DIAGNOZA SPOŁECZNA 2013

Quarterly of University of Finance and Management in Warsaw Volume 7

September 2013 SPECIAL ISSUE

SOCIAL DIAGNOSIS 2013

OBJECTIVE AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND

DIAGNOZA SPOŁECZNA 2013

WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW

Edited by:

Janusz Czapiński Tomasz Panek

Raport Diagnoza Społeczna 2013 finansowany przez:

Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego 22.08.2013

Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki

Economics

WSPÓŁCZESNA

EKONOMIA

Contemporary

Economics

open acces

open acces open

acces

open access

open acces open

acces Contemporary

Economics

• ABI/INFORM Complete (ProQuest)

• ABI/INFORM Global (ProQuest)

• Academic OneFile (GALE Science in Context)

• Business & Company Profiles (GALE Science in Context)

• Business and Economics Theory Collection (GALE Science in Context)

• Cabell’s Directories

• Central and Eastern European Online Library

• CEJSH

• Directory of Open Access Journals (DOAJ)

• Directory of Research Journal Indexing (DRJI)

• EBSCO

• ECONIS

• EconLit

• EconPapers

• EconStor (EconBiz)

• GENAMICS JournalSeek

• General Business File ASAP (GALE Science in Context)

• Google Scholar

• GREENR - Gale Resource on the Environment, Energy and Natural Resources (GALE Science in Context)

• IDEAS

• IndexCopernicus

• Infotrac Custom Journals (GALE Science in Context)

• International Business (GALE Science in Context)

• Library of Congress (USA)

• Ministry of Science and Higher Education list of scored journals (rating score 9 pts)

• ProQuest Central

• ProQuest Research Library

• Research Papers in Economics (RePEc)

• Scirus

• SCOPUS

• Social Science Research Network

• The British Library

• The Central European Journal of Social Sciences and Humanities

• The International Bibliography of the Social Sciences (IBSS)/ProQuest

• Ulrichsweb

• WorldCat

• Zetoc

ADDRESS OF EDITORS:

CONTEMPORARY ECONOMICS, University of Finance and Management in Warsaw, 01-030 Warszawa, 55 Pawia Str., room 211, phone: (22) 536 54 54 | e-mail: editorial@ce.vizja.pl | www.ce.vizja.pl

PUBLISHER: Vizja Press & IT, 01 – 029 Warszawa, 60 Dzielna Str.

phone/fax: (22) 536 54 68 | e-mail: vizja@vizja.pl | www.vizja.net.pl All articles published in the quarterly are subject to double-blind peer reviews ISSN: 2084-0845

Editor in Chief:

Henryk Król Deputy Editor in Chief Piotr Szczepankowski Editorial Manager Marcin W. Staniewski Stat Editor

Henryk Rosłaniec

Language Editor Mariènne E. Botha Technical Editors Karol Kowalczyk Tomasz Szopiński Associate Editors Zenon Biniek Wiesław Dębski

Witold Jakóbik Witold Małecki Danuta Mliczewska Włodzimierz Rembisz Grażyna Rytelewska Maria Sierpińska Tadeusz Szumlicz Ryszard Wilczyński

Nur Adiana Hiau Abdullah (Malaysia) Icek Ajzen (USA)

Damodaran Appukuttan Nair (India) Hrabrin Bachev (Bulgaria) Richard Blundell (Great Britain) Constantin A. Bob (Romania) Udo Broll (Germany) Tanja Broz (Croatia) Jelena Budak (Croatia) Barbara Czarniawska (Sweden) Didar Erdinç (Bulgaria) József Fogarasi (Romania) Nicolai Juul Foss (Denmark) Bruno S. Frey (Switzerland) Masahiko Gemma (Japan) Srećko Goić (Croatia) Kjell Åge Gotvassli (Norway) Adriana Grigorescu (Romania) Oliver D. Hart (USA)

Roman Horvath (Czech Republic)

Shelby D. Hunt (USA) Zoran Ivanovic (Croatia) Søren Johansen (Denmark) Sten Jönsson (Sweden) Judit Karsai (Hungary) Elko Kleinschmidt (Canada) Monika Kostera (Sweden) Stephen F. LeRoy (USA) Csaba Lentner (Hungary) Lena Malešević Perović (Croatia) Victor Martinez Reyes (USA) Eric Maskin (USA) Igor Matunović (Croatia) Ieva Meidute (Lithuania) Fatmir Memaj (Albania) Garabed Minassian (Bulgaria) Anayo Nkamnebe (Nigeria) Harald Oberhofer (Austria) Boris Podobnik (Croatia) Nina Pološki Vokić (Croatia)

Rossitsa Rangelova (Bulgaria) Assaf Razin (USA) Sanda Renko (Croatia) Richard Roll (USA) Steven Rosefielde (USA) Yochanan Shachmurove (USA) Andrei Shleifer (USA) Eduardo Schwartz (USA) Mirosław Skibniewski (USA) Stanley F. Slater (USA) Lenka Slavíková (Czech Republic) Joel Sobel (USA)

Jasminka Sohinger (Croatia) Miemie Struwig (South Africa) Guido Tabellini (Italy) Masahiro Taguchi (Japan) Josip Tica (Croatia) Joachim Wagner (Germany) John Whalley (Canada) Gary Wong (China)

CONTEMPORARY ECONOMICS

The original version: on-line journal ABSTRACTED/INDEXED:

EDITORIAL BOARD:

DIAGNOZA SPOŁECZNA 2013

WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW

RAPORT

redakcja

Janusz Czapiński Tomasz Panek

Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego

2013

Merytoryczne opracowanie projektu badawczego

R

M

S

w składzie:

dr Dominik Batorski, UW

dr hab. Janusz Czapiński, prof. UW i WSFiZ (przewodniczący) prof. dr hab. Janusz Grzelak, UW

mgr Teresa Kamińska, Instytut PRO PUBLICO BONO prof. dr hab. Irena E. Kotowska, SGH

mgr Wiesław Łagodziński, GUS (sekretarz)

prof. dr hab. Tomasz Panek, SGH (wiceprzewodniczący) prof. dr hab. Antoni Sułek, UW

prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz, SGH

Autorzy raportu:

Dominik Batorski Piotr Białowolski Piotr Błędowski Janusz Czapiński Izabela Grabowska Irena E. Kotowska Tomasz Panek Katarzyna Saczuk Paweł Strzelecki Antoni Sułek Tadeusz Szumlicz

Dorota Węziak-Białowolska Główni sponsorzy projektu

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Narodowy Bank Polski

Pozostali sponsorzy

Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie Narodowe Centrum Nauki

PKO Bank Polski BRE Bank SA UPC

Patronat medialny Tygodnik

Radio TOK FM

Realizator badań: Polskie Towarzystwo Statystyczne

Obsługa organizacyjna i finansowa badań: Biuro Badań i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego oraz Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie

Ankieterzy: GUS

Opracowanie tablic wynikowych (zał. 1, 2, 3 i 4): Tomasz Jerzyński, Janusz Czapiński i Elżbieta Panek

Copyright © 2013 by Rada Monitoringu Społecznego

Badanie Diagnoza Społeczna, mimo iż finansowane zarówno z pieniędzy publicznych, w obecnej edycji w ramach

Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (z środków EFS), grantu badawczego Narodowego Centrum Nauki i z

środków Narodowego Banku Polskiego, jak i z pieniędzy prywatnych, ma w całości charakter publiczny. Wszyscy

zainteresowani mogą nieodpłatnie pobrać ze strony internetowej www.diagnoza.com bazę danych skumulowanych z

siedmiu pomiarów (w 2000, 2003, 2005, 2007, 2009, 2011 i 2013 r.).

Podziękowania

Obecne badanie jest kontynuacją projektu rozpoczętego w 2000 r. (Czapiński i Panek, 2001, 2004, 2006, 2007, 2009, 2011). Pomysłodawcą Diagnozy społecznej był w 1999 r. Wiesław Łagodziński.

Gdyby nie Jego zaangażowanie, nie doszłoby do realizacji badań ani w latach poprzednich, ani obecnie.

