Aleksandra Paczkowska
Terminologia związana z instytucją
konkubinatu w prawie rzymskim :
interpretacja wybranych pojęć
Studia Prawnoustrojowe nr 7, 189-201
2007
A l e k s a n d r a P a c z k o w s k a G d a ń sk
Terminologia związana z instytucją konkubinatu
w prawie rzymskim - interpretacja wybranych pojęć
„K o n k u b in a ”, „ k o n k u b in a t” - te w yw odzące się z ła c in y te rm in y n a s ta łe w eszły do ję z y k a polskiego. W sp ó łcz esn a p o lszczy zn a je d n a k , w po ró w n a n iu z ła c in ą , w ydaje się z a s k a k u ją c o u b o g a, a n a w y licze n iu pow yż szych pojęć zn ajom ość te rm in ó w zw ią z a n y c h z in s ty tu c ją k o n k u b in a tu się kończy. R z y m ia n ie n a to m ia s t o p ero w ali z n a c z n ie b a rd z ie j ro z b u d o w a n ą s i a t k ą pojęciow ą, n a tle k tó re j t a sto so w a n a w ję z y k u p o lsk im p re z e n tu je się w y jątkow o sk ro m n ie .
K w e stia w y stęp u jący ch w źró d łach o k re śle ń k o n k u b in y i re lacji p o m ię dzy ty m i pojęciam i n a le ż y do n ie z m ie rn ie sk om p lik o w an y ch ze w zg lęd u n a o g ro m n ą ilość m a te r ia łu literack ieg o oraz in sk ry p cji, ź ró d ła rz y m sk ie bo w iem o b fitu ją w o k re śle n ia zw iązan e z in s ty tu c ją k o n k u b in a tu . P o niew aż je d n a k celem niniejszego a r ty k u łu je s t jed y n ie n a k re ś le n ie z n a c z e n ia n a jw a ż
niejszych pojęć i p rz e d sta w ie n ie w ogólnym za ry sie w y stęp u jący ch pom iędzy n im i różnic, ograniczę się do p rz y to c zen ia źródeł n a jb a rd z ie j znaczących. A nalizę te k stó w ograniczę z a te m p rz ed e w szy stk im do źródeł praw n iczy ch pom im o tego, że n iew sp ó łm iern ie więcej in fo rm acji m o żn a zn aleźć w l i te r a tu rze i in sk ry p cjac h n ag robnych. N in ie jsz a p ra c a m a je d n a k c h a r a k te r p rzed e w szy stk im praw niczy, a nie filologiczny, ź ró d ła n iep ra w n icze z a te m b ę d ą p e ł niły jed y n ie rolę tła , z tego też w zględu n ie b ę d ą szczegółowo o m aw ian e; z a m ia s t tego w sk ażę jed y n ie, gdzie m o żn a je znaleźć, oraz przytoczę k o m en ta rz e ro m a n istó w do n ich w ta k im z a k resie, w ja k im b ę d ą one isto tn e .
P om im o dość p recyzyjnej term in o lo g ii, R zy m ian ie n ie p o zo staw ili d efi n icji se n su stricte k o n k u b in a tu , z a te m do p rz e d s ta w ie n ia is to ty tej i n s ty tu cji n ie z b ę d n e j e s t ro z p a try w a n ie jej n a g ru n c ie zw iązków in n eg o ro d z a ju 1, a p rz e d e w sz y stk im m a łż e ń stw a .
1 Zob. A. P a c z k o w s k a , D a r o w iz n a n a rzecz k o n k u b in y i j e j d zie c k a w u s ta w o d a w s tw ie
K o n s ta n ty n a , [w:] W sp ó łc ze sn a r o m a n is ty k a p r a w n ic z a w P olsce, re d . A. D ę b iń s k i, M. W ój
N a jw a ż n ie js z ą ró ż n ic ą pom ięd zy m a łż e ń s tw e m a k o n k u b in a te m s ta n o w ił b r a k u p a r tn e ró w a ffectio m a r ita lis , czyli woli pożycia w z w ią z k u m ał- ż e ń sk im 2. P o m im o zn aczn ej różnicy z d a ń co do c h a r a k te r u p ra w n e g o k o n k u b in a tu , ro m a n iśc i s ą zgodni w k w e stii, że o jeg o istocie s ta n o w ił w ła śn ie b r a k a ffectio m a r ita lis 3. R elac ja t a k a n ie p o d p a d a ła je d n a k pod pojęcie
s tu p r u m , a p o z o sta w a n ie w k o n k u b in a c ie n ie stan o w iło , j a k w n io sko w ać
m o ż n a z p rz ek az ó w źródłow ych, żad n ej u jm y d la k o b iety 4, chociaż je ż e li is tn ia ła w ątp liw o ść, czy k o n k re tn y z w ią zek j e s t m a łż e ń s tw e m , czy k o n k u b i n a te m , to w p rz y p a d k u , k ied y k o b ie ta ciesz y ła się w y so k ą p ozycją sp ołecz n ą i sp ełn io n e były w a ru n k i is tn ie n ia m a łż e ń s tw a , d o m n iem y w an o , że pozo s ta je o n a w zw ią zk u m a łż e ń sk im , a n ie p o z a m a łż e ń sk im 5.
Problem atyka c h a rak teru praw nego kon k u b in atu wzbudza, ja k zostało to w spom niane, wiele kontrow ersji. Wyróżnić m ożna w tej m ierze trzy grupy poglą- dów6. J e d n a g ru p a autorów uw aża konk u b in at za zw iązek wyłącznie faktyczny7,
2 D. 2 5 .7 .4 ; zob. m . in.: B. B io n d i, I s titu z io n i d i d ir itto ro m a n o , M ilan o 1956, s. 573;
„ C o n c u b in a tu s ”, D N P, s. 117 i n.; J . Ig le s ia s , D erecho ro m a n o . I n s titu c io n e s d e derech o p r i- v a d o , B a rc e lo n a 1965, s. 536; „ C o n c u b in a tu s ”, N N D I, s. 1052; S. P e ro z zi, I s titu z io n i d i d i r i t to ro m a n o , vol. I, In tr o d u z io n e , d ir itto d elle p erso n e, le cose e i d i r itti su lle cose, il p ossesso,
R o m a 1928, s. 371 i n.; R. T a u b e n s c h la g , W. K o z u b sk i, H is to r ia i in s ty tu c je r z y m sk ie g o
p r a w a p ry w a tn e g o , W a rs z a w a 1947, s. 273; J . T h o m a s, T extbook o f R o m a n la w , A m s te rd a m -
N ew Y ork - O x fo rd 1976, s. 433; R. V ille rs, R o m e e t le d r o it p r iv é , P a r is 1977, s. 229. 3 Zob. m . in.: E . A lb e rta rio , H o n o r m a tr im o n ii e a ffecto m a r ita lis , [w:] S t u d i d i d ir itto
ro m a n o , vol. I, P erso n e e fa m ig lia , M ilan o 1933, s. 197 i n.; P. B o n fa n te , C orso d i d ir itto ro m a n o , t. I, D ir itto d i fa m ig lia , s. 231 i n.; P. F u e n te s e c a , D erecho p r iv a d o ro m a n o , M a d rid
1978, s. 388; G. L ongo, A ffe c tio m a r ita lis , B ID R 4 6(1939), s. 125; E. V o lte rra , L a co n cep tio n
d u m a r ia g e d ’a p rè s les j u r is te s R o m a in s , P a d o v a 1940, s. 52 i n.
