a c j i m łodego p o k o l e n i a , a l e t e ż n i e o b c a b y ła i s t a r
szym . Z ajm ow ali s i ę d z ie j a m i zak o n u do śó w c z e ś n ie , ja k k o lw ie k z a chowane p r z e k a z y ź ró d ło w e o p r a c a c h h i s t o r y c z n y o h p o c h o d z ą z po
c z ą t k u XVI s t u l e o l a . Je d y n y b o d a jż e w y ją te k s ta n o w i g ł o ś n a j u ż h i s t o r i a Cudownego O b razu J a s n o g ó r s k i e g o , s p i s a n a w d r u g i e j po
ło w ie XV s t u l e c i a . G d zie p o w s ta ła i p r z e z kogo n a p i s a n a , tr u d n o p o w ie d z ie ć . W p o s z u k iw a n iu a u t o r a n i e w olno je d n a k s ię g a ć d a l e k o , u k r y ł s i ę on n i e w ą tp l iw ie w p o k o rz e b i a ł e g o h a b i t u , o d s ła n i a j ą c le g e n d a r n e d z i e j e w iz e ru n k u Madonny i r z u t u j ą c sw oim i o p i
n ia m i n a o a łe p o k o l e n i a a ż do d n i a d z i s i e j s z e g o 2^ .
Do p r o b le m a ty k i h i s t o r y c z n e j i do t e g o j e s z c z e r o d z i m e j , p o l s k i e j n a w ią z a ł p ło d n y p i s a r z XVI w iek u M ik o ła j z w ilk o w ie c k a . J e g o t r a k t a t o Mszy św . j e s t p ró b ą s y n te z y t e o l o g i c z n e j , a l e t e ż n i c j e s t p o z b a w io n y i w ątków h i s t o r y c z n y o h . H a to m i a s t w i e l e k r o ó
p r z e r a b i a n y Żywot św . S t a n i s ł a w a j e s t s y n t e z ą je g o d o j r z a ł o ś c i t w ó r c z e j ^ , a n a d to o d k ry c ie m D ługoszow ej s p u ś c i z n y . P i s a r s t w o M ik o ł a ja n a w ią z a ło n a p o w ró t do m in io n e j j u ż d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j i l i t e r a c k i e j , p r z e r w a n e j b u rz liw y m i z a m iesz k a m i w ł o n i e c a łe g o K o ś c i o ła e p o k i R e f o r m a c j i . B rak z a i n t e r e s o w a n i a k s i ą ż k ą r ę k o p iś m ie n n ą u s p r a w i e d l i w i a l i c z n y zak up k s i ą ż e k d ru k o w a n y c h , n i e w y j a ś n ia je d n a k p r z y c z y n u p a d k u s k r y p t o r i ó w , modnych p r z e c i e ż we w s z y s tk i c h n ie m a l z a k o n a c h om aw ianego o k r e s u . N iesp o d z ia n k ą o k a z a ł s i ę znów g o r liw y k o p i s t a Szymon M i e l e c k i , k t ó r y p r z e n i ó s ł k o p io w a n ie k s i ą ż e k w w ie k X V II, k ie d y p ra c o w n ie k o p i s tów p r z e ż y ł y sw ój n ie z w y k ły r e n e s a n s . Wtedy w ła ś n ie p o s y p a ły s i ę d z i e s i ą t k i sk ry p tó w f i l o z o f i c z n o - t e o l o g i c z n y c h , b l i s k o 50 k s i ą g dokumentów i w r e s z c ie p r z e r ó ż n y c h d z i e ł , ko p io w an y ch d l a a m b i c j i , p o k a z a n ia k u l t u r y p ism a l u b t a l e n t u a r t y s t y c z n e g o . N ie w d a ją c s i ę j u ż w s z c z e g ó ły t e j b o g a te j znów d z i e d z i n y , c z a s p r z y z n a ć , że n aw et w XVII i X V III s t u l e c i u j e d n i s p o ś r ó d p a u lin ó w z p a s j ą z d o b i l i swe r ę k o p i s y p ię k n y m i m in ia tu r a m i /M . S t a s z e w s k i , P . La
s o t a / , i n n i dom oro słym i i l u s t r a c j a m i g r o d z i l i t e k s t y k r o n i k / I n - n o c e n ty P o k o r s k i 4-5/ , i n n i w r e s z o ie d l a f a n t a z j i k o p io w a li d ru k o wane d z i e ł a /A . B a r to s z e w ic z ^ 0/ .