Za wkład merytoryczny w przygotowanie koncepcji, opracowanie kwestionariuszy oraz analizę danych dziękujemy wszystkim naszym kolegom z Rady Monitoringu Społecznego oraz zaproszonym do współpracy ekspertom.

Zrozumiałe jest, że tak duży program badawczy wymaga znacznych środków finansowych.

W roku 2000 inicjatywa Rady Monitoringu Społecznego spotkała się szczęśliwie z zapotrzebowaniem rządu na niezależne badanie skutków reform. Dzięki Pani Minister Teresie Kamińskiej Kancelaria Prezesa Rady Ministrów zleciła nam pierwszą edycję Diagnozy Społecznej i pokryła większość kosztów projektu. Pani Teresa Kamińska zaangażowała się także, wraz z Instytutem Pro Publico Bono, w poszukiwanie pieniędzy na kolejne trzy edycje Diagnozy Społecznej. W tym roku większość kosztów badania pokryły Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich z środków EFS w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki ( projekt „Diagnoza społeczna 2009-2013”) i Narodowy Bank Polski. Wsparcia finansowego udzielili nam także: Narodowe Centrum Nauki (grant badawczy nr 4433/B/H03/2011/40), PKO Bank Polski, BRE Bank SA i Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie.

Za administracyjną obsługę projektu podziękowania kierujemy do Pani Barbary Belok z Biura Badań i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego.

Prezesowi Głównego Urzędu Statystycznego, Panu Profesorowi Januszowi Witkowskiemu dziękujemy za zgodę na wykorzystanie do badań terenowych najbardziej profesjonalnej w Polsce siatki ankieterów.

Janusz Czapiński

Tomasz Panek

Diagnoza Społeczna 2013 6

Informacje o autorach

Dominik Batorski

Socjolog, adiunkt w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego (ICM) na Uniwersytecie Warszawskim. Zajmuje się badaniem społecznych oraz psychologicznych uwarunkowań i konsekwencji korzystania z komputerów i internetu, a także szerzej przemian społecznych związanych z upowszechnieniem technologii informacyjno-komunikacyjnych. Specjalizuje się również w metodologii prowadzenia badań społecznych przez internet oraz badaniach relacji i sieci społecznych (social network analysis – sna), oraz procesów społecznych zachodzących w sieciach. Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, International Network for Social Network Analysis oraz Association of Internet Researchers.

Piotr Białowolski

Doktor nauk ekonomicznych. Pracownik naukowy Katedry Ekonomii I Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie i współpracownik Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się na problematyce zachowań gospodarstw domowych w zakresie konsumpcji i popytu na kredyt w cyklu życia, a także czynników determinujących bieżącą koniunkturę w sektorze gospodarstw domowych. Od 2004 roku współprowadzi Badanie Kondycji Gospodarstw Domowych w Polsce a od 2006 roku jest współautorem cokwartalnego badania Barometr Rynku Consumer Finance. Jest autorem bądź współautorem ponad 20 publikacji naukowych, a także wielu raportów dotyczących problematyki rynku finansowego w Polsce.

Piotr Błędowski

Dr hab., profesor w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, dyrektor Instytutu Gospodarstwa Społecznego SGH i kierownik Zakładu Gerontologii Społecznej w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych. Przewodniczący Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego.

Zajmuje się sytuacją społeczną ludzi starych w Polsce, systemem pomocy społecznej, pozycją osób niepełnosprawnych na rynku pracy i finansowaniem opieki długoterminowej. Autor ponad 150 publikacji, w tym pracy Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych (2002). Wykonawca i kierownik wielu krajowych i międzynarodowych badań empirycznych, m.in. realizowanego obecnie największego w Polsce badania sytuacji ludzi starych PolSenior. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Ekspert Grupy Roboczej ds. przygotowania ustawy o ubezpieczeniu od ryzyka niesamodzielności przy Klubie Senatorów Platformy Obywatelskiej.

Janusz Czapiński

Profesor na Wydziale Psychologii i w Instytucie Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, i prorektor Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie. Zajmuje się psychologią społeczną i psychologią zmiany społecznej (makropsychologią). Od 1991 r.

prowadzi we współpracy z ekonomistami, socjologami, demografami i statystykami badania nad jakością życia Polaków w okresie zmiany społecznej. Autor kilku koncepcji poświęconych emocjonalnym i poznawczym mechanizmom adaptacji, m.in. cebulowej teorii szczęścia, teorii zaangażowania, teorii pozytywno-negatywnej asymetrii (we współpracy z Guido Peetersem z Uniwersytetu Katolickiego w Leuven, Belgia), teorii niewdzięczności społecznej, członek kilku rad redakcyjnych czasopism naukowych i międzynarodowych towarzystw naukowych, autor, współautor lub redaktor kilkudziesięciu prac naukowych (m.in. Positive-negative asymmetry in evaluations: The distinction between affective and informational negativity effects, 1990; Psychologia szczęścia, 1992; Makropsychologia czyli psychologia zmiany społecznej, 2001; Quo vadis homo?, 2002; Dlaczego reformatorzy tracą poparcie społeczne, 2002; Psychologia pozytywna, 2004; The adaptation to social change: for whom the third republic of Poland is mother, for whom it is a step-mother, 2006, Miekkie kapitały a dobrobyt materialny: wyzwania dla Polski, 2011; Dynamika dobrostanu psychicznego: rola "atraktora szczęścia" i wydarzeń życiowych, 2011) i popularnonaukowych, telewizyjny, radiowy i prasowy komentator bieżących wydarzeń społecznych, członek różnych gremiów doradczych, konsultant trzech premierów III RP.

Izabela Grabowska

Doktorantka w Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie

i pracownik Krajowego Ośrodka Europejskiego Funduszu Społecznego (Centrum Projektów

Europejskich). Zainteresowania naukowe koncentrują się na tematyce związanej z sytuacją osób

starszych na rynku pracy, w szczególności na problematyce kształcenia ustawicznego,

warunków pracy kontekście starzenia się populacji i zasobów pracy.

Irena E. Kotowska

profesor zwyczajny w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, kieruje Zakładem Demografii. Wiceprzewodnicząca Rady Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, przewodnicząca Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Należy do zespołu ekspertów przy Kancelarii Prezydenta RP pracujących nad programem polityki rodzinnej.

Autorka licznych prac publikowanych w Polsce i za granicą, które dotyczą współzależności procesów demograficznych i ekonomicznych, a zwłaszcza przeobrażeń rodziny i struktur ludności w powiązaniu ze zmianami na rynku pracy oraz zagadnień polityki ludnościowej i społecznej. Współpracuje z Głównym Urzędem Statystycznym w zakresie badań demograficznych, rynku pracy i warunków życia gospodarstw domowych, a także z Instytutem Badań Edukacyjnych oraz UNDP. Jest ekspertem krajowym w zakresie procesów ludnościowych, rynku pracy i statystyki społecznej, a także badań w dziedzinie nauk społecznych i humanistycznych. Jest członkiem Naukowej Rady Statystycznej, Rządowej Rady Ludnościowej, oraz Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, oraz była członkiem Interdyscyplinarnego Zespołu ds. Współpracy z Zagranicą w MNiSW ( 2008-2012). Jest przedstawicielem Polski w European Statistical Advisory Committee, ciała doradczego dla Eurostatu.

Tomasz Panek

Profesor zwyczajny w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej, w którym pełni funkcję wicedyrektora, kierując jednocześnie Zakładem Statystyki Stosowanej. Zajmuje się metodami statystycznymi oraz ich zastosowaniami w badaniu zjawisk i procesów społecznych oraz gospodarczych. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się przede wszystkim wokół problematyki warunków życia gospodarstw domowych, w tym w szczególności sfery ubóstwa i nierówności społecznych. Autor, współautor i redaktor ponad stu opracowań publikowanych zarówno w kraju jak i za granicą. Ostatnie książki: Statystyka społeczna (2007) - współautor i redaktor, Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej (2009), Ubóstwo, wykluczenia społeczne i nierówności. Teoria i praktyka pomiaru (2011).