4 R. S c h u lz, C la ssic a l R o m a n L a w , O x fo rd 1951, s. 137; R. T a u b e n s c h la g , R z y m s k ie p r a
w o p ry w a tn e , W a rs z a w a 1955, s. 257.
5 D. 2 3 .2 .2 4 . Zob. ró w n ie ż m . in.: G. C a s te lli, I l c o n cu b in a to n e lla le g isla zio n e a u g u ste a , [w:] S c r itti g iu r id ic i, M ila n o 1923, s. 162 i n . ; J . G a u d e m e t, U n io n lib re et m a r ia g e d a n s la
R o m e im p é ria le , IU R A 40(1989), s. 10, G. L ongo, A ffe c tio m a r ita lis , s. 126; id em , P re su n zio n e d i m a tr im o n io , [w:] S t u d i P a o li, s. 485 i n.; R. O re s ta n o , S u l m a tr im o n io p r e s u n to in d ir itto ro m a n o , [w:] A t t i d e l Congr. d i dir. ro m . e d i sto ria d e l dir., Verona 2 7 —2 8 —2 9 I X 1948 a cu ra d i G. M o sc h e tti, vol. II I , M ilan o 1951, s. 51 i n . N a is tn ie n ie c z a s a m i b a rd z o tru d n y c h do
z a u w a ż e n ia ró ż n ic po m ięd zy m a łż e ń s tw e m a z w iąz k ie m p o z a m a łż e ń s k im z w ra c a u w a g ę J . Z a b ło ck i, Z g o d a m a łż e ń s k a w p r a w ie r z y m s k im , [w:] H o n e ste vivere... K się g a p a m ią tk o w a k u
czci P ro feso ra W ła d y s ła w a B o ja r sk ie g o , T o ru ń 2 0 0 1 , s. 312. E w o lu cję re z y g n a c ji p rz e z j u r y
stó w z u z n a n ia z a m ia ro d a jn y e le m e n tu o b iek ty w n e g o (h o n o r m a tr im o n ii) w k ie r u n k u s k u p ie n ia się n a e le m e n c ie s u b ie k ty w n y m m a łż e ń s tw a , czyli a ffe c tio m a r ita lis , p o d k re ś la E . A l b e r ta r io , H o n o r m a tr im o n ii, s. 201.
6 N in ie jsz y p o d z ia ł u s y s te m a ty z o w a n ia l it e r a t u r y j e s t p ro p o z y cją m ojego a u to r s tw a , p rz y czym o p a rła m się w d u żej m ie rz e n a w n io s k a c h K. R eb ro , K o n k u b in a t v p r a v e r im s k o m od
A u g u s ta d o J u s tin ia n a , B r a tis la v a 1940, s. 10 i n. N ieco in ac ze j p ro b le m a ty k ę tę u jm u je
J . P la s s a r d , L e c o n c u b in a t so u s le H a u t E m p ir e , T o u lo u s e -P a ris , s. 22 i n ., d z ie ląc is tn ie ją c e te o rie n a tr z y n a s tę p u ją c e g ru p y : te o rię k o n k u b in a tu ja k o z w ią z k u p ra w n e g o , ja k o z w ią z k u dozw olonego o ra z osobno w y ró ż n ia ją c te o rię M e y e ra .
7 Z a z w ią z e k fa k ty c z n y u z n a ją k o n k u b in a t m . in .: B. B io n d i, II d ir itto ro m a n o cristia n o , vol. III, L a fa m ig lia , r a p p o r ti p a tr im o n ia li, d ir itto p u b b lic o , M ilan o 1954, s. 125 i n.; G. C a- selli, C o n c u b in a p r o uxore. O s se rv a zio n i in m e rito a l C. 17 d e l p r im o co n cilio d i Toledo, R S D I 3 7 /3 8 (1 9 6 4 /1 9 6 5 ), s. 168; C. C a s te llo , I n te m a d i m a tr im o n io e c o n cu b in a to n e l m o n d o
d ru g a - za zw iązek praw ny8, zwolennicy trzeciego p o g ląd u s ą z d a n ia , że k o n k u b in a t był początkow o zw ią zk iem fa k ty c zn y m , n a to m ia s t w c z a sa c h J u s t y n ia n a sta n o w ił s ta n p ra w n y 9. P rz y c z y n ą z m ia n y s ta n o w is k p oszczególnych a u to ró w były p rz e d e w sz y stk im d y n am icz n e b a d a n ia n a d in te rp o la c ja m i. N a le ży j e d n a k zdecy d o w an ie podzielić z d a n ie ty c h ro m an istó w , k tó rz y u w a ż a ją k o n k u b in a t z a s t a n faktyczny, chociaż p o ciąg ający za so b ą p ew n e s k u t k i p ra w n e . S koro bow iem R zy m ian ie n a w e t m a łż e ń stw o tra k to w a li w y łącz n ie ja k o s ta n faktyczny, to ty m b a rd z ie j n a le ż y p od zielić tę o pinię ró w n ież w o d n ie sie n iu do k o n k u b in a tu .
