Samobójstwa Polaków
Jol anta Szymańczak
Suicides of Poles
The article provides an overview of the situation regarding incidence of suicides in Poland. It first discusses the links between suicide rate and mental health of population. Next, the author provides statistical data on suicide attempts in Europe, which show, inter alia, that Poland is among top 10 countries with the highest suicide rate per 100,000 inhabitants. She also offers information on suicides in Poland broken down by sex, age, as well as the major reasons of committing them according to the police.
Wprowadzenie – samobójstwa a zdrowie psychiczne populacji
Zachowania samobójcze, które obejmują myśli samobój‑
cze, groźby samobójcze, próby samobójcze i samobójstwa dokonane, wynikają z wielu wzajemnie powiązanych przy‑
czyn. W literaturze przedmiotu rozpatrywane są w aspekcie zdrowotnym, psychologicznym, socjologicznym i krymino‑
logicznym. Niezależnie od przyjmowanych teorii wyjaśniają‑
cych to zjawisko oraz ustalonych przyczyn zamachów samo‑
bójczych powszechnie uznaje się, że ich liczba w stosunku do danej populacji stanowi nie tylko istotny wskaźnik zdro‑
wia psychicznego, ale również wskaźnik integracji i kondycji społecznej. W ostatnim raporcie WHO
1wyrażono pogląd, że ludzie popełniają samobójstwa, ponieważ nikt nie reaguje na ich potrzeby, a większości z nich można by było zapobiec, sto‑
sując odpowiednią politykę prewencyjną. Z tego względu za niezwykle istotne dla przeciwdziałania samobójstwom należy uznać dobrze funkcjonującą i dostępną opiekę psychiatrycz‑
ną oraz opracowywanie i wdrażanie zdrowotnych programów profilaktycznych.
Jak wynika z ostatniego raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny (NIZP‑
‑PZH)
2, stan zdrowia psychicznego Polaków pogarsza się.
1
Preventing suicide. A global imperative, WHO 2014 www.who.int/
mental_health/suicide‑prevention/world_report_2014/en [dostęp:
27 lutego 2015 r.].
2
Stan zdrowia ludności Polski i jej uwarunkowania, B. Wojtyniak, P. Goryński, B. Moskalewicz (red.), NIZP‑PZH, Warszawa 2012.
W latach 1997–2010 liczba osób z zaburzeniami psychicznymi leczonych ambulatoryjnie wzrosła o 88% (współczynnik cho‑
rych z zaburzeniami psychicznymi w opiece ambulatoryjnej w 2010 r. wyniósł 3131,6/100 tys. ludności). W tym samym okre‑
sie liczba leczonych w całodobowych zakładach psychiatrycz‑
nych wzrosła o 49% (współczynnik leczonych w zakładach psy‑
chiatrycznych w 2010 r. wyniósł 548/100 tys. ludności). Według Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego „dane epidemiolo‑
giczne wskazują na istotny wzrost częstości zachorowań na za‑
burzenia depresyjne, obniżenie się wieku pierwszych epizodów schizofrenii, wzrost częstości uzależnień od środków psycho‑
aktywnych u młodzieży, skokowy wzrost liczby samobójstw”
3. Wyniki licznych badań epidemiologicznych i klinicznych wska‑
zują na korelację zaburzeń psychicznych ze wskaźnikami samo‑
bójstw. Według badaczy kilkadziesiąt procent samobójców (wg niektórych autorów nawet 80%) to osoby, które przejawiały za‑
burzenia psychiczne, zwłaszcza doświadczyły depresji.
W raporcie NIZP‑PZH zwrócono uwagę na fakt, że jeden z najważniejszych wskaźników z obszaru zdrowia psychicz‑
nego, a mianowicie współczynnik zgonów z powodu samo‑
bójstw wśród mężczyzn, w Polsce jest wyższy o blisko 68%
od średniego dla krajów UE. Według danych GUS współczyn‑
nik umieralności z powodu samobójstwa w Polsce, który w 1990 r. wynosił 1,3/10 tys. mieszkańców w 2012 r., wzrósł do 1,7/10 tys. mieszkańców, co pozycjonuje nasz kraj w pierwszej dziesiątce najbardziej zagrożonych tym zjawiskiem państw europejskich.