Zanim s z c z e g ó ło w o , n a innym m i e j s c u , z a n a l i z u j ę owe z b i o r y , wypada j u ż p r z e j ś ć do om ów ienia zap o w iad an eg o w i e l o k r o t n i e Ko
d e k s u R e g u ł, o d w o łu ją o s i ę co c h w ilę do sp o k re w n io n e g o z nim M s z a łu P a u l i ń s k i e g o nazyw anego t u t a j z a m ie n n ie — J a s n o g ó r s k im . W a n a l i z i e w yp ad nie o d n ie ś ć s i ę do g ło ś n e g o ró w n ie ż P o n t y f i k a ł u C io łk a i K odeksu Behema, k t ó r e zw ią za n e z o s t a ł y w spólnym i n ić m i tw ó rcó w , p o d k r e ś l a j ą c tym samym r a n g ę smaku p a u lin ó w św iadom ie a n g a ż u ją c y c h n a j l e p s z y c h a r t y s t ó w , j a k i c h z n a ł ów czesny r e n e s a n sowy K raków.
- 114 -
1 . T r e ś ć J a s n o g ó r s k ie g o K odeksu R eg u ł
K odeks R e g u ł j e s t p r z e d e w sz y stk im z b io re m p rz e p is ó w praw ny oh p a u lin ó w , k t ó r e o t w i e r a k r ó t k a R e g u ła św. A u g u s ty n a ^ ? . Ak
c e n t u j e ona e le m e n ta r n e w skazów ki s to s u n k u z a k o n n ik a do Boga i b l i ź n i e g o o r a z w y lic z a n a jd o s k o n a ls z e s p o so b y z d o b y c ia ś w i ę to ś c i p r z e z m o d litw ę , p o k o r ę , p o s t y , u p o m n ie n ia b r a t e r s k i e , w sp ó ln o t ę d ó b r i t p . M y ślą p rz e w o d n ią R eg u ły j e s t z a c h ę t a do ż y o ia we w s p ó ln o c ie , w yzbyoie s i ę p r y w a tn e j w ł a s n o ś c i i p o d d a n ie sw ej wo
l i p rz e ło ż o n e m u . W sp ra w a c h s z c z e g ó ło w y c h a k c e n t u je z k o l e i hu
115
m a n ita r n e p o d e j ś c i e do s ł a b o ś c i o i a ł a , upadków i p rz e b y w a n ia w śró d l u d z i . W p ra k ty k a c h , m o d lite w n y o h p r z e w id u je c o d z ie n n ą l e k t u r ą , odm aw ianie psalmów i m o d litw ą m y ś ln ą . N ie p r e c y z u ją c ś o i s - ł y c h form d z i a ł a l n o ś o i z a k o n n ik ó w , d a je im m ożność e la s t y c z n e g o p r z y s to s o w a n ia s i ą do warunków i o t o c z e n i a .
I ja k k o lw ie k z a ł o ż e n i a R eg u ły o d n o s iły s i ą do K o n g r e g a c ji k a n o n ic k i c h , p rzy jm o w ały j e w ś r e d n io w ie c z u t a k ż e zakony r y c e r s k i e i m n is z e . Nowo p o w s ta ły z a k o n p a u lin ó w o trz y m a ł j ą w 1308 r . , d o p a so w u ją c do n i e j e re m io k ie form y z r z e s z o n y c h j u ż p u s te ln ik ó w , w y b ie g a ją c y c h dośó w c z e ś n ie po p r z e r ó ż n e p r a c e d u s z p a s t e r s k i e . J e j ramowe z a ł o ż e n i a wymagały s z c z e g ó ło w e g o r o z p r a c o w a n ia w f o r m ie p rz e p is ó w k o n s ty t u c y jn y c h , p r e c y z u ją c y o h zarów no cechy du
c h o w o ś c i, j a k i p o s ła n n i c tw a z a k o n u . P ie rw s z e k o n s t y t u c j e z r e d a gowane n a W ęgrzech w 1309 r . n i e dochow ały s i ą do n a s z y c h c z asó w , a n a j w c z e ś n i e j s z e k o d ek sy p o d a ją i c h t e k s t z lic z n y m i d o d a tk a m i i poważnymi j u ż zm ianam i r e d a k c y jn y m i. K a te n a t J a s n o g ó r s k i j e s t t r z e c i m z k o l e i rą k o p is e m po dwóch p i ą t n a s to w ie c z n y c h p rze c h o w y - w anych w W ie d n iu i B u d a p e s z c ie 4.8, a z a w i e r a ją c y t e k s t k o n s t y t u -