In te re s u ją c a w ydaje się rów nież k w e stia zw iązków pom iędzy liczb ą osób w ięk sz ą niż dwie, a co za ty m idzie, w sp ó łistn ie n ia m a łż e ń stw a i k o n k u b in a tu oraz p roblem obow iązku d o ch ow ania w ierno ści p rzez k o n k u b in ę. W iadom o, że n iew iern y m ąż n ie podlegał ża d n y m k aro m , żo n a b ez d y sk u sy jn ie n a to m ia s t m u s ia ła być w ie rn a m ężczyźnie, p ro blem w ierno ści k o n k u b in y n a to m ia s t nie zo stał jed n o zn a czn ie ro z strz y g n ię ty w d o k try n ie 10.
ro m a n o , M ilan o 1940, s 74 i n.; G. C o rn il, D r o it r o m a in , B ru x e lle s 1921, s. 130; E. C o sta , I l c o n cu b in a to in R o m a , B ID R 11(1898), s. 223 i n.; idem , S to r ia d e l d ir itto ro m a n o p riv a to ,
T orino 1911, s. 56 i n.; E . C u q , M a n u e l des In s titu tio n s ju r id iq u e s d es R o m a in s , P a r is 1928, s. 164 i n.; K. C z y h la rz, I n s ty tu c je p r a w a rzy m sk ie g o , W a rsz a w a 1922, s. 332; A. F a u v e lle , De
la p a te r n ité des e n fa n ts n és d a n s le c o n cu b in a t, P a r is 1883, s. 16, 27 i n.; P. G ide, D e la c o n d itio n de l ’e n fa n t n a tu r e l et de la con cu b in e d a n s la lé g isla tio n ro m a in e, N R H D 4(1880),
s. 378 i n., s. 409 i n.; id em , E tu d e s u r la c o n d itio n p riv ée de la fe m m e d a n s le d r o it a n c ie n et
m oderne, P a r is 1867, s. 170 i n.; P. G ira rd , M a n u e l é lém en ta ire d e d r o it ro m a in , P a r is 1929,
s. 200; P. J ö r s , G eschichte u n d S y s te m d e s rö m isch es P riva tre ch ts , B e rlin 1927, s. 200; id em ,
U ber d a s V erh ä ltn is d er J u lia de m a r ita n d is o r d in ib u s z u r lex P a p ia P oppaea, B o n n 1882,
s. 17; A. K ü b ler, G eschichte d es rö m isch es R ech ts, L e ip z ig -E rla n g e n 1925, s. 238 i n.; P. M e yer, D er rö m isch e K o n k u b in a t n a c h d e n R e c h ts q u e lle n u n d d e n In sc h rifte n , L eip zig 1895., s. 28 i n.; R. M onier, M a n u e l é lé m e n ta ire d e d r o it ro m a in , vol. I, P a r is 1947, s. 308; G. P acch io n i,
M a n u a le d i d ir itto ro m ano, T orino 1935, s. 590 i n.; S. P e ro zzi, I s titu z io n i, vol. I, s. 371 i n.
8 Z w o len n ik am i u z n a n ia k o n k u b in a tu z a z w ią z e k p ra w n y s ą m .in .: J . C halley, L ’a d u ltè re
à R o m e a v a n t et so u s la loi J u lia , A u x e rre 1882, s. 13 i n.; T. M o m m sen , R ö m is c h e s S tr a -fre ch t, L eip zig 1899, s. 693 i n.; L. M o rillo t, De la c o n d itio n d es e n fa n ts n és h o rs m a ria g e d a n s l ’a n tiq u ité , a u m o y en âge e t d e n o s jo u r s , P a r is 1865, s. 31 i n.; J . M o u g eo t, D u c o n c u b in a t en d r o it ro m a in , D ijo n 1882, s. 12 i n.; J . Voet, C o m m e n ta r iu s a d P a n d e c ta s ,
t. IV, H a la e 1779, s. 403 i n.; R. T a u b e n sc h la g , op. cit., W a rs z a w a 1955, s. 257 i n.
9 Z a u z n a n ie m k o n k u b in a tu w c z a sa c h A u g u s ta z a z w iąz ek fak ty czn y , z a z w iąz e k p ra w n y z a p a n o w a n ia J u s ty n i a n a o p o w ia d a ją się m . in .: E. A lb e rta rio , H o n o r m a tr im o n ii, s. 197 i n.; id em , D i a lc u n i r ife r im e n ti a l m a tr im o n io e a l p o ssesso in S . A g o stin o , [w:] S t u d i d i d ir itto
ro m a n o , vol. I, P erso n e e fa m ig lia , M ilan o 1933, s. 229 i n.; V. A ra n g io -R u iz , I s titu z io n i d i d ir itto ro m a n o , N a p o li 1954, s. 462 i n.; P. B o n fa n te , N o ta s u lla rifo r m a g iu s tin ia n e a d el c o n cu b in a to , [w:] S t u d i P ero zzi, P a le rm o 1925, s. 281 i n.; id em , C orso, t. I, s. 231 i n.;
id em , I s titu z io n i d i d ir itto ro m a n o , M ilan o 1987, s. 162 i n.; G. C a s te lli, I l c o n cu b in a to , s. 143 i n.; S. D i M a rzo , I s titu z io n i d i d ir itto ro m a n o , R o m a 1946, s. 177; H . In s a d o w s k i,
R z y m s k ie p r a w o m a łż e ń s k ie a c h rze śc ija ń s tw o , L u b lin 1935, s. 88 i n.; G. L ongo, A ffe c tio m a r ita lis , s. 125; id em , D ir itto ro m a n o , t. III, D ir itto d i fa m ig lia , R o m a 1953, s. 67 i n.;
E. V o lte rra , I s titu z io n i d i d ir itto p r iv a to ro m a n o , R o m a 1961, s. 676; id em , P er la sto ria d e ll’
a c cu s a tio a d u lte r ii iu re m a r iti vel p a tr is , [w:] S tu d i e co n o m .-g iu r. p u b b l. p e r c u r a d e lla fac.
di g iu r. d. R. U niv. di C a g lia ri 17(1929), s. 5; id em , P er la sto r ia d e l rea to d i b ig a m ia in
d ir itto ro m a n o , [w:] S t u d i R a t t i , M ilan o 1934, s. 387 i n.