3
List otwarty Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego z 20 sierp‑
nia 2014 r., www.psychiatria.org.pl [dostęp 3 marca 2015 r.].
Odnotowanie tych niepokojących zjawisk stało się przyczy‑
ną przyjęcia przez rząd w 2010 r. Narodowego programu ochro- ny zdrowia psychicznego (NPOZP) na lata 2011–2015
4. Program zakłada realizację trzech głównych celów:
• promocję zdrowia psychicznego i zapobieganie zabu‑
rzeniom psychicznym,
• zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowot‑
nej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym,
• rozwój badań naukowych i systemu informacji z zakre‑
su zdrowia psychicznego.
Jednym z zadań w zapobieganiu zaburzeniom psychicz‑
nym NPOZP miało być opracowanie i realizowanie Programu zapobiegania samobójstwom w Polsce. Tymczasem, jak wynika z analizy sprawozdań z realizacji NPOZP
5oraz listu otwartego Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i Dezyderatu sejmo‑
wej Komisji Zdrowia
6, program ten nie był realizowany zgod‑
nie z przyjętymi założeniami, wielu zadań (m.in. opracowania i wdrożenia programu zapobiegającego samobójstwom) po prostu nie wykonano, wielu wyznaczonych wskaźników nie osiągnięto, głównie z powodu obniżenia nakładów finan‑
sowych na opiekę psychiatryczną i leczenie uzależnień. We‑
dług sejmowej Komisji Zdrowia najbardziej niepokojące jest zaniechanie działań mających przekształcić obowiązujący, niewydolny system opieki psychiatrycznej w model opieki środowiskowej, co pozwoliłoby na unowocześnienie systemu, w tym dostosowanie go do potrzeb, zwiększenie dostępności, jakości i efektywności.
O skali zaniedbań państwa w obszarze zdrowia psychiczne‑
go informuje również Rzecznik Praw Obywatelskich w rapor‑
cie Ochrona zdrowia psychicznego w Polsce: wyzwania, plany, bariery, dobre praktyki
7, którego celem jest zwrócenie uwagi na dysfunkcyjny stan ochrony zdrowia psychicznego w Polsce.
W raporcie stwierdzono m.in., że według szacunków proble‑
my ze zdrowiem psychicznym w różnym stopniu – pośrednio lub bezpośrednio, okresowo lub trwale ma ok. 5–8 mln osób w Polsce. Pomoc psychiatryczna i leczenie psychiatryczne dla wielu osób są niedostępne, otrzymuje ją około 25% osób z za‑
burzeniami psychicznymi. W 25 powiatach brakuje jakiejkol‑
wiek opieki psychiatrycznej, a w ponad 200 powiatach jest to jedna poradnia (w Polsce jest 380 powiatów). Nakłady na lecz‑
nictwo psychiatryczne wynoszą 3,5% wydatków na świadcze‑
nia zdrowotne (w państwach o wysokim poziomie dochodów jest to 6,88%), a współczynnik liczby psychiatrów i pielęgnia‑
rek psychiatrycznych na 100 tys. mieszkańców, obrazujący poziom opieki psychiatrycznej, należy do najniższych w Eu‑
ropie – 6 psychiatrów i 18,6 pielęgniarki (dla porównania w Czechach to 12 psychiatrów i 33 pielęgniarki, na Węgrzech 9 psychiatrów i 19 pielęgniarek, w Niemczech 11,8 lekarza
4
Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r.
w sprawie Narodowego programu ochrony zdrowia psychicznego (Dz.U. nr 24, poz.128).
5
Informacje o realizacji działań wynikających z Narodowego pro- gramu ochrony zdrowia psychicznego w 2011 r., w 2012 r., w 2013 r., druki sejmowe nr 1614, nr 2303, nr 2850.
6
Dezyderat sejmowej Komisji Zdrowia do Posiedzenia Komisji nr 11, z 06 lutego 2014, www.sejm.gov.pl [dostęp 3 marca 2015 r.].