Uczestniczył w kilkudziesięciu krajowych i międzynarodowych projektach badawczych. Współautor pierwszych w Polsce panelowych badań warunków życia ludności. Ściśle współpracuje z Głównym Urzędem Statystycznym w zakresie warunków życia gospodarstw domowych. Wielokrotnie wykonywał ekspertyzy i prowadził badania na rzecz krajowych i międzynarodowych instytucji i organizacji (m. in. Głównego Urzędu Statystycznego, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Gospodarki, Urzędu Rady Ministrów, Narodowego Banku Polskiego, United Nations Development Programme, Organizator for Economic Cooperation and Development). Jest m. in. członkiem rzeczywistym International Statostical Institute oraz Naukowej Rady Statystycznej GUS. W latach 1992-2007 z-ca Redaktora Naczelnego Statistics in Transition, a od 2008 członek Komitetu Redakcyjnego.

Katarzyna Saczuk

Doktor nauk ekonomicznych. Pracuje jako ekspert ekonomiczny w Instytucie Ekonomicznym Narodowego Banku Polskiego oraz współpracuje ze Szkołą Główną Handlową w Warszawie.

Zajmuje się analizami rynku pracy, w szczególności podażą pracy, migracjami oraz modelowaniem ekonomicznym.

Paweł Strzelecki

Doktor nauk ekonomicznych. Pracuje w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej oraz w Instytucie Ekonomicznym Narodowego Banku Polskiego. Zajmuje się analizami rynku pracy, w szczególności weryfikacją hipotez dotyczących jego funkcjonowania na podstawie mikrodanych z gospodarstw domowych i firm. Specjalizuje się także w prognozowaniu ludności (modele wielostanowe i mikrosymulacyjne) oraz badaniu wpływu procesów demograficznych na gospodarkę i finanse publiczne. Jest ekspertem grupy roboczej przy Komisji Europejskiej, która zajmuje się prognozowaniem wpływu starzenia się ludności na wydatki publiczne krajów UE.

Antoni Sułek

Jest absolwentem (1968) i profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1989-2009

kierował Zakładem Metodologii Badań Socjologicznych, a w latach 2002-2005 był dyrektorem

Instytutu Socjologii UW. Odbył staż na Uniwersytecie Chicagowskim. Zajmuje się metodologią

i historią badań społecznych oraz opinią publiczną Napisał książki Eksperyment w badaniach

społecznych (1979), W terenie, w archiwum i w laboratorium (1990), Sondaż polski (2001),

Ogród metodologii socjologicznej (2002) oraz Obrazy z życia socjologii w Polsce (2011). Przez

wiele lat pracował w Polskim Towarzystwie Socjologicznym, w latach 1994-1998 był

przewodniczącym PTS. W latach 1989-1990 pracował w zespole doradców Obywatelskiego

Diagnoza Społeczna 2013 8

Klubu Parlamentarnego, w latach 1999-2001 był głównym doradcą ds. społecznych premiera RP Jerzego Buzka; w latach 2006-2010 był członkiem Komitetu Badań Naukowych, a następnie Rady Nauki. Jest wiceprzewodniczącym Komitetu Socjologii PAN i członkiem Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów.

Tadeusz Szumlicz

Profesor nauk ekonomicznych. W Szkole Głównej Handlowej kierownik Katedry Ubezpieczenia Społecznego, kierownik Studiów Doktoranckich Ubezpieczeń, kierownik Podyplomowych Studiów Ubezpieczeń. Na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi kierownik Zakładu Ubezpieczeń Zdrowotnych. Wykłada w Wyższej Szkole Zarządzania i Finansów w Warszawie. Jego zainteresowania koncentrują się na antycypacyjnym (ubezpieczeniowym) modelu polityki społecznej i społecznych aspektach ochrony ubezpieczeniowej. Uczestnik wielu studiów i badań dotyczących teorii i praktyki polityki społecznej (zwłaszcza zabezpieczenia emerytalnego i zabezpieczenia zdrowotnego) oraz zastosowania metody ubezpieczenia i rozwoju rynku ubezpieczeniowego. Autor ponad 350 publikacji na tematy polityki społecznej i ubezpieczeń (Modele polityki społecznej – 1994, Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki – 2005, Podmiotowość w zarządzaniu zmianą systemu ochrony zdrowia – 2007, Społeczne aspekty rozwoju rynku ubezpieczeniowego – 2010 red.). Wiceprezes Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej. Członek Rady Dobrych Praktyk Polskiej Izby Ubezpieczeń.

Dorota Węziak-Białowolska

Doktor nauk ekonomicznych. Obecnie pracuje w European Commission Joint Researche

Centre, gdzie zajmuje się opracowywaniem wskaźników syntetycznych z obszaru jakości życia

i ubóstwa. W ramach swojej pracy przeprowadza także audyty wskaźników syntetycznych i

prowadzi szkolenia na temat konstrukcji wskaźników syntetycznych.

Spis treści

Spis treści ... 9

1. Wstęp Janusz Czapiński ... 13

1.1. Cel i ogólne założenia projektu ... 13

1.2. Problematyka badania... 14

2. Główne wyniki i wnioski ... 16

3. Metoda badania Tomasz Panek, Janusz Czapiński, Irena E. Kotowska ... 30

3.1. Schemat, procedura i przebieg badania ... 30

3.2. Schemat doboru próby do badania i zasady jej ważenia ... 30

3.2.1. Zasady zdefiniowania próby panelowej ... 31

3.2.2. Systemy ważenia próby ... 32

3.2.2.1. Przesłanki stosowania wag w badaniach panelowych ... 32

3.2.2.2. Wagi przekrojowe ... 32

3.2.2.3. Wagi longitudinalne ... 33

3.3. Podstawowe pojęcia i klasyfikacje ... 34

3.4. Charakterystyka próby według głównych klasyfikacji ... 36

3.4.1. Charakterystyka próby gospodarstw domowych ... 36

3.4.2. Charakterystyka próby członków gospodarstw domowych ... 37

4. Warunki życia gospodarstw domowych ... 40

4.1. Dochody i sposób gospodarowania dochodami Tomasz Panek, Janusz Czapiński ... 40

4.1.1. Wysokość i zróżnicowanie dochodów gospodarstw domowych oraz nierówności dochodowe ... 40

4.1.2. Strategie radzenia sobie w trudnej sytuacji finansowej ... 45

4.1.3. Zmiana strategii radzenia sobie w dłuższym okresie ... 48

4.1.4. Pomoc społeczna ... 50

4.2. Wyżywienie Tomasz Panek, Janusz Czapiński ... 54

4.2.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ... 54

4.2.2. Zmiana w zaspokojeniu potrzeb żywnościowych w latach 2000-2013 ... 55

4.3. Zasobność materialna Tomasz Panek, Piotr Białowolski, Irena E. Kotowska, Janusz Czapiński ... 57

4.3.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ... 57

4.3.1.1. Dobra trwałego użytku ... 57

4.3.1.2. Oszczędności ... 59

4.3.1.3. Zadłużenie ... 62

4.3.2. Zmiana zasobności materialnej w latach 2000-2013 ... 65

4.3.2.1. Dobra trwałego użytku ... 65

4.3.2.2. Oszczędności ... 67

4.3.2.3. Zadłużenie ... 69

4.3.3. Aktywność gospodarstw domowych na rynku finansowym ... 70

4.3.3.1. Czynniki wpływające na posiadanie oszczędności i zobowiązań ... 70

4.3.3.2. Struktura oszczędności polskich gospodarstw domowych według form i celów oszczędzania ... 73

4.3.3.3. Struktura zobowiązań i spłat polskich gospodarstw domowych według źródła pochodzenia i celu75 4.3.3.4. Podsumowanie ... 76

4.4. Warunki mieszkaniowe Tomasz Panek, Janusz Czapiński ... 78

4.4.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ... 78

4.4.2. Zmiana warunków mieszkaniowych w latach 2000-2013 ... 82

4.5. Edukacja i kapitał ludzki Izabela Grabowska, Dorota Węziak-Białowolska, Irena E. Kotowska, Tomasz Panek ... 84

4.5.1. Status edukacyjny członków gospodarstw domowych ... 84

4.5.1.1. Zaangażowanie członków gospodarstw domowych w aktywność edukacyjną ... 84

4.5.1.2.Formy aktywności edukacyjnej osób dorosłych ... 88

4.5.1.3. Korzystający z usług edukacyjnych według statusu na rynku pracy ... 88

4.5.1.4. Migracje edukacyjne ... 89

4.5.1.5. Podsumowanie ... 89

4.5.2 Kapitał ludzki ... 90

4.5.2.1. Pomiar kapitału ludzkiego ... 91

4.5.2.2. Kapitał ludzki społeczeństwa polskiego w latach 2007-2013 ... 92

4.5.2.3.Zróżnicowanie kapitału ludzkiego według grup społeczno-ekonomicznych ... 93