10 W św ietle źródeł, k o n k u b in at był zw iązkiem m onogam icznym ; ta k i w niosek w ypływ a w prost z an alizy fragm entów : C. 5,26,1: N e m in i licet concedatur constante m atrim onio concubinam penes
P o n ie w aż aż do czasów A u g u s ta k o n k u b in a t był s ta n e m p ra w n ie o bo jęt n y m , a n i ce sarz e, a n i ju ry ś c i n ie s k u p ia li n a n im swojej u w ag i. J e d n a k w ra z z rozw ojem c h rz e ś c ija ń s tw a u s ta w o d a w c y po św ięcali m u co raz w ię k s z ą licz bę p rz ep isó w i silniej in g e ro w a li w s t r u k t u r ę k o n k u b in a tu .
U sta w o d a w stw o A u g u s ta n ie d y sk ry m in o w a ło je szc ze k o n k u b in a tu , a je g o rozwój w ty m o k re sie spow odow any b y ł n ajp ra w d o p o d o b n iej p rzez z a k a z y m a łż e ń sk ie w p ro w ad zo n e u s ta w a m i ju lijs k im i11. W iadom o też, że zgodnie z n im i k o n k u b in a t p o z o sta w a ł extra p o e n a m leg is12. P o z o sta w a n ie w n im n ie było z a te m a n i z a k a z a n e , a n i te ż n ie p od legało k a ro m , je d n a k po r a z p ie rw sz y p rz ep ro w a d zo n o w y ra ź n ą lin ię p o d z ia łu po m ięd zy zw ią zk am i m a łż e ń s k im i a p o z a m a łż e ń sk im i. D zieci pochodzące z k o n k u b in a tu u z y s k i w a ły s t a t u s p ra w n y swojej m a tk i, fa k t zaś p o za m a łżeń sk ieg o ojcostw a n ie ro d z ił ż a d n y c h obow iązków p ra w n y c h po s tro n ie biologicznego ojca dzieck a, inaczej niż m iało to m iejsce w p rz y p a d k u kobiety, n a k tó re j ciążył obow ią
se h a b e re o ra z : P.S. 2 ,2 0 ,1 : E o tem p o re q u o q u id u x o r e m h a b e t, c o n c u b in a h a b e re n o n p o test. K w e s tia m o żliw o śc i w s p ó łis tn ie n ia m a łż e ń s tw a i k o n k u b in a tu j e s t j e d n a k w d o k tr y n ie
s p o r n a - c zę ść r o m a n is tó w u z n a je k o n k u b i n a t z a z w ią z e k m o n o g a m ic z n y , t a k m .in .: W . B o ja rs k i, P r a w o r z y m s k ie , T o ru ń 1994, s. 118; K. C z y h la rz , op. c it., s. 332; S. D i M arzo , op. c it., s. 177 i n.; R. D o m in g o , L a le g is la c ió n m a tr im o n ia l d e C o s ta n tin o , P a m p lo n a 1989, s. 70 i n.; A. G u a rin o , D ir itto p r iv a to ro m a n o . L e z io n i i s t itu z io n a li d i d ir itto r o m a n o , N a po li 1958, s. 133; O. R o b le d a , E l m a tr im o n io e n d erech o ro m a n o . E se n c ia , r e q u is ito s de
v a lid e z , efectos, d is o lu b ilid a d , R o m a 1970, s. 280; C. S a n filip p o , I s t i tu z io n i d i d ir itto r o m a no, N a p o li 1 960, s. 151; R. S o h m , I n s ty tu c je , h is to r ja i s y s te m r z y m s k ie g o p r a w a p r y w a t n e go, W a rs z a w a 1 925, s. 501; F. V erin g , G e sc h ich te u n d I n s t i tu t i o n e n d e s r ö m is c h e n P r iv a tre ch tes, M a in z 1870, s. 432. N ie k tó rz y a u to r z y s ą j e d n a k o d m ie n n e g o z d a n ia - zob. m . in.:
B. B io n d i, I l d ir itto ro m a n o c r is tia n o , t. II I , s. 127; R. D a n ie li, S u l c o n c u b in a to in d ir itto
g iu s tin ia n e o , [w:] S t u d i A r a n g io - R u iz , t. II I , N a p o li 1953, s. 178 i n .; W . O k ę c k i, P ra w o fa m i li j n e u R z y m ia n . P ra w o m a łż e ń s k ie , t. I, W a rs z a w a 186 6 , s. 46; S. P e ro z z i, I s titu z io n i,
t. I, s. 3 7 2 i n .; R. S c h u lz , op. c it., s. 138 i n . R z ec z n ic y k o m p ro m iso w e g o w tej s y tu a c ji s ta n o w is k a u w a ż a ją , że m ę ż c z y z n a ż o n a ty m ó g ł m ieć j e d n ą lu b w ięcej k o n k u b in , j e d n a k ż e p o d w a r u n k ie m , że n ie p o z o s ta w a ły o n e p o d ty m s a m y m d a c h e m , co m a łż o n k a ; teg o z d a n i a s ą m .in .: S. P e ro z z i, I s titu z io n i, vol. I, s. 3 7 2 i n.; O. R o b le d a , op. c it.,s . 70 i n. W ia d o m o te ż z c a łą p e w n o ś c ią , że n ie w ie rn o ś ć m a łż e ń s k a ze s tr o n y żo n y b y ła b a rd z o s u r o w o k a r a n a , w y d a je się j e d n a k , że p o jęcie a d u lte r iu m m ogło być r o z u m ia n e s z e rz e j — ja k o p o ży cie k o b ie ty p o z o s ta ją c e j w tr w a ły m z w ią z k u , b e z w z g lę d u n a c h a r a k te r ta k ie j re la c ji, z in n y m n iż je j p a r t n e r m ę ż c z y z n ą . Z ta k ie g o z a ło ż e n ia być m o że w y n ik a ła m o żliw o ść p o p e ł n i e n i a c u d z o łó s tw a p rz e z k o n k u b in ę . N ie k tó rz y a u to r z y s ą j e d n a k z d a n ia , że o b o w ią ze k d o c h o w a n ia w ie rn o ś c i p rz e z k o n k u b in ę , k t ó r a b y ła w y z w o len ic ą sw ojego p a tr o n a , n ie w y n i k a ł z f a k tu , że b y ła o n a jeg o k o n k u b in ą , a le z p r a w a p a tr o n a tu ; t a k m . in .: J . P la s s a r d , op. c it., s. 68.