7
Ochrona zdrowia psychicznego w Polsce: wyzwania, plany, bariery, dobre praktyki. Raport RPO, Warszawa, maj 2014.
psychiatry i 52 pielęgniarki, we Francji 22 psychiatrów i 98 pie‑
lęgniarek, zaś w Finlandii 22 psychiatrów i 180 pielęgniarek).
Jednocześnie negatywnie oceniono poziom realizacji NPOZP oraz działania odpowiedzialnego w tym zakresie Ministerstwa Zdrowia. Konkludując, Rzecznik Praw Obywatelskich oceniła, że „brak realizacji NPOZP nie tylko oznacza lukę w lecznictwie, ale znacząco oddziałuje na stan praw człowieka w Polsce”.
Jak wynika z Informacji Ministerstwa Zdrowia
8przedłożo‑
nej w lutym 2015 r. sejmowej Komisji Zdrowia, obecnie mini‑
sterstwo:
• prowadzi prace nad nową edycją Narodowego progra- mu ochrony zdrowia psychicznego,
• przyjęło Program zapobiegania depresji w Polsce na lata 2015–2019, pozytywnie zaoopiniowany przez Agencję Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji (AOTMiT), na który przeznaczono 9,1 mln zł,
• opracowało projekt Programu zapobiegania samobój- stwom w Polsce na lata 2015–2019, który „jest przygotowa‑
ny do przedłożenia prezesowi AOTMiT celem zaopinio‑
wania” (wspomniany dokument nie zawiera informacji, kiedy projektowany program będzie wdrożony oraz jakie środki zostaną przeznaczone na jego realizację),
• rozpoczęło prace przygotowawcze do Programu wczes- nej diagnostyki i interwencji w zaburzeniach rozwoju u dzieci w wieku przedszkolnym.
Biorąc pod uwagę stan wdrażania NPOZP, nasuwa się py‑
tanie, czy zamierzenia resortu zdrowia w obszarze zdrowia psychicznego zaprezentowane sejmowej Komisji Zdrowia zostaną rzeczywiście zrealizowane? Jest ono o tyle ważne, że od wydolnego systemu pomocy i opieki psychiatrycznej oraz skoordynowanych z nią programów profilaktycznych zależy faktyczny spadek współczynników samobójstw w Polsce.
Samobójstwa w Polsce w świetle danych statystycznych
Zachowania samobójcze są uwarunkowane pośrednio i bezpośrednio wieloma czynnikami: biologicznymi, gene‑
tycznymi, społeczno‑demograficznymi, środowiskowymi, psychicznymi i somatycznymi
9. Czynniki ryzyka dzieli się na pierwszorzędowe (zaburzenia psychiczne), drugorzędowe (sytuacja życiowa i traumatyczne przeżycia), trzeciorzędo‑
we (cechy społeczno‑demograficzne). Samobójstwa mogą być indywidualne, zbiorowe (np. 2 osoby podejmują decyzję o odebraniu sobie życia w tym samym czasie), rozszerzone (poprzedzone dokonaniem zabójstwa innej osoby, np. matka przed samobójstwem zabija dziecko).
Według danych Eurostatu w 2010 r. współczynnik samo‑
bójstw dla UE‑27 wyniósł 9,4 zgonu/100 tys. mieszkańców.
W tym samym roku najniższy współczynnik samobójstw od‑
notowano w Grecji (2,9) i na Cyprze (3,8). Względnie niskie współczynniki – mniej niż 7,5 zarejestrowano również we Wło‑
szech, Hiszpanii, Zjednoczonym Królestwie i na Malcie. Naj‑
8
„Informacja o stanie opieki psychiatrycznej w Polsce oraz rea‑
lizacji Narodowego programu ochrony zdrowia psychicznego w la‑
tach 2014–2015”, materiał na posiedzenie sejmowej Komisji Zdrowia w dniu 19 lutego 2015 r., Ministerstwo Zdrowia, 2015.