4.5.2.4. Podsumowanie ... 99

4.5.3. Kształcenie dzieci ... 100

Diagnoza Społeczna 2013 10

4.6. Kultura i wypoczynek Tomasz Panek, Janusz Czapiński ... 102

4.6.1. Kultura ... 102

4.6.2. Wypoczynek ... 106

4.7. Opieka zdrowotna Janusz Czapiński, Tomasz Panek ... 109

4.7.1. Korzystanie z opieki zdrowotnej ... 109

4.7.2. Rezygnacje z opieki zdrowotnej ... 111

4.7.3. Wydatki ponoszone przez gospodarstwa domowe na świadczenia medyczne... 114

4.7.4. Gotowość wykupienia dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego ... 116

4.7.5. Ocena zmian w zaspokajaniu potrzeb zdrowotnych ... 118

4.8. Analiza warunków życia gospodarstw domowych w układzie wojewódzkim Tomasz Panek ... 119

4.8.1. Porównanie poziomu warunków życia gospodarstw domowych ... 119

4.8.2. Grupowanie województw ze względu na podobieństwo struktury warunków życia ... 120

4.9. Rynek pracy Paweł Strzelecki, Katarzyna Saczuk, Izabela Grabowska, Irena E. Kotowska ... 122

4.9.1. Ogólne tendencje... 122

4.9.2 Struktura umów prowadzących do świadczenia pracy ... 125

4.9.3 Przyczyny rosnącej aktywności zawodowej ... 127

4.9.4 Godzenie posiadania dzieci i pracy zawodowej – opinie o niektórych rozwiązaniach polityki społecznej ... 130

4.9.5 Emigracja zarobkowa - sytuacja emigrantów po powrocie do kraju ... 132

4.9.6. Doskonalenie zawodowe a status na rynku pracy ... 136

4.9.6.1. Zasięg dokształcania zawodowego ... 136

4.9.6.2. Formy dokształcania zawodowego ... 138

4.9.6.3. Kwalifikacje zawodowe a status na rynku pracy lata 2000-2013 ... 139

4.9.6.4. Inne przyczyny pozostawania kiedykolwiek bez pracy w latach 2000-2013 ... 141

4.9.6.5. Aktywność edukacyjna osób dorosłych a dynamika rynku pracy ... 144

4.9.6.6. Aktywność edukacyjna a zmiana dochodów gospodarstw domowych osób pracujących w okresie 2009-2013 ... 147

4.9.6.7. Indywidualne determinanty aktywności edukacyjnej dorosłych ... 150

4.10. Rezerwa prokreacyjna Janusz Czapiński ... 153

5. Indywidualna jakość i styl życia Janusz Czapiński... 162

5.1. Ogólny dobrostan psychiczny ... 162

5.1.1. Dane dla całych prób ... 162

5.1.2. Dane dla prób panelowych 2009-2013 ... 165

5.2. Zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia ... 166

5.2.1. Dane dla całych prób ... 166

5.2.2. Dane dla próby panelowej ... 168

5.2.3. Lokalny patriotyzm ... 168

5.3. Waga wybranych wyznaczników warunków życia dla subiektywnej jakości życia ... 172

5.4. Teorie szczęścia w świetle danych z Diagnozy Społecznej ... 175

5.4.1. Hedonizm i eudajmonizm ... 175

5.4.2. Weryfikacja cebulowej teorii szczęścia ... 181

5.5. Finanse osobiste ... 192

5.5.1. Osobiste dochody bieżące i spodziewane za dwa lata... 192

5.5.3. Stopa zwrotu z inwestowania w wykształcenie na poziomie wyższym ... 196

5.6. Zdrowie ... 200

5.6.1. Objawy somatyczne ... 200

5.6.2. Niepełnosprawność ... 201

5.6.3. Styl życia i czynniki ryzyka zdrowotnego ... 205

5.7. Stres życiowy ... 213

5.8. Strategie radzenia sobie z problemami i trudnościami ... 217

5.9. Wsparcie społeczne ... 219

5.10. Cechy osobowości i styl życia... 221

5.10.1. System wartości ... 221

5.10.2. Styl atrybucji przyczynowej ... 228

5.10.3. Praktyki religijne ... 230

5.10.4. Zachowania autodestrukcyjne ... 238

5.10.4.1. Palenie papierosów ... 238

5.10.4.2. Nadużywanie alkoholu ... 242

5.10.4.3. Zażywanie narkotyków ... 245

5.10.5. Sprawcy i ofiary łamania prawa ... 247

5.10.6. Ogólne orientacje życiowe ... 254

5.11. Polak przed telewizorem ... 257

5.12. Społeczno-psychologiczny portret wybranych zawodów ... 261

6. Stan społeczeństwa obywatelskiego... 268

6.1. Postawy i relacje społeczne Janusz Czapiński ... 268

6.1.1. Postawy wobec dobra wspólnego ... 268

6.1.2. Dominacja społeczna i egalitaryzm ... 270

6.2. Doświadczenie, działania dla społeczności i kompetencje obywatelskie Antoni Sułek ... 275

6.2.1. Ocena zmian systemowych i ich wpływu na życie Polaków ... 275

6.2.2. Ogólna ocena reform i jej zróżnicowanie społeczne ... 275

6.2.2.1. Czynniki kształtujące ogólną ocenę reform ... 277

6.2.2.2. Dynamika oceny reform w latach 1997-2013 ... 278

6.2.3. Zrzeszanie się i pełnienie funkcji w organizacjach ... 278

6.2.4. Wspólne działanie i praca dla innych ... 280

6.2.5. Udział w zebraniach ... 280

6.2.5. Udział w wyborach ... 281

6.2.7. Akceptacja demokracji i zaufanie do ludzi a doświadczenia społeczne i obywatelskie ... 283

6.2.8. Podsumowanie ... 283

6.3. Kapitał społeczny Janusz Czapiński ... 285

6.4. Aktywność i jakość życia osób w podeszłym wieku Janusz Czapiński, Piotr Błędowski ... 298

6.4.1. Społeczno-demograficzna charakterystyka osób w podeszłym wieku ... 298

6.4.2. Przynależność i aktywność organizacyjna oraz praca na rzecz innych wśród osób w podeszłym wieku ... 298

6.4.3. Inne rodzaje aktywności osób w podeszłym wieku ... 300

6.4.4. Relacje i postawy społeczne osób w podeszłym wieku ... 302

6.5. Identyfikacja i aktywność polityczna Janusz Czapiński ... 306

6.6. Stosunek do instytucji finansowych Tadeusz Szumlicz ... 310

7. Polacy wobec technologii cyfrowych - uwarunkowania dostępności i sposobów korzystania Dominik Batorski ... 317

7.1. Nowe technologie w gospodarstwach domowych ... 317

7.1.1. Komputery i dostęp do internetu ... 317

7.1.2. Internet nie odciąga od telewizorów ... 319

7.1.3. Uwarunkowania obecności nowych technologii w gospodarstwach domowych ... 322

7.1.4. Przyczyny braku technologii ICT w gospodarstwach domowych ... 323

7.2. Użytkownicy internetu i osoby niekorzystające ... 325

7.2.1. Polacy a nowe technologie ... 325

7.2.2. Zaprzestawanie korzystania z internetu ... 326

7.2.3. Dostęp a korzystanie z komputerów i internetu ... 326

7.2.4. Kto korzysta z internetu? ... 328

7.2.5. Dzieci w sieci ... 333

7.2.6. Zmiany struktury populacji internautów i osób niekorzystajacych ... 334

7.3. Umiejętności i sposoby korzystania z komputerów i internetu ... 336

7.3.1. Umiejętności korzystania z komputerów ... 336

7.3.2. Czas poświęcany na korzystanie z komputerów i internetu ... 338

7.3.3. Sposoby korzystania z internetu ... 338

7.3.4. Głębokość cyfrowego wykluczenia ... 340

8. Wykluczenie społeczne Tomasz Panek i Janusz Czapiński ... 342

8.1. Pojęcie wykluczenia społecznego ... 343