11 N N D I, vol. III, s. 1052. Szczegółow o n a t e m a t z a k a z ó w z a w ie r a n ia m a łż e ń s tw z a p a n o w a n ia A u g u s ta zob. m . in .: S. S o lazzi, S u i d iv ie ti m a tr im o n ia li d e lle leg g i a u g u stee, A tti Acc. N a p o li 59 (1 9 3 9 ), s. 269 i n . = S c r itti d i d ir itto ro m a n o , vol. IV (1 9 3 8 —1947), N ap o li 1963, s. 81 i n . Zob. ró w n ie ż W. D a jcz a k , Z a p is n a rzecz ż o n y w p r a w ie r z y m s k im , T o ru ń 1995, s. 88 i n . w ra z z l i t e r a t u r ą p o d a n ą w p rz y p . 1; A. S o k a la , M e re tr ix i j e j p o zy c ja w p r a
w ie r z y m s k im , T o ru ń 1998, s. 93 i n.; M. Z ab ło ck a, P r z e m ia n y p r a w a osobow ego i r o d z in n e g o w u sta w o d a w s tw ie d y n a s tii ju lijs k o -k la u d y js k ie j, W a rsz a w a 1987, s. 34 i n.
zek alim en tacy jn y . W ścisły m z w ią z k u z p ow yższym p o zo staw ały rów n ież k w e stie le g ity m a c ji13 o raz ad o p c ji14 dzieci p o z a m a łż e ń sk ic h .
P ojęcia: c o n c u b in a tu s czy c o n c u b in a w y s tę p u ją w rz y m s k ic h ź ró d ła ch p ra w n ic z y c h w k ilk u d z ie się c iu m iejscach . S p o ty k a n e s ą ró w n ież w w ielu d z ie ła c h lite ra c k ic h o ra z ty s ią c a c h in s k ry p c ji n a g ro b n y c h , co św iad czy o ty m , że k o n k u b in a t był w R zym ie zjaw isk ie m p o w szechn ym .
W yraz c o n c u b in a tu s pochodzi od słow a co ncub ina , to o s ta tn ie zaś w y w odzi się od słów: concum bo lu b concubo. C on cum bo (-cubui, -c u b itu m , -3) pochodzi z p o łą c z e n ia con o raz cum bo, co znaczy: ‘położyć się p rz y k im ś ’ albo ‘sp ółkow ać’, n a to m ia s t concubo (-1) (con i cubo): ‘leżeć p rz y k im ś ’15.
O k re śle n ie c o n c u b in a n ie było j e d n a k je d y n y m fu n k c jo n u ją cy m w p r a w ie rz y m sk im , ź ró d ła w s k a z u ją rów nież in n e , ta k ie ja k : p a e le x czy am ica. Prócz ty ch trze ch , najczęściej sp o ty k an y ch w źró d łach p raw niczych , w y stę puje je d n a k w iele in n y ch o k re śle ń konkubentów , obecnych p rzed e w szy stk im
13 N a t e m a t ró ż n y c h ro d z ajó w le g ity m a c ji m .in .: R. A sto lfi, C o sta n tin o e la le g ittim a z io -
ne d ei fig li m a tu r a li m e d ia n te m a tr im o n io , [w:] II d ir itto ro m a n o ca n o n ico q u a le d ir itto p r o p r io d e lle c o m m u n ità c r is tia n e d e ll’O rien te M e d iter ra n e o , R o m a 1994, s. 227 i n.; H . D o n n er, A d o p tio n o d er L e g itim a tio n ? E r w a g u n g e n z u r A d o p tio n im A lte . T e s ta m e n t a u f H in te r g r u n d d e r a lto r ie n ta lis c h e n R ec h te , O rie n s A n tiq u u s 8(1969), s. 8 7 i n.; H . J a n e a u , De l ’a d r o g a tio n d es lib e ri n a tu r a le s à la lé g itim a tio n p a r re sc rip t d u p r in c e , P a r is 1948, G. L u c h e tti, L a le g ittim a z io n e d e i fig li n a tu r a li n e lle fo n ti ta rd o im p e r ia li e g iu s tin ia n e e (S e m . Giur. U niv. B o lo g n a 136), M ila n o 1990; A W acke, h a sło : „ L e g ittim a z io n e d e i f i g l i ” (D iritto ro m a n o ),
N N D I, vol. IX, s. 724 i n.; C. V an d e W iel, C o m p lé m e n ts à la lé g itim a tio n p e r m a r ia g e
s u b s é q u e n t so u s J u s tin ie n et d a n s le d r o it g réc o -ro m a in , R ID A 26(1979), s. 453 i n.; id em , L a lé g itim a tio n p a r o b la tio n à la C u rie d a n s le d r o it ro m a in . Q u e lq u es tra ces d a n s les d ro its c a n o n iq u e , c iv il et b y z a n tin , R ID A 37 (1 9 9 0 ), s. 447 i n.; id em , L a lé g itim a tio n p a r m a ria g e s u b s é q u e n t, de C o n s ta n tin à J u s tin ie n . S a réc ep tio n sp o r a d iq u e d a n s le d r o it b y z a n tin , R ID A
25(1978), s. 308 i n.; E. V o lte rra , In to r n o a D. 2 3 ,2 ,5 7 a , M é lan g e s M e y lan 1(1963), s. 367 i n. 14 S z e rze j n a t e m a t a d o p cji i a d ro g a c ji m . in .: E . A lb e rta rio , L a d o n n a a d o tta n te , [w:] S t u d i d i d ir itto ro m a n o , vol. V I, M ilan o 1953, s. 221 i n.; C. B e lle lli, S u lV o rig in e
d e ll’a rro g a zio n e a ttiv a d e lle d o n n e , S D H I 3 (1937), s. 140 i n.; C. C a s te llo , II p r o b le m a evolu- tivo d e lla „ a d ro g a tio ”, S D H I 33 (1 9 6 7 ), s. 129 i n.; G. B e rg m a n , B e iträ g e z u m rö m is c h e n A d o p tio n sre ch t, L u n d 1912; M. K a se r, D a s rö m is ch e P riv a tre c h t, vol. II, M ü n c h e n 1975, s. 208
i n.; M. K u ry ło w icz, A ro g a c ja w ła s n y c h d zie c i p o z a m a łż e ń s k ic h w r z y m s k im p r a w ie k la s y c z
n y m , C P H 2 1 ,2 (1 9 6 9 ), s. 13 i n.; id em , A d o p tio w r z y m s k im p r a w ie p r z e d k la s y c z n y m i k la sy c zn y m , L u b lin 1973 w ra z ze w s k a z a n ą l it e r a t u r ą ; id em , A ro g a c ja w ła s n y c h d zie c i p o z a m a ł ż e ń s k ic h w r z y m s k im p r a w ie p o k la s y c z n y m i j u s ty n ia ń s k im , C P H 2 6 ,2 (1 9 7 4 ), s. 25 i n.; id em , G eneza i fo r m a r z y m s k ie j a d o p cji, [w:] A n n a le s U M C S 22, sectio G, L u b lin 1975, s. 143 i n.;
id em , A d o p tio p r a w a rz y m sk ie g o . R o z w ó j i z m ia n y w o kresie p o k la s y c z n y m i j u s ty n ia ń s k im , L u b lin 1976 w ra z ze w s k a z a n ą l it e r a t u r ą ; id e m , D z ie d z ic z e n ie p r z e c iw te s ta m e n to w e a d o p to
w a n y c h w r z y s m k im p r a w ie k la s y c z n y m i je g o zn a c z e n ie d la ro zw o ju r z y m s k ie j a d o p cji, C P H
2 8 ,2 (1 9 7 6 ), s. 17 i n.; id em , D ie A d o p tio im k la s s is c h e n rö m is c h e n R ec h t, [w:] S t u d ia A n t i
q u a , W a rs z a w a 1981, w ra z ze w s k a z a n ą l it e r a t u r ą ; B. P itz o rn o , L ’a d o zio n e p r iv a ta , P e r u g ia
1914; J . T h o m a s, S o m e n o te s o n a d ro g a tio p e r r e s c r ip tu m p r in c ip is , R ID A 14(1967), s. 413 i n.; E. V o lte rra , L a n o zio n e d e ll’ a d o p tio e d e ll’ a d ro g a tio seco n d o i g iu r is ti r o m a n i d e l I I e
I I I secoli d.C ., B ID R 69(1966), s. 127 i n.