o j i z n i e w ie l k im i r ó ż n ic a m i w e rb a ln y m i, a j e s z c z e m n ie js z y m i m e- r y to r y o z n y m i ag• Każde z r ó ż n i ą c y c h s i ą wątków sło w n y c h i r z e c z o wych z d a j ą s i ą byó w ynikiem p rz e m y ś la n y c h d e c y z j i k a p i t u ł , k t ó r e up o w ażn io n e b y ły do w n o s z e n ia zm ian i w y j a ś n ie ń . W iązało s i ą t o g łó w n ie z s z e r e g ie m p r z y w ile jó w p a p i e s k i c h , k t ó r e s y s te m a ty c z n ie w p ro w adzały n a p o ły j e s z c z e p u s te ln ik ó w do p r a c d u s z p a s t e r s k i c h . Zakon uform owany n a t y c h p r z e p i s a c h b y ł o r g a n i z a o j ą o o h a r a k t e - r z e k o n te m p la c y jn y m , n i e z a m k n ię ty je d n a k p r z e d lu d ź m i. J e g o d z i a ł a l n o ś ć z e w n ę tr z n a , p o czątko w o sk ro m n a , b a z u ją c a n a o b s łu dze w ła s n y c h k o ś c io łó w , z b ie g ie m l a t w y c h o d z iła p o z a i c h g r a n i - o e . C zło nko w ie m i e l i praw o s p o w ia d a n ia i g ł o s z e n i a k a z a ń , a w k ró tc e i a d m in is tr o w a n ia In n y o h sa k ra m e n tó w , gdy d o s z ły i obo
w ią z k i p a r a f i a l n e . W k w e s tia o h d y s c y p lin a r n y o h d o d a n o , m .in . w 1341 r . p r z e p i s o n o s z e n iu b i a ł e g o h a b i t u , po 1354 r . sp re c y z o w a no s z e r e g in n y c h o o z y n n o ś c ia o h l i t u r g i o z n y c h , n ie c o p ó ź n ie j o k o r z y s t a n i u p r z e z b r a c i z k s i ą ż e k , o b o s t r z a j ą c p r z e p i s o i c h po
s z a n o w a n iu , ozy w r e s z c ie podano w skazów ki w c e l u z a ch o w a n ia c n o - t y c z y s t o ś c i . Do n i c h dodano k i l k a m n ie js z y c h u z u p e łn i e ń , zamy
k a ją c w 1391 r . u j e d n o l ic o n y t e k s t z f o rm u łą a p r o b a o y jn ą , k t ó r ą p o d a ł j e d y n i e K a t e n a t . N a stę p n e d o d a t k i , r e j e s t r o w a n e w n a j s t a r s z y c h k o d e k s a c h , c h o c ia ż o p a tr z o n e odrębn ym i t y t u ł a m i , b y ły i n t e g r a l n ą c z ę ś c i ą u sta w o d aw stw a. Do n i c h o d n o s iły s i ą a r t y k u ł y o k a
116
r a c h z a z g o r s z e n i a , z a k a z k w e sty i p r a c s łu ż e b n y c h osobom p o s t r o n nym» K a te n a t d o ł ą c z y ł n a d to a b s o l u c j ę chorym i w r e s z c ie o b s z e rn y w y k ła d B e g u ły n a p is a n y p r z e z Hugona od św» W ik to r a . C h a r a k te r y s t y c z n e p r z y tym b y ł o , że s p is a n o go w c z a s i e , gdy w z a k o n ie d y s - ponowano j u ż t e k s te m drukowanym z r . 1506 , a p o n a d to p rz e o h o w y - wano z n a c z n ie s t a r s z y t e k s t rę k o p iś m ie n n y z połow y XV s t u l e c i a 5 2. D ro b iazg o w a a n a l i z a Hugona z a m k n ę ła z e s p ó ł o b o w ią z u ją c y c h p r z e p i sów . D o p ie ro w koń cu XVI s t u l e c i a d o łą o z o n o do n i c h 6 nowych r o z p o r z ą d z e ń , typow o l i t u r g i c z n y c h i u s p r a w n ia ją c y c h j e d n o l i t o ś ć c z y n n o ś c i w k o ś c i e l e i zakonnym c h ó rz e » S tą d z n a l a z ł y s i ę ponow
n i e l i o z n e w zo rce śp iew ó w , i n t o n a c j i i m e l o d i i , p o m ie sz a n y c h z cynobrow ym i r u b r y k a m i.