8.2. Ubóstwo ... 343

8.2.1. Definicja i metody pomiaru ubóstwa ... 343

8.2.1.1. Ubóstwo – dylematy definicyjne ... 343

8.2.1.2. Sposób pojmowania i pomiaru ubóstwa ... 344

8.2.1.3. Metody identyfikacji ubogich ... 344

8.2.2. Wyniki analizy sfery ubóstwa w podejściu jednowymiarowym ... 345

8.2.2.1. Zasięg i głębokość ubóstwa ... 345

8.2.2.2. Zmiany w sferze ubóstwa ... 349

8.2.2.3. Trwałość ubóstwa ... 354

8.2.2.4. Determinanty ubóstwa ... 355

8.2.3. Wyniki analizy sfery ubóstwa w podejściu wielowymiarowym ... 357

8.3. Bezrobocie ... 361

8.4. Dyskryminacja społeczna ... 364

8.5. Rodzaje wykluczenia społecznego ... 370

Diagnoza Społeczna 2013 12

8.5.1. Zakres wykluczenia w różnych grupach społecznych... 370

8.5.2. Wykluczenie a dobrostan psychiczny i zaradność życiowa ... 372

8.5.3. Społeczne funkcjonowanie i jakość życia wykluczonych ... 375

9. Jakość życia w Polsce – wygrani i przegrani Janusz Czapiński ... 376

9.1. Plus dla Polaka, minus dla Polaków ... 376

9.2. Jakość życia różnych grup społeczno-demograficznych ... 379

9.3. Czy polskie społeczeństwo staje się coraz bardziej rozwarstwione? ... 397

Literatura ... 400

Aneksy ... 406

Aneks 1. Kwestionariusze i instrukcja dla ankieterów ... 407

1.1. Kwestionariusz gospodarstwa domowego ... 407

1.2. Kwestionariusz indywidualny (N=26207, z wyjątkiem modułów adresowanych do określonych grup respondentów) ... 424

1.3. Instrukcja dla ankieterów ... 443

Aneks 2. Zasady zdefiniowania próby panelowej ... 453

2.1. Podstawowe reguły określania statusu osób podlegających badaniu panelowemu ... 453

2.2. Zasady identyfikacji gospodarstw domowych podlegających badaniu panelowemu ... 453

2.3. Zasady identyfikacji osób podlegających badaniu w kolejnych rundach panelu ... 454

Aneks 3. Metody analizy kapitału ludzkiego i przepływów na rynku pracy ... 455

3.1. Poprawność modelu pomiarowego kapitału ludzkiego – eksploracyjna i konfirmacyjna analiza czynnikowa ... 455

3.2. Syntetyczny wskaźnik kapitału ludzkiego – analiza głównych składowych dla zmiennych jakościowych (CATPCA) ... 456

Aneks 4 Analiza porównawcza warunków życia ... 458

4.1. Taksonomiczna miara warunków życia ... 458

4.2. Grupowanie województw ze względu na podobieństwo warunków życia ... 461

Aneks 5. Metodologia analizy ubóstwa ... 462

5.1. Ubóstwo monetarne... 462

5.1.1. Definicja ... 462

5.1.1.1. Podejście obiektywne ... 462

5.1.1.2. Podejście subiektywne ... 462

5.1.2. Skale ekwiwalentności ... 462

5.2.1. Podejście obiektywne ... 462

5.2.2. Podejście subiektywne ... 463

5.1.3. Pomiar ... 463

5.2. Ubóstwo niemonetarne (deprywacja materialna) ... 465

5.3. Pomiar współwystępowania ubóstwa monetarnego i ubóstwa niemonetarnego ... 468

5.4. Analiza zmian ubóstwa w czasie ... 469

5.5. Determinanty ubóstwa... 470

Aneks 6. Ranking grup społeczno-demograficznych i zawodowych na ośmiu wymiarach jakości życia w 2013 r.471 6.1. Miasta ... 472

6.2. Województwa ... 474

6.3. Podregiony (NUTS3) ... 476

6.4. Grupy społeczno-demograficzne ... 480

6.5. Grupy zawodowe ... 484

1. Wstęp

Janusz Czapiński

1.1. Cel i ogólne założenia projektu

Nasz projekt jest kompleksową próbą uzupełnienia diagnozy opartej na wskaźnikach instytucjonalnych o kompleksowe dane na temat gospodarstw domowych oraz postaw, stanu ducha i zachowań osób tworzących te gospodarstwa; jest diagnozą warunków i jakości życia Polaków w ich własnym sprawozdaniu. Za pomocą dwóch odrębnych kwestionariuszy badamy gospodarstwa domowe oraz wszystkich dostępnych ich członków, którzy ukończyli 16 lat.

Kompleksowość projektu oznacza uwzględnienie w jednym badaniu wszystkich ważnych aspektów życia poszczególnych gospodarstw domowych i ich członków — zarówno ekonomicznych (np. dochodów, zasobności materialnej, oszczędności, kredytów), jak i pozaekonomicznych (np. edukacji, leczenia, sposobów radzenia sobie z kłopotami, stresu, dobrostanu psychicznego, stylu życia, zachowań patologicznych, uczestnictwa w kulturze, korzystania z nowoczesnych technologii komunikacyjnych i wielu innych). W tym sensie projekt jest także interdyscyplinarny. Odzwierciedla to skład Rady Monitoringu Społecznego, czyli głównych jego autorów, oraz zespołu zaproszonych przez Radę ekspertów. Tworzą te gremia ekonomiści, demografowie, psychologowie, socjologowie, specjalista od ubezpieczeń i statystycy.

Zgodnie z pierwotnym zamysłem, badania w ramach Diagnozy Społecznej mają charakter panelowy — w od stępach kilkuletnich wracamy do tych samych gospodarstw i osób. Pierwszy pomiar odbył się w 2000 r., następny trzy lata później. Kolejne pięć pomiarów odbyło się w odstępach dwuletnich. Badanie zawsze prowadzone jest w marcu, co służyć ma wytrąceniu efektu sezonowości. Od 2009 roku pomiar przedłużył się do kwietnia ze względu na znaczne zwiększenie próby.

Niniejszy raport p okazuje nie tylko dzisiejszy obraz polskiego społeczeństwa, ale pozwala także śledzić jego zmiany w okresie trzynastu lat , a uwzględniając wcześniejsze badania na temat jakości życia Polaków (Czapiński, 1998) także w dłuższym okresie, niemal od początku procesu transformacji systemowej.

Diagnoza S połeczna skupia się na badaniu bardziej podstawowych faktów, zachowań, postaw i przeżyć; nie jest zwykłym opisowym sondażem — jest projektem naukowym. Nie tylko z tego względu, że wśród autorów są naukowcy, pracownicy wyższych uczelni i tytularni profesorowie. Decyduje o tym warsztat zawodowy oparty o doświadczenia badawcze członków Rady Monitoringu Społecznego i zespołu ekspertów i – przede wszystkim – kontekst teoretyczny poszczególnych modułów tematycznych. Większość zmiennych uwzględnionych w projekcie wynika bowiem nie z intuicji, potocznych obserwacji czy zamówienia sponsorów lecz z naukowo ugruntowanej wiedzy na temat badanych zjawisk. Ważnym celem Diagnozy jest, oprócz opisu polskiego społeczeństwa, weryfikacja hipotez naukowych. W niniejszym raporcie, przeznaczonym dla „uniwersalnego” odbiorcy, wątki teoretyczne są z konieczności minimalnie tylko reprezentowane. Na plan pierwszy wysuwa się odpowiedź na otwarte pytanie: jakie jest polskie społeczeństwo 24 lata po zmianie systemu, 13 lat po pierwszym badaniu w ramach tego samego projektu i 9 lat po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej?