15 R. F rie d l, D er K o n k u b in a t im k a is e r z e itlic h e n R o m vo n A u g u s tu s b is S e p tim iu s S e v e
ru s, S t u t t g a r t 1996, s. 125 i n.; J . P la s s a r d , op. cit., s. 15 i n. Z n ac ze n ie te rm in ó w : concubo
o ra z co n cu m b o w ję z y k u p o lsk im p o d a je J . S o n d e l, S ło w n ik ła c iń s k o -p o ls k i d la p r a w n ik ó w
w źró d ła c h lite ra c k ic h o ra z in s k ry p c ja c h n a g ro b n y c h . S po śró d n a jw a ż n ie j szych o k re śle ń , ty tu łe m p rz y k ła d u m o ż n a w y m ien ić16: hospes, h o s p ita 17,
c o m p a r 18, so d a lis, s o d a lia 19, n y m p h e 20, d o m i n a 21, c o n se rv u s, co n se rv a (conserba)22, collibertus, colliberta (conliberta)23, c o n iu x 24, m a ritu s, m ari- ta 25, vir, uxo r26.
Do pow yższych rzeczow nik ów często d o łącz an e s ą ep itety , św iad czące o re la c ja c h pom ięd zy k o n k u b e n ta m i, ta k ie j a k np.: bene m erens, bene de se
m e ritu s, o p tim u s, p iu s , sa n c tu s, fid e lis s im u s , d u lc issim u s. K a żd y z n ic h
m o ż n a ró w n ież sp o tk a ć n a in sk ry p c ja c h w ro d z a ju ż e ń sk im , u ży w a n y c h w o d n ie sie n iu do kobiety.
W n a js ta rs z y c h ź ró d ła ch rz y m sk ic h , w sp o m in ając y ch o z w ią z k a c h poza- m a łż e ń sk ic h , a k o n k re tn ie o k o n k u b in a c ie , z n a jd u je m y o k re ś le n ie p ocho dzące z g rek i: p a e le x (pelex, p ellex). J a k p isze M ey e r27, p a e le x j e s t k o b ie tą w o ln ą, jej dzieci n ie m a ją ojca, zw an e s ą vu lg o q u a esiti, a ich s t a t u s p ra w n y j e s t ta k i sam , j a k s ta tu s m a tk i. R z y m sk a p a e le x to p a lla c a -ae, czyli ‘n a ło ż
n ica, k o c h a n k a ’, z ro m a n iz o w a n e g re ck ie pojęcie: pellicere albo pellere, k tó re w ję z y k u g re c k im w zięło się z a p o śre d n ic tw e m F e n ic ja n z pochodzącego z h e b ra jsk ie g o w y ra z u p île g e sc h 28. F a k tu g reckieg o p o ch o d z en ia sło w a p a -
elex byli św iad o m i z r e s z tą s a m i R zy m ian ie, co p o tw ie rd z a ją słow a P a u lu s a :
D. 50.16.144: Libro memoralium Massurius scribit „pellicem” apud antiquos
eam habitam, quae, cum uxor non esset, cum aliquo tamen vivebat: quam nunc vero nomine amicam, paulo honestiore concubinam appellari. Granius Flaccus
16 J . P la s s a r d , op. cit., s. 110 i n . w y m ie n ia i a n a liz u je z n a c z e n ie ty c h o k re ś le ń , p o d a ją c ró w n ie ż ź ró d ła , w k tó ry c h one w y s tę p u ją , d z ię k i c ze m u m o ż n a w y ra ź n ie z au w a ż y ć , z j a k ą c z ę sto tliw o ś c ią i w ja k im z n a c z e n iu b y ły u ż y w a n e . Z ra c ji b o g a c tw a l it e r a t u r y o ra z ilości in s k ry p c ji w p o n iżs zy c h p rz y p is a c h p rz y ta c z a m z a P la s s a r d e m je d y n ie n ie k tó re z n ic h t y t u łem p rz y k ła d u . N ie m o g ą być one z a te m tr a k to w a n e ja k o w y licz en ie e n u m e r a ty w n e , co w y ra ź n ie z a z n ac zy ła m p rz y k a ż d y m z przypisów . 17 m .in . C. II 18. 18 m .in . C. XIV 1904. 19 m .in . C. VI 20877; 21510; 25552. 20 m .in . O v id ., Her. 1.27. 21 m .in . C. XIV 1000. 22 m .in . C. VI 4350; 7532; 9891; 17244; 17359; 2 4169; 2541 6 9 ; 2 7328; 27881; 3 4743; C. V III 2296; C. IX 1298; 2715; 5870; C. X 767; 1094; 1964; C. XI 606; 4294. 23 m .in . C. VI 4621; 5709a; 5778; 7081; 12485; 12930. 24 m .in . C. V I 297; 1876; 1957; 2312; 2325; 2326; 2 3 58; 2362; 2372; 4391; 4464; 5042; 8493; 8827; 9122; 10474. 25 m .in . C. VI 4823; 7718; C. V III 2296; 6830; 7718; 12892. 26 m .in . C. V III 12603; 16630.