K a te n a t p o s ia d a t e k s t K o n s t y t u c j i zrew idow any w r o k u 1444 i 1 4 7 0 , d z i ę k i ozemu l i a z y 78 r o z d z i a ł ó w , nazw anych t u t a j r u b r y k a m i. W r e d a k c j i c a ł o ś c i d o s t r z e g a s i ę p o m ie s z a n ie o r a z w id o czn y j e s t wpływ p ó ź n ie j s z y c h n a l e c i a ł o ś c i i w tr ę tó w , k t ó r e w n a s t ę p n y c h r e d a k c j a c h n i e zaw sze s z c z ę ś l i w i e u d a ło s i ę h a r m o n ijn ie po
w ią z a ć w jedno® D la i l u s t r a c j i można d o d a ć , że t e k s t z a c z y n a s i ę k w e s t ią k w a l i f i k a c j i czło n kó w n a z g ro m a d z a n ia zwane k a p i t u ł a m i , n a w ią z u ją c do n i o h a ż 16 r a s y o d ręb n ym i r o z d z i a ł a m i n a p r z e s t r z e n i c a ły o h k o n s t y t u c j i . Ha d ru g im p l a n i e z a a k c e n to w a li k o d y f n e s t o r z y d ro b n y p ro b le m spo w ied n ik ó w b r a o i i t u ż z a nim o z w a lc z a n iu u c h y b ie ń i n ab y w an iu o n ó t . Bez z w ią z k u z p o p rz e d n im i w y d a ją s i ę r o z d z i a ł y o u r z ę d n i k a c h i t u ż z a n im i o f o r m a c j i duohow ej b r a o i , o p r z e s t ę p s t w a c h i p ra w ie 14 r o z d z ia łó w p o św ię c o n e z a g a d n ie n io m l i t u r g i c z n y m , p ostnym i poku tn y m . Pod k o n ie c sfo rm u ło w an o s t a n o w isk o o d n o ś n ie do u b ó s tw a z a k o n n e g o , f u n d a c j i domów i k o r z y s t a n i a z z a p isó w f u n d a c y jn y c h . O s t a t n i e r o z d z i a ł y w r ó c iły znów do z a g a d n ie ń l i t u r g i c z n y oh. i k a rn o ś c io w y o h p r z e m ie s z a n e i t u t a j n i e s p o d z ie w a n ie r o z d z ia łe m 73 o w yborze p o d p r z e o r a .
E w o lu cy jn e n a r a s t a n i e z a g a d n ie ń n i e u l e g a w t e k ś c i e w ą t p l i w o ś c i. K ażda k a p i t u ł a z d a w a ła s i ę w n o sić i u z u p e łn i a ć s z c z e g ó ły zarów no d y s c y p l i n a r n e , p o rz ą d k o w e , j a k i l i t u r g i c z n e » D o p ie ro k ie d y z a m k n ię to k a n o n k o n s ty tu c y jn y o h p r z e p is ó w , w fo rm ie u z u p e ł n i e ń z n a l a z ł y s i ę o s t a t n i e r o z p o r z ą d z e n i a , k t ó r e z b ie g ie m l a t w e s z ły w s k ł a d z w y o z a jn ik a i i n s t r u k t a r z y d l a p r z e ło ż o n y o h , k i e row ników c h ó ru i t p . Z b ie g ie m l a t w ie le o z ę ś o l l i t u r g i c z n y c h p r z e n i e s i o n o do o e r e m o n ia r z a , z a g a d n i e n i a m e lo d y k i do k a n c jo n a łó w , a ż w r e s z c ie w X V II w® p rz e re d a g o w a n o i s s a s k o n s t y t u c j e , n a »
117
d s j ą o im odm ienną s t r u k t u r ą i c z y t e l n ą k o l e j n o ś ć , p o c z y n a ją c od o r g a n i z a c j i zak o n u i je g o z a r z ą d u , f o r m a c j i duchow ej zakonników i k o ń c z ą c n a o b o w ią z k ac h p r z e ło ż o n y c h . B ył t o je d n a k c z a s , gdy o i c h s t r u k t u r z e zd ecy d o w ało o lb rz y m ie d o ś w ia d c z e n ie p a u lin ó w i k i l k u n i e w ą t p l i w i e z d o ln y c h k & n o n istó w .