Mam y nadzieję, że wyniki realizacji projektu dostarczą użytecznej wiedzy politykom, działaczom społecznym i samorządowym odpowiedzialnym za przygotowywanie, wdrażanie i korygowanie reform zmieniających warunki życia obywateli. Chcielibyśmy również dać społeczeństwu rzetelną informację o jego codziennym życiu oraz o zmianach, jakim podlega, bowiem wyobrażenia poszczególnych osób o własnej sytuacji życiowej na tle sytuacji życiowej innych ludzi oparte bywają z reguły na wybiórczych obserwacjach, stereotypach lub lansowanych przez media – nierzadko fałszywych lub przesadzonych – tezach (np. o pogarszającym się zdrowiu psychicznym społeczeństwa, o całkowitym paraliżu świadczeń medycznych, o emerytach czy ogólnie ludziach w podeszłym wieku jako najbardziej ekonomicz nie pokrzywdzonej w procesie transformacji kategorii społecznej — żeby podać kilka tylko przykładów). Należy się nam wszystkim w miarę trafna, kompleksowa i obiektywna diagnoza głównych źródeł naszych kłopotów życiowych, poczucia dyskomfortu psychicznego, niepewności jutra czy trudności z dostosowaniem się do nowych warunków, ale również pokazanie korzyści, jakie płyną z kolejnych przekształceń systemowych, boomu edukacyjnego i zmiany stylu życia. Prywatne diagnozy są nazbyt często iluzoryczne, obronne, uproszczone, ogólnie – błędne.

Różnice między badaniem obecnym i poprzednimi dotyczą wielkości próby i zakresu tematycznego, który odzwierciedla zawartość kwestionariuszy (patrz Aneks 1). Próba gospodarstw domowych została powiększona z pierwotnych 3005 w 2000 r. do 12 355 w 2013 r. (wzrosła dzięki temu próba indywidualnych respondentów z 6625 do 26 307). Zmiany kwestionariuszy w kolejnych rundach badania dotyczyły kilku modułów tematycznych (por.

kwestionariusze na www.diagnoza.com ).

Aby zacytować ten rozdział należy podać źródło: Czapiński, J. (2013). Wstęp. Diagnoza Społeczna 2013, Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 13-15. DOI: 10.5709/ce.1897-9254.94

Diagnoza Społeczna 2013 14

1.2. Problematyka badania

Projekt obejmuje wiele aspektów związanych z sytuacją gospodarstw domowych i poszczególnych obywateli.

Uwzględnione w nim wskaźniki społeczne podzielić można na trzy ogólne klasy:



struktura demograficzno-społeczna gospodarstw domowych,



warunki życia gospodarstw domowych, związane z ich kondycją materialną, dostępem do świadczeń medycznych, do kultury i wypoczynku, edukacji i nowoczesnych technologii komunikacyjnych,



jakość, styl życia i cechy indywidualne obywateli.

Wskaźniki opisujące strukturę demograficzno-społeczną gospodarstw domowych nie są w tym raporcie odrębnym przedmiotem analizy; służą jedynie do stratyfikacji grup gospodarstw i ludności po to, aby można było dokonać porównania warunków i jakości życia w przekroju różnych kategorii społecznych wyodrębnionych ze względu na płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, status społeczno-zawodowy, główne źródło utrzymania, stan cywilny, typ gospodarstwa (ustalony na podstawie liczby rodzin i typu rodziny biologicznej) i inne kryteria.

Właściwym przedmiotem analizy i opisu są warunki życia gospodarstw domowych i jakość życia poszczególnych obywateli w powiązaniu ze zmianą społeczną określającą globalny kontekst i ogólne reguły funkcjonowania społeczeństwa. Jednym z głównych problemów i pytań, jakie towarzyszą wszelkim programom zmiany społecznej, jest rozkład wynikających z ich wdrażania korzyści i kosztów w poszczególnych grupach społecznych w różnym horyzoncie czasowym. Także i w tym badaniu interesowało nas, jakie kategorie gospodarstw domowych i obywateli odnajdują się w nowych warunkach i czerpią korzyści z przekształceń systemowych, a które grupy społeczne nie potrafią się odnaleźć i przystosować, doświadczając obiektywnie lub subiektywnie porażek.

W tym projekcie podział wskaźników społecznych na warunki życia i jakość życia odpowiada mniej więcej podziałowi na obiektywny opis sytuacji życiowej (warunki) i na jej psychologiczne znaczenie wyrażone subiektywną oceną respondenta (jakość życia)

. Temu merytorycznemu podziałowi odpowiada z grubsza rodzaj jednostki badanej i sposób pomiaru. Dla warunków życia jednostką badaną jest gospodarstwo domowe, a dla jakości życia poszczególni jego członkowie. Warunki życia mierzone były metodą wywiadu bezpośredniego z jednym przedstawicielem gospodarstwa domowego (osobą najlepiej zorientowaną w sytuacji gospodarstwa domowego). Jakość życia mierzona była natomiast metodą samodzielnego wypełniania kwestionariusza przez respondentów, którymi byli wszyscy dostępni członkowie badanych gospodarstw domowych w wieku 16 i więcej lat.

Pomiar warunków życia gospodarstwa domowego obejmował:



sytuację dochodową gospodarstwa domowego i sposób gospodarowania dochodami,



wyżywienie,



zasobność materialną gospodarstwa domowego, w tym wyposażenie w nowoczesne technologie komunikacyjne (telefon komórkowy, komputer, dostęp do internetu)



warunki mieszkaniowe,



pomoc społeczną, z jakiej korzysta gospodarstwo domowe,



kształcenie dzieci,



uczestnictwo w kulturze i wypoczynek,



korzystanie z usług systemu ochrony zdrowia,



sytuację gospodarstwa domowego i jego członków na rynku pracy,



ubóstwo, bezrobocie, niepełnosprawność i inne aspekty wykluczenia społecznego.

Wskaźniki jakości i stylu życia indywidualnych respondentów obejmowały m.in.:



ogólny dobrostan psychiczny (w tym: wolę życia, poczucie szczęścia, zadowolenie z życia, symptomy depresji psychicznej),



zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia,



subiektywną ocenę materialnego poziomu życia,



różne rodzaje stresu życiowego (w tym: stres administracyjny („kafkowski”) związany z kontaktami z administracją publiczną, stres zdrowotny, stres rodzicielski, stres finansowy, stres pracy, stres ekologiczny, stres małżeński, stresowe wydarzenia losowe, jak napad, włamanie, aresztowanie,



objawy somatyczne (miara dystresu, traktowana jako ogólna miara stanu zdrowia),



strategie radzenia sobie ze stresem,



korzystanie z systemu opieki zdrowotnej,



finanse osobiste (w tym: dochody osobiste i zaufanie do instytucji finansowych),



system wartości, styl życia oraz indywidualne zachowania i nawyki (m.in. palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, używanie narkotyków, praktyki religijne),



postawy i zachowania społeczne, w tym kapitał społeczny,

 wsparcie społeczne,

1 Podział ten nie jest w pełni ostry i rozłączny. Także przy opisie warunków życia posługiwaliśmy się skalami ocen subiektywnych, a w części poświęconej jakości życia pytaliśmy nie tylko o oceny, ale również o zachowania (np. palenie papierosów, nadużywanie alkoholu) i obiektywne wydarzenia (np. aresztowanie, śmierć kogoś bliskiego, remont mieszkania/domu).



zachowania i postawy obywatelskie,



korzystanie z nowoczesnych technologii komunikacyjnych – komputera, internetu, telefonu komórkowego,



sytuację na rynku pracy i karierę zawodową,



bezrobocie, niepełnosprawność i inne aspekty wykluczenia społecznego,



powody niskiej dzietności Polaków.

Diagnoza S połeczna 2013 16

2. Główne wyniki i wnioski

1. W wynikach tegorocznej edycji Diagnozy Społecznej nie ma w dalszym ciągu w wielu miarach subiektywnej jakości życia przejawów kryzysu. Wzrósł w stosunku do 2011 r. o 1 p.p.²do 81 procent Polaków bardzo i dosyć szczęśliwych; 79 proc. (tyle samo co dwa lata temu) pozytywnie ocenia całe swoje dotychczasowe życie.