27 P. M eyer, op. cit., s. 7 i n.
28 Ib id e m . C a s te llo d o d a je , że n ie j e s t to j e d n a k w y ra z p o c h o d z e n ia h e b ra js k ie g o , a le p ra w d o p o d o b n ie w p ro w a d z o n y do teg o ję z y k a p rz e z P e rs ó w - zob. C. C a s te llo , op. cit., s. 10. W a ż n ie jsz e o p ra c o w a n ia n a t e m a t k o n k u b in a tu w G re cji w ra z z c zę śc ią ź ró d eł p o k ró tce c h a ra k te r y z u je ró w n ie ż C. C a s te llo , op. cit., s. 10 i n . N a te m a t k o n k u b in a tu w G re cji ró w n ież h a sło : „ c o n c u b in a tu s” [w:] D ic tio n n a ire des a n tiq u ité s , s. 1434 i n.
in libro de iure Papiriano scribit pellicem nunc vulgo vocari, quae cum eo, cui uxor sit, corpus misceat: quosdam (quondam) eam, quae uxoris loco sine nuptiis in domo sit, quam naXXaKijv Graeci vocant.
W sp o m in a o ty m rów n ież G ellius:
Gell., Noct. Att. IV 3: Paelex, quasi naXXai; id est quasi naXXaKię: ut pleraque alia,
ita hoc quoque vocabulum de graeco flexum est.
N a js ta r s z a w z m ia n k a o p a e le x pochodzi jeszcze z le g e n d a rn y c h „u sta w k ró le w sk ic h ”, o czym d o w iad u jem y się w ła ś n ie od w sp o m n ian eg o wyżej G e lliu sa. U sta w y N u m y m iały, w e d łu g p rz e k a z u , stan o w ić w tej k w e stii:
Gell. Noct. Att. IV 3: Paelex aram Iunonis ne tangito: si tangit Iunioni crinibus
demissis agnum fem inam caedito.
W arto je d n a k zw rócić ró w n ież u w ag ę, j a k pow yższe sło w a b rz m ią w całym k o n te k śc ie . G e lliu s p isze bow iem :
Gell., Noct. Att. IV 3: Paelicem autem appellatam probrosamque habitam quae iuncta consuetaque esset cum eo, in cuius m anu mancipioque alia matrimonii causa foret. hac antiquissim a lege ostenditur, quam N um ae regis fuisse accepi- mus: „Paelex aram Iunonis ne tangito: si tangit Iunioni crinibus demissis agnum fem inam caedito”. Paelex autem quasi xaXXaij id est quasi 7iaXXamę: ut pleraque alia, ita hoc quoque vocabulum de Graeco flexum est.
W ty m frag m en cie z a te m p a elex u to ż s a m ia n a je s t z k o b ietą, k tó ra z o sta ła o sąd z o n a za złe p ro w ad zen ie się - p ro b ro sa m h a b ita m i po zostaje w poży ciu z m ężczyzną żo n aty m , k tó ry rów nież m a żonę pod sw oją m a n u s. D o d a t kowo od P a u lu s a D iac o n u sa w F estusie (paelices) do w iadu jem y się, że:
Paelices nunc quindem appellantur alienis succumbentes non solum feminae sed etiam mares. Antiqui proprie eam paelicem nominabant, quae uxorem habenti nubebat. Cui generi mulierum etiam poena constituta est a N um a Pompillo hac lege: paelex aram Iunonis ne tangito; si tanget criminis demissis agnum femi- nam caedito.
W racając je d n a k do fra g m e n tu a u to rs tw a P a u lu s a (D. 50.16.144), zdaniem C astellego29, w czasach C ezara, p a elex w św ietle cytow anego źród ła by ła w ła śnie ko bietą, k tó ra w spółżyła corpus m iscebat, z żo natym m ężczyzną. O gólnie
je d n a k rzecz u jm u ją c, p a e le x p o z o sta w a ła w pożyciu z m ężczyzn ą, n ie b ęd ą c jeg o żoną, p rz y czym bez z n a c z e n ia był t u fa k t, czy ów m ężc zy zn a był żonaty, czy te ż nie. J e ż e li n a to m ia s t chodzi o sło w a M a s s u riu s a S a b in u s a :
...„pellicem ” a p u d a n tiq u o s ea m h a b ita m , quae, c u m uxor n o n esset, c u m a liq u o ta m e n vive b a t: q u a e n u n c vero n o m in e a m ic a m , p a u lo h o n estio rem c o n c u b in a m a p p e lla ri, to w y n ik a z n ich , że w s k a z a n e w te k śc ie o k re ś le n ia
k o n k u b in y - p a e le x , a m ic a , c o n c u b in a - w z a sa d z ie n ie ró ż n ią się zn a c z e n ie m , a je d y n ie o k re se m , k ied y były u ż y w a n e 30. T ak w ięc w y ra z p a e le x początkow o by ł u ż y w a n y ja k o n ie z b y t p re cy zy jn e o k re śle n ie pożycia, k tó re n ie było pożyciem m a łż e ń sk im . D opiero po p ew n y m czasie, k ied y ję z y k s ta w a ł się b a rd z ie j precyzyjny, a poszczególne zw iązk i p o z a m a łż e ń sk ie do k ła d n ie j ro z ró ż n ia n e , m o ż n a prób ow ać d o p a try w a ć się ro z ró ż n ie n ia pow yż szych te rm in ó w 31. P o n a d to n a le ż y p a m ię ta ć , że zn a cze n ie k ażd eg o te rm in u przechodziło ew olucję, z a te m w ró ż n y ch o k re s a c h ich zn a cze n ie m ogło być ró ż n e 32. N ajw ięcej je d n a k in fo rm ac ji co do z n a c z e n ia w y ra z u p a e le x c z e r p iem y je d n a k , j a k ju ż zostało to w sp o m n ia n e w yżej, n ie ze źród eł p ra w n i czych, a le z lite ra tu ry .