2® O p is z e w n ę trz n y K odeksu R eg u ł
J a s n o g ó r s k i K s te n a t j e s t kodeksem o s z c z e g ó ln y m w yglądzie®
O praw iony z o s t a ł w b r u n a tn o —ż ó ł t ą s k ó r ą z p rze w ie sz o n y m ł a ń c u chem św ia d cz ą c y m , że b y ł p r z y k u ty do p u l p i t u w k a p i t u l a r z u , z k t ó r e g o o d czyty w ano r e g u l a r n i e k o l e j n e p a s s u s y . J e g o s z a t a zew
n ę t r z n a , z w ła s z c z a z n is z c z o n e o k ła d k i i k a r t y , p o t w i e r d z a j ą , i ż b y ł kodeksem w cod zien n ym użytku®
O praw iony j e s t w dębowe d e s k i p o w leczo n e s k ó r ą , z n is z c z o n ą w 1 /3 obu o k ła d e k . Na p r z e d n i e j o k ła d c e w y c i ś n ię t o m a ju s k u ln y n a p i s : REGULA S.[AUGUST i j NI A. B. [mb] XC. W c e n tr a ln y m ow alu w y tło c z o n o f i g u r ę C h r y s tu s a n a k r z y ż u , a obok M atkę B oską i św.
J a n a z n a p ise m w o to k u : CHRISTUS PACTUS EST PEO NOBIS OBEBIENS USQUE AB MORTEM, MORTEM AUTEM CRUCIS. P h i ¡ ^ lip e n s e s 2 . 8 j . Na
obu o k ła d k a c h w okół m ed alio n ów wkomponowano dw ukolorow ą b o r d iu r ę u ło ż o n ą w podw ójnyoh l i n i a c h : w p ie r w s z e j, m a ją c ą 9 p o d p is a n y c h s c e n ze Z w ia s to w a n ia , U k rz y ż o w a n ia , Z m a rtw y c h w stan ia i Z e s ł a n i a Duoha ś w .; w d r u g i e j l i n i i w y c i ś n ię t o w ą s k i p a s e k z re n e sa n so w y mi głow am i anonim ow ych h u m a n istó w , p o d z ie lo n y n a m ałe seg m en ty z w azonam i k w ia tó w . Na t y l n e j o k ła d c e w c e n tr a ln y m p o lu w y tło c z o n o c z t e r y r z ę d y pasków o zd o bn y ch z a le g o ry c z n y m i p o s ta c ia m i k o b i e t i n a p is a m i: LUCRE QtIA] , IUSTI [T IA ], PRUD MENTIA], SVAVIT¡A Sj, a n ad n im i t e same w zory e w a n g e lic z n e i re n e sa n so w e p o p i e r s i a n i e z id e n ty f ik o w a n y c h p o s t a c i . Tak sko m plikow ane wzory p rz y t ł o o z y ł m a ł o ozdobny n a p i s w y c i ś n ię t y w oiemnym k o l o r z e : ME HAG VESTE CONTE- I I T MARTINUS LUBNICENSIS. Obie z e w n ę trz n e o k ła d k i s p i n a ł y n i e gdy ś dwie s k u w k i, o b e c n ie j u ż n i e I s t n i e j ą c e , & n a r o g a c h osiem re n e s a n s o w y c h o k u ć , s p o ś r ó d k t ó r y c h z ach o w ały s i ę z a le d w ie t r z y . C a ła opraw a p o c h o d z i z k o ń c a XVI s t u l e o i a i z d ra d z a k r ą g w a rs z ta to w y o . M a rc in a L u b n ic a , t r o s k l iw e g o b i b l i o t e k a r z a z a - k o n u . Na p i e r w s z e j o k ła d c e w e w n ę trz n e j odnotow ano z n a k p ro w e - n i e n e y j n y : Ex l i b r i s C l a r i M o n tis C z ę sto c h o v [ i e n s i s j , s y g n a tu r ę b i b l i o t e c z n ą : VI A 19 t h e o a 9 , r o k p r z y p u s z c z a l n e j r e s t a u r a c j i r ę k o p i s u : Anno B Tom ini] 1631 J u n i i , p o w tó rzo n o n o tę o
118