2. Chociaż realny dochód gospodarstw domowych spadł o 5 proc., a dochód osobisty o 1 proc., wzrósł z 74 do 76 procent gospodarstw domowych deklarujących, że stałe dochody pozwalają im zaspokoić bieżące potrzeby, wzrosło też wyposażenie gospodarstw w różnego rodzaju dobra, spadł odsetek zadłużonych, a wzrósł procent posiadających oszczędności

3. Nastąpił jednak niewielki spadek satysfakcji z większości aspektów życia.

4. Maleje rozwarstwienie ekonomiczne polskiego społeczeństwa. Nierówność rozkładu dochodów ekwiwalentnych mierzona współczynnikiem Giniego spadała w ostatnich czterech latach. Wartość tego współczynnika w marcu 2009 r. wyniosła 0,313, w marcu 2011 r. 0,301, a w marcu 2013 r. 0,299.

5. Poniżej granicy skrajnego ubóstwa żyło w Polsce w lutym/marcu 2013 r. 5,1 proc. gospodarstw domowych, a poniżej granicy niedostatku 44,7 proc. gospodarstw. Deprywacji materialnej podlegało w Polsce w lutym/ marcu 2013 r. aż 19,7 proc. gospodarstw domowych, czyli znacznie więcej niż było ubogich monetarnie. Ostatecznie za gospodarstwa domowe ubogie uważane są te, które są jednocześnie ubogie monetarnie oraz ubogie niemonetarnie. Takie gospodarstwa, zwane ubogimi oczywiście, stanowiły 2,7 proc. badanej populacji

6. W okresie marzec 2011-marzec 2013 obserwujemy w Polsce zarówno wzrost zasięgu skrajnego ubóstwa jak i niedostatku (odpowiednio o ponad 1 p.p. i o około 11 p.p.).

Wpłynął na to spadek w badanym okresie wartości realnych dochodów ekwiwalentnych.

7. Nie słabnie mobilność finansowa Polaków. W ciągu czterech minionych lat ponad 40 proc. gospodarstw domowych z grupy 1/5 najuboższych awansowało do grup z wyższymi dochodami i tyle samo z grupy 1/5najbogatszych spadło do grup z niższymi dochodami. Oznacza to, że struktura polskiego społeczeństwa w wymiarze ekonomicznym jest ciągle jeszcze bardzo słabo skrystalizowana.

8. Pojawiły się niewielkie oznaki budowy społeczeństwa obywatelskiego. W porównaniu z wcześniejszymi badaniami zwiększył się odsetek wolontariuszy (z 20 proc. w 2011 r. do 26 proc. w 2013 r.),wzrosła również nieco wrażliwość na naruszanie dobra wspólnego, ale w dalszym ciągu niemal połowa obywateli jest obojętna na akty naruszania dobra publicznego. Pogorszyły się jednak opinie na temat demokracji. Nie wzrosły, a nawet nieco spadły niezmiennie niskie od początku transformacji i jedne z najniższych w Europie wskaźniki uogólnionego zaufania, aktywności obywatelskiej, pracy na rzecz społeczności lokalnej i skłonności do zrzeszania się.

9. Województwami o najwyższej ogólnej jakości życia były małopolskie, pomorskie i opolskie, a o najniższej jakości życia – świętokrzyskie, lubuskie i warmińsko-mazurskie. W ostatnich czterech latach najbardziej awansowały woj. małopolskie, podkarpackie i lubelskie, a najbardziej spadły w rankingu jakości życia woj. dolnośląskie i warmińsko-mazurskie. W przekroju większych miast najlepiej żyje się mieszkańcom Torunia,

2oznacza p.p.

Warszawy, Poznania i Krakowa, a najgorzej mieszkańcom Włocławka, Sosnowca i Wałbrzycha

***

10. Średni dochód netto w lutym/marcu 2013 r. wyniósł w badanych gospodarstwach w przeliczeniu na osobę 1349 zł. Jego poziom w gospodarstwach domowych z próby panelowej w ujęciu realnym w okresie marzec 2009–marzec 2013 nie uległ znaczącym zmianom. W ostatnich dwóch latach spadł on jednak w ujęciu realnym o prawie 5 proc

11. Najniższy miesięczny dochód netto pozwalający według ocen badanych gospodarstw domowych na powiązanie końca z końcem wynosił w lutym/marcu 2013 r. 1489 zł na jednostkę ekwiwalentną. W latach 2009-2013 wzrósł on o ponad 10 proc.

Aspiracje gospodarstw domowych w zakresie dochodów minimalnych w ujęciu realnym spadły jednak w tym okresie o ponad 2 proc.

12. Najczęściej badane gospodarstwa domowe deklarowały, że przy aktualnym dochodzie wiązały koniec z końcem z pewną trudnością (ponad 35 proc. gospodarstw), prawie 19 proc. radziło sobie z trudnością, a ponad 17 proc. z wielką trudnością. W ostatnich czterech latach znacząco spadł odsetek gospodarstw domowych wiążących koniec z końcem z wielką trudnością (o prawie 2 p.p.).

13. W stosunku do roku 2000 niemal o połowę spadł odsetek gospodarstw deklarujących, że przy aktualnym dochodzie wiązały koniec z końcem z wielka trudnością (z 31 do 17 proc.) i równie radykalnie wzrósł odsetek gospodarstw, które radziły sobie raczej łatwo (z 12 do 23 proc.).

14. Gospodarstwa domowe w lutym/marcu 2013 r.

najczęściej deklarowały, że w sytuacjach, gdy ich dochody nie pozwalają na zaspokojenie bieżących potrzeb, ograniczają swoje bieżące potrzeby (prawie 89 proc. gospodarstw ze zbyt małym dochodem) lub korzystają z pomocy krewnych (prawie 41 proc.), bądź też zaciągają pożyczki (prawie 30 proc.). Tylko w niecałych 18 proc. gospodarstw znajdujących się w takiej sytuacji członek gospodarstwa podejmuje dodatkową pracę. W ostatnich czterech latach relatywnie najbardziej zwiększył się odsetek gospodarstw domowych, które w sytuacjach gdy ich dochody nie pozwalały na zaspokojenie potrzeb korzystały z pomocy kościoła lub pomocy opieki społecznej (po ponad 3 p.p.). Jednocześnie najsilniej spadł w tym okresie odsetek gospodarstw, które w takiej sytuacji zaciągały pożyczki lub brały kredyty (o prawie 5 p.p.). W latach 2011-2013 najsilniej wzrósł odsetek gospodarstw domowych, które w sytuacji gdy ich bieżące dochody nie pozwalały na zaspokojenie bieżących potrzeb podejmowały inne działania (o ponad 6 p.p.), korzystały z pomocy krewnych oraz korzystały z pomocy opieki społecznej (o prawie 3 p.p. dla każdego z tych typów działań). Wzrósł także znacząco odsetek gospodarstw domowych, w których w takiej sytuacji członek gospodarstwa domowego podejmował dodatkową pracę (o prawie 2 p.p.).

Spadły natomiast znacząco odsetki gospodarstw, które zaciągały pożyczki, kredyty (o ponad 2 p.p.).

15. W stosunku do roku 2000 znacząco (o 6 p.p.) spadł odsetek gospodarstw deklarujących, że pieniędzy starcza im na najtańsze jedzenie, ale nie na ubranie; wzrósł natomiast odsetek gospodarstw, którym dzięki oszczędnemu gospodarowaniu starcza na wszystko (o 1p.p.), i gospodarstw, którym nie tylko starcza na wszystko, ale jeszcze oszczędzają (o 8 p.p.).

Aby zacytować ten rozdział należy podać źródło: Czapiński, J. et al. (2013). Główne wyniki i wnioski. Diagnoza Społeczna 2013 Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 16-29. DOI: 10.5709/ce.1897-9254.95

16. Odsetek gospodarstw otrzymujących pomoc zewnętrzną w dowolnej formie wyniósł 11 proc., a więc prawie tyle samo co dwa lata temu (10,9 proc.). W stosunku do 2000 r. zmalał o 3 p.p.

odsetek gospodarstw korzystających z pomocy zewnętrznej. Nie wzrósł też w stosunku do poziomu z początku wieku odsetek gospodarstw otrzymujących wszystkie trzy formy pomocy:

finansową otrzymywało 9,1 proc., otrzymuje 8,7 proc., rzeczową odpowiednio 6,5 i 5,6 proc., w formie usług odpowiednio 3,6 i 3,1 proc.