9
A. Araszkiewicz, J. Chatizow, Psychiatryczny model przeciwdziała-
nia samobójstwom, www.depresja.org [dostęp 23 marca 2015 r.].
wyższy współczynnik umieralności z powodu samobójstwa miała Litwa (30,6), przekraczał on mniej więcej trzykrotnie średnią dla UE‑27, w drugiej kolejności Węgry (19,4). Polska ze współczynnikiem 15,0 ulokowała się na 8 pozycji (wykres 1).
Ogólnopolskie dane dotyczące samobójstw gromadzone przez Główny Urząd Statystyczny na podstawie kart zgonów oraz Komendę Główną Policji na podstawie zgłoszeń są roz‑
bieżne. Ponadto dane przytaczane w literaturze suicydolo‑
gicznej często są znacznie wyższe, niż te publikowane przez GUS i KGP.
Liczba samobójstw określona na podstawie kart zgonów znacznie przewyższa liczbę zamachów samobójczych odno‑
towywanych przez Policję. Jednocześnie należy zaznaczyć, że zarówno liczby samobójstw odnotowanych przez GUS, jak i przez KGP nie odzwierciedlają stanu faktycznego. W kartach zgonów i statystykach Policji wiele zgonów, które mogły być spowodowane samobójstwem, odnotowane są jako zgony z innej przyczyny (np. uraz, zatrucie, nieustalona przyczyna).
Ponadto Polskie Towarzystwo Psychiatryczne, odwołując się do szacunków psychiatrów i pediatrów, ocenia, że liczba prób Wykres 1. Państwa UE o najwyższych współczynnikach sa- mobójstw w 2010 r. (współczynnik na 100 tys. mieszkańców)
0 5 10 15 20 25 30 35
Litwa Węgry Estonia Łotwa Finlandia Belgia Słowenia Polska Francja
Źródło: Eurostat, ec.europe.eu. [dostęp: 16 marca 2015 r.].
Tabela 1. Zgony z powodu samobójstwa w latach 1980–2012 (współczynnik na 10 tys. ludności)
1980 1990 2000 2005 2009 2010 2011 2012
Ogółem 1,3 1,3 1,5 1,5 1,7 1,6 1,6 1,7
Miasta 1,6 1,2 1,4 1,4 1,5 1,4 1,3 1,4
Wieś 1,3 1,6 1,7 1,7 2,1 2,1 2,0 2,1
Mężczyźni 1,8 2,2 2,6 2,6 3,0 3,0 2,9 3,0
Kobiety 0,4 0,5 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4
Źródło: Rocznik Demograficzny GUS 2013, 2014.
samobójczych może być ponad kilkaset razy wyższa niż licz‑
ba samobójstw dokonanych
10(w świetle literatury suicydolo‑
gicznej, taki szacunek wydaje się zawyżony). Z kolei według wielu badań szacuje się, że liczba prób samobójczych jest co najmniej 10–15 razy większa od liczby samobójstw zakończo‑
nych zgonem. To by oznaczało, że w Polsce corocznie może być podejmowanych około 65 tys. prób samobójczych. Fak‑
tycznej skali zamachów samobójczych nie zakończonych zgonem nie można wiarygodnie ocenić ze względu na brak odnośnych statystyk.
Samobójstwa dokonane w poszczególnych latach stano‑
wiły ok. 1,4–1,7% ogółu zgonów w Polsce; są one najczęstszą przyczyną zgonów osób z zburzeniami psychicznymi i uza‑
leżnionych od środków psychoaktywnych. W Polsce samo‑
bójstwa częściej popełniają mężczyźni niż kobiety (proporcja 5:1), osoby żyjące na wsi, osoby w wieku 15–30 lat, mężczyźni w wieku średnim, osoby samotne. Próby samobójcze częściej podejmują kobiety niż mężczyźni (proporcja 4:1) (tabela 1).
Na podstawie analizy współczynników samobójstw w la‑
tach 1980–2012 można stwierdzić, że po 2000 r. w porównaniu z 1980 r. wzrosła liczba samobójstw ogółem, zdecydowanie wzrosła liczba samobójstw na wsi, zmniejszyła się w miastach, znacznie wzrosła liczba samobójstw mężczyzn, liczba samo‑
bójstw kobiet pozostała na porównywalnym poziomie.