w łą c z e n iu r ę k o p i s u do k a t a l o g u b i b l i o t e k i j a s n o g ó r s k i e j i w re s z c i e p o d k le jo n o k a r t e c z k ę z uwagą o z a w a r t o ś c i k o d e k s u , n a p is a n ą p r z e z K a z im ie r z a K aczm arczyk a w momencie w ł ą c z e n i a go w z e s p ó ł Z rę k o p is ó w do Archiwum m ie jsc o w eg o o k . 1941 r . O s t a t n i o d o p is a n o n a n i e j s y g n a tu r ę m ik r o f ilm u w O środku Archiwum i B i b l i o t e k Koś
c i e l n y c h KUL / s y g n . 1856/»
J a s n o g ó r s k i K a te n a t s p is a n y z o s t a ł n a 122 k a r t a c h p e rg a m i
now ych, s p o ś r ó d k t ó r y c h w y c ię to 11 n a s t ę p u j ą c y c h : 2 5 - 3 2 , 44—45 i 1 17 . P e rg a m in w całym k o d e k s ie j e s t n i e j e d n o l i t y , dośó n i e d b a l e w y p ra w io n y , o b e c n ie p o ż ó łk ły i z n is z o z o n y . Na k a r t a c h c a łe g o ko
d e k s u , o p ró c z p ism a Ż yd k a, d a je s i ę zauw ażyć co n a jm n ie j t r z e c h in n y c h s k r y p to r ó w , k t ó r z y p r z e k a z a l i t r e ś ć do n a s z y o h czasó w .
K odeks z a w ie r a d z i ę k i tem u R e g u łę ów. A u g u sty n a / k . 1 - 7 / , z e sta w p o k u t z a w y k ro c z e n ia p rz e c iw R e g u le / k . 7 - l l v / , K o n s ty tu c j e zak o n u P a u lin ó w / k . l l v - 6 8 v / , w yk ład R eg u ły św. A u g u sty n a w e d łu g Hugona od św . W ik to ra / k . 6 9 - 1 1 6 / o r a z k o p ie ł a s k S t o l i c y A p o s t o l s k i e j z l a t 15 1 3 -15 7 4 / k . 1 1 8 - 1 2 2 v /. Tak p r e z e n t u j ą c y s i ę z e s ta w m a te r ia łó w s ta n o w i swego r o d z a j u k o p i a r z ź r ó d e ł do d z i e jów z a k o n u , d l a t e g o j e s t jednym z n a j c e n n i e j s z y c h pomników h i s t o r y c z n y c h p a u lin ó w . P o n a d to w k r ę g u zak o n u j e s t jednym z n i e l i c z n y c h pergam inow yoh r ę k o p is ó w , w a rty b l i ż s z e g o p o z n a n ia i u - w z g lę d n ie n ia go w p o l s k i e j l i t e r a t u r z e .
3 . Pism o i z d o b ie n i a K odeksu R eg u ł
Dukt p ism a w k o d e k s ie ma d w o ja k i c h a r a k t e r . P ie rw s z y w p a r t i i p o d p i s a n e j p r z e z W acława Żydka z t e k s te m R eg u ły św. A u g u sty n a / k . 1 - 6 8 / , d r u g i p raw d o p o d o b n ie te g o samego k o p i s t y w w y k ła d z ie Hugona do R eg uły / k . 6 9 - 1 1 6 /. W obu g ru p a o h k o p i ś c i , lu b ko
p i s t a , s p i s a l i t e k s t w dwóch k o lu m n a c h , o d d z ie lo n y c h w ąską p r z e r wą i o b w ie d z io n y c h m arg in esem s z e r o k o ś c i 25 do 30 mm. T e k s t w pi
sa n y z o s t a ł w p a r t i i p i e r w s z e j n a 23 l i n i a c h cynob ro w yoh , a w p a r t i i d r u g i e j n a 41 l i n i a c h .
Dukt p ie rw s z y n a le ż y do r o d z a j u w ypraco w anej b a s t a r d y , k t ó r ą W ładysław Semkowicz s k ło n n y b y ł o k r e ś l i ć n ie s p o ty k a n y m d o tą d term in e m " n o t u l i " 54. J e j o e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą j e s t z a p o ż y c z e n i e s t y l u z p o g r a n i c z a P r a n e j i i F l a n d r i i o zw artym to k u s łó w , wysokim w yp ro w ad zen iu l a s e k i ś c in a n y c h u k o ś n ie l i t e r a c h .
D ukt d r u g i o d b ie g a z n a c z n ie od p o w y ższeg o . O k r e ś l i ć go moż