17. Prawie 33 proc. gospodarstw domowych oceniało w lutym/marcu 2013 r., że ich sytuacja dochodowa w porównaniu do sytuacji sprzed 2 lat pogorszyła się, a prawie 56 proc., że nie zmieniła się. Odsetek pesymistycznych ocen zmian był przy tym o około 8 p.p. wyższy niż w 2011 r.

***

18. Gospodarstwa domowe oceniały w marcu 2013 r., że najczęściej nie było ich stać w ciągu ostatniego roku na zaspokojenie potrzeb żywnościowych ze względów finansowych w zakresie ryb i przetworów rybnych (ponad 19 proc.

gospodarstw), a następnie wyrobów cukierniczych oraz używek (odpowiednio ponad 15 proc. i prawie 15 proc. gospodarstw), mięsa i drobiu oraz przetworów mięsnych i drobiowych (po odpowiednio około 12,5 i 11,5 proc. gospodarstw). W ostatnich czterech latach nastąpiła poprawa stopnia zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych we wszystkich grupach artykułów żywnościowych z wyjątkiem cukru. Natomiast w latach 2011- 2013 obserwujemy spadek trudności finansowych w zaspokojeniu potrzeb żywnościowych gospodarstw domowych z wyjątkiem potrzeb w zakresie używek, ryb i przetworów rybnych oraz mięsa (wzrost odsetka gospodarstw mających takie trudności wynosił jednak tylko niecały 1 p.p., czyli w granicach błędu).

Zdecydowaną poprawę sytuacji w tym okresie obserwujemy przede wszystkim w przypadku wyrobów cukierniczych, owoców i przetworów owocowych oraz warzyw i przetworów warzywnych (spadek odsetka gospodarstw domowych niemogących, ze względów finansowych, zaspokoić swoich potrzeb żywnościowych w tym zakresie powyżej 2 p.p.).

19. W porównaniu z początkiem wieku największy spadek odsetka gospodarstw, których nie stać na zakup wystarczających ilości artykułów żywnościowych, dotyczył używek (z 54 do 15 proc.) i ryb oraz przetworów rybnych (z 37 do 19 proc.); także w odniesieniu do pozostałych artykułów odnotowano większe lub mniejsze spadki w niezaspokojeniu potrzeb.

20. Około 63 proc. gospodarstw uważało w 2013 r., że zaspokojenie ich potrzeb żywnościowych w porównaniu do sytuacji sprzed 2 lat nie zmieniło się, około 31 proc. odczuło pogorszenie, a około 6 proc. poprawę. W stosunku do ocen formułowanych w marcu 2011 r. nastąpił wzrost ocen negatywnych przy jednoczesnym spadku ocen pozytywnych (o ponad 1 p.p.) tych zmian.

***

21. Spośród wyszczególnionych w badaniu dóbr trwałego użytku najbardziej powszechnymi były w lutym/marcu 2013 r.

pralka automatyczna i płatna telewizja satelitarna lub kablowa.

Pralki automatycznej nie posiadało niecałe 8 proc. badanych gospodarstw, a płatnej telewizji satelitarnej lub kablowej niecałe 28 proc. Do dóbr trwałego użytku, które gospodarstwa posiadały najrzadziej należały łódź motorowa/żaglowa (niecałe 1 proc.), elektroniczny czytnik książek (niecałe 4 proc.) i dom letniskowy (niecałe 5 proc.). W okresie marzec 2009–marzec 2013 wyposażenie gospodarstw domowych w większość uwzględnionych w badaniu dóbr trwałego użytku znacznie wzrosło. Wyjątkiem są: telefon stacjonarny, co związane jest z coraz powszechniejszą rezygnacją z tego typu telefonu na rzecz

telefonów komórkowych, komputer stacjonarny wypierany przez komputer przenośny i tablet oraz odtwarzacz DVD. W ostatnich dwóch latach także nastąpił znaczący wzrost wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku z wyjątkiem telefonu stacjonarnego i komputera stacjonarnego, co jest związane z zastępowaniem ich przez telefon mobilny i komputer przenośny, a także odtwarzacza DVD. Największy wzrost odsetka gospodarstw domowych w zakresie ich wyposażenia w dobra trwałego użytku w tym okresie dotyczy telewizora LCD lub plazmy oraz komputera przenośnego (odpowiednio o ponad 14 i ponad 9 p.p.

22. W stosunku do początku wieku najszybciej przybywało dostępu do internetu, kuchenek mikrofalowych, komputerów, pralek automatycznych, nowoczesnych telewizorów, telewizji satelitarnej lub kablowej, samochodów i zmywarek do naczyń.

23. W lutym/marcu 2013 r. prawie 60 proc. gospodarstw nie posiadało oszczędności. Wśród gospodarstw domowych deklarujących posiadanie oszczędności wyraźnie dominują gospodarstwa o oszczędnościach stanowiących równoważność ich od 1-miesięcznych do 3-miesięcznych dochodów (ponad 31 proc. gospodarstw z oszczędnościami). W okresie marzec 2009- marzec 2013 nastąpił znaczący wzrost odsetka gospodarstw domowych posiadających oszczędności (o prawie 8 p.p.). W ostatnich dwóch latach także obserwujemy wzrost odsetka gospodarstw domowych posiadających oszczędności (o przeszło 3 p.p.). Prawie 67 proc. gospodarstw posiadających w lutym/marcu 2013 r. oszczędności miało je w formie lokat w bankach w złotówkach, a prawie 45 proc. w gotówce. W latach 2009-2013 nastąpił znaczący wzrost odsetka gospodarstw posiadających w oszczędności tylko w przypadku oszczędności w gotówce (o prawie 8 p.p.). W ostatnich dwóch latach odsetek gospodarstw posiadających oszczędności wzrósł znacząco także wyłącznie w grupach gospodarstw mających oszczędności w gotówce (o 5 p.p.). Spadł natomiast znacząco odsetek gospodarstw domowych posiadających oszczędności w bankach w zł (o ponad 3 p.p.) oraz w funduszach inwestycyjnych (o prawie 3 p.p.).

24. W stosunku do 2000 r. o ponad 50 proc. wzrósł odsetek gospodarstw posiadających oszczędności, niewiele jednak zmieniła się wysokość oszczędności w relacji do dochodów.

25. W stosunku do 2000 r. wzrósł w grupie gospodarstw oszczędzających odsetek posiadających oszczędności w gotówce (z 31 do 45 proc.), a zmalał tych, które miały lokaty w bankach (z 78 do 66 proc.).

26. Gospodarstwa domowe, które deklarowały posiadanie oszczędności w lutym/marcu 2013 r., najczęściej gromadziły je jako rezerwę na sytuacje losowe (prawie 67 proc. gospodarstw), zabezpieczenie na starość (pawie 35 proc. gospodarstw) oraz jako rezerwę na bieżące wydatki konsumpcyjne (prawie 34 proc.

gospodarstw). W ostatnich czterech latach znacząco wzrósł odsetek gospodarstw domowych gromadzących oszczędności jako rezerwę na sytuacje losowe (o prawie 8 p.p.), rehabilitację (ponad 2 p.p.) oraz jako zabezpieczenie na starość i jako rezerwę na bieżące wydatki konsumpcyjne (po o prawie 2 p.p.). W latach 2011-2013 nastąpił znaczący wzrost oszczędności przede wszystkim w przypadku ich gromadzenia jako rezerwę na sytuacje losowe oraz na leczenie (odpowiednio o ponad 8 i o prawie 5 p.p.

27. W stosunku do 2000 r. zmalał odsetek gospodarstw gromadzących oszczędności jako rezerwę na sytuacje losowe (z 79 do 67 proc. oszczędzających (ale w 2011 r. było jeszcze mniej – 60 proc.), jako zabezpieczenie na starość (z 47 do 35 proc.), z przeznaczeniem na remont domu/mieszkania (z 38 do 26 proc.) i na leczenie (z 45 do 27 proc.).

28. Prawie 37 proc. badanych gospodarstw domowych deklarowało w lutym/marcu 2013 r. korzystanie z pożyczek i