O skali narastającego problemu, jakim są zamachy samo‑
bójcze, przekonuje również zestawienie danych dotyczących zgonów w wyniku wypadków komunikacyjnych i w wyniku samobójstwa. Do początku transformacji liczba ofiar wypad‑
ków komunikacyjnych zdecydowanie przekraczała liczbę samobójców, a należy zaznaczyć, że stopień motoryzacji był w tym czasie zdecydowanie niższy niż w ostatnich latach.
Trend ten zaczął się odwracać po 2000 r.; obecnie liczba sa‑
mobójców przekracza liczbę śmiertelnych ofiar wypadków komunikacyjnych (wykres 2).
W statystykach KGP gromadzone są dane dotyczące licz‑
by zamachów samobójczych podejmowanych i dokonanych, ustalonych przyczyn, sposobów i miejsc zamachów, wieku, płci, wykształcenia, statusu zawodowego samobójców. Nie‑
mniej dane te nie są pełne, w niemal 50% procentach przy‑
padków wiele zmiennych (np. wykształcenie, przyczyna) nie jest ustalona. Dlatego analizy statystyk Policji pozwalają tylko na określenie ogólnych tendencji odnośnie do cech samobój‑
ców, ich liczby i przyczyn zamachów.
Liczby zamachów samobójczych (próby + dokonane) od‑
notowanych przez Policję w latach 2002–2014 nie wskazują na systematyczny wzrost liczby zamachów. W omawianym okresie, w poszczególnych latach liczby te podlegały waha‑
10
Raport o profilaktyce samobójstw Polsce, Polskie Towarzystwo
Psychiatryczne, www.psychiatria.org.pl [dostęp 3 marca 2015 r.].
Wykres 2. Samobójstwa i wypadki komunikacyjne w la- tach 1980–2012 (współczynnik na 10 tys. ludności)
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3
1980 1990 2000 2010 2012
Samobójstwa Wypadki komunikacyjne Źródło: Rocznik Demograficzny GUS 2014.
Wykres 3. Zamachy samobójcze (próby + dokonane) od- notowane przez Policję w latach 2002–2014
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Źródło: KGP, www.statystyka.policja.pl [dostęp: marzec 2015 r.].
niom, ale do 2013 r. wynosiły około 5000, w 2013 r. osiągnęły 8483, w 2014 r. – 10 207 (niemniej należy wyjaśnić, że w 2013 r.
KGP zmieniła system gromadzenia danych statystycznych i znaczny wzrost liczby odnotowanych samobójstw w 2013 r.
i w 2014 r. może wynikać z tego faktu
11) (wykres 3).
Liczba samobójstw zakończonych zgonem odnotowana przez Policję w latach 1991–2014 wahała się od ok. 4 tys. do ponad 6 tys. w 2014 r. (dla porównania w 1980 r. odnotowa‑
no 4338 zgonów w wyniku samobójstwa, w 1985 r. – 4278, w 1989 r. – 3469). Najmniej zgonów w wyniku samobójstwa odnotowano w 2007 r. (3530), najwięcej w 2014 r. (6165). Licz‑
bę samobójstw zakończonych zgonem w latach 1991–2014 w podziale na płeć przedstawiono na wykresie 4.
Liczba zgonów odnotowywana przez GUS według kart zgonów jest wyższa niż ta zawarta w statystykach Policji. W la‑
tach 90. XX wieku liczba zgonów w wyniku samobójstwa wy‑
nosiła od 5000–5500, od 1999 r. do 2004 zbliżała się do 6000, w 2004 r. przekroczyła 6000. W 2009 r. odnotowano najwyższą liczbę samobójstw (6474) oraz najwyższe współczynniki sa‑
mobójstw ogółem (16,9) i samobójstw mężczyzn (30,0). Dane te zobrazowano w tabeli 2.
Analiza odnotowanych zamachów samobójczych wg wie‑
ku pokazuje, że samobójstwa popełniają dzieci, młodzież, do‑
11