Z liczn y ch źródeł lite ra c k ic h w y ła n ia się w ięc k ilk a z n a c z e ń słow a
paelex. E w olucję tę , z u w z g lę d n ie n ie m p o d z ia łu n a cz asy re p u b lik i, rz ąd ó w
A u g u s ta oraz ce sa rstw o , p rz e d s ta w ił w swojej p ra c y C a ste llo 33. Ze w zg lęd u n a liczbę źródeł, k tó ry c h om ów ienie w ty m m iejscu zajęłoby n ie w s p ó łm ie r n ie w iele m iejsca, o g ra n ic zę się w ięc do p rz e d s ta w ie n ia w y sn u ty c h p rzez teg o a u t o r a w niosków , k tó re m o im z d a n ie m , p o d s u m o w u ją tę k w e stię w m o żliw ie n a jb a rd z ie j tr a f n y i s y n te ty c z n y sposób sp o śró d w sz y stk ic h o p ra c o w a ń 34.
A n a liz u ją c z a te m ź ró d ła lite ra c k ie o k re s u re p u b lik i i czasów p a n o w a n ia A u g u sta , C a ste llo dochodzi do w n io sk u , że z w ią zek z p a e le x początkow o
30 M y śl tę w y ra ż a C. C a s te llo (op. cit., s. 13), k tó r ą d a le j ro z w ija (s. 23) tw ie rd z ą c , że G e lliu s: „...h a ra g g io n e , p a r la n d o d e ll’ep o ca in cui v iv ev a , p o te v a s c riv e re che la d o n n a iu n c-
ta c o n su e ta q u e con u n uom o sp o s a to e r a d e tt a p a e le x: i t e s ti l e t t e r a r i d ei p rim i d u e secoli
c h e si riferisc o n o a c o s tu m i ro m a n i ci c o n ferm an o la s t e s s a cosa: m a a c c a n to a p a lla c a c o m in c ia v a a d e s s e re u s a to a n c h e p a e le x q u a n d o si p a r la v a d i c o stu m i n o n ro m a n i, ed a llo ra il te r m in e v e n n e a q u is ta n d o u n s ig n ific a to m en o p re ciso e d e te r m in a to . [...] E lio Vero a ffe r m a s s e che la naXXaKq a c c e d a t p r o p iu s a d n a tu r a m u x o ris q u a m a m ic a e: u n a ta le a s s e rz io n e n o n r i s u l ta m eglio c h ia r it a d a ll’e s a m e c o m p iu to . Lo s te s s o si p u n d ire d e ll’a cc en n o tro v a to n e lle fo n ti g iu rid ic h e e n e lle o p e re d ei g ra m m a tic i, le q u a li a ffe rm a n o com e m ag g io re s ia la
h o n e s ta s d e lla c o n c u b in a in c o n fro n to d i q u e lla d e lla p a e le x, e d i q u e s ta di fro n te a ll’a m ic a
(D . 5 0 .1 6 .4 4 ; S p a r tia n u s in A elio Vero; B a silic o n II 11,144 (B a ls a m o n )”. Tego sa m eg o z d a n ia j e s t ró w n ie ż P. M eyer, op. cit., s. 10.
31 J a k o p rz y k ła d m o ż n a w y m ien ić B as. II 11,144. 32 C. C a ste llo , op. cit., s. 15 i n.
33 Ib id em , s. 20 i n.
34 Z a d a n ia teg o p o d jął się ró w n ie ż P. M eyer, op. cit., s. 8 i n., k tó r y p o d a je l it e r a t u r ę w p rz y p is a c h sw ojej pracy, a ta k ż e R. F rie d l, op. c it., s. 94 i n . F r ie d l n a k o le jn y c h s tro n a c h p o św ię c a ró w n ie ż w sw ojej p ra c y w iele m ie jsc a in sk ry p c jo m . Ź ró d ła lite r a c k ie p rz y ta c z a ró w n ież J . P la s s a r d , op. cit., s. 165 i n.
ro z u m ia n y by ł ja k o s ta ły z w ią zek m ężczyzny z k o b ie tą , k tó r a n ie j e s t jego żo n ą35 albo p rz e lo tn y z w ią zek m ężczyzny żo n ateg o z k o b ie tą , k tó r a n ie j e s t jego żoną, p rz y czym n a le ż y zaliczyć do tej g ru p y ta k ż e zw ią zk i o k re ś la n e ja k o s tu p r u m 36. M o żna ró w n ież p rz ez pojęcie p a e le x ro z u m ie ć k o b ie tę n i
skiego p o ch o d zen ia, z k tó r ą w iąże się m ężc zy zn a37.
Z a czasów c e s a rs tw a zn a cze n ie słow a p a e le x uległo za sad n icze j z m ia nie. P rz e z pojęcie to ro z u m ia n o n a d a l, podo bn ie j a k w o k re sie re p u b lik i, zaró w n o k o b ietę, j a k i m ężczyznę p o zo stają cy ch w z w ią z k u z ż o n a ty m m ę ż cz y zn ą b ą d ź te ż k o b ietę, k tó r a z w ią z a ła się z n iew o ln ik ie m 38. U to ż sa m ia n o ró w n ież z ty m pojęciem o k re śle n ie : fo c a ria m ilitis 39. P o n a d to , n ie k tó re ź ró d ła w sp o m in a ją o paelex, ale w ta k i sposób, że n a p o d sta w ie ich a n a liz y n ie m o ż n a d o k ła d n ie określić, w ja k im k o n te k śc ie p o s łu g u ją się ty m sło w em 40. G w oli d o p e łn ie n ia pow yższego m o ż n a w sp o m n ieć o jeszcze je d n y m z n a c z e n iu pa elex, a m ian o w icie w te n sposób b y ła o k re ś la n a ró w n ież odali- s k a w ład cy P e rs ji41.
P rz e jd ź m y te r a z do p rz e d s ta w ie n ia d ru g ieg o , w y stęp u jąc eg o w źró d ła c h p ojęcia - am ica. W y stęp u je ono w cy to w a n y m ju ż fra g m e n c ie a u to r s tw a P a u lu s a w (D. 50.16.144) o raz w D. 34.2.35, tego sam eg o a u to ra . F r a g m e n t te n stan o w i:
D. 34.2.35: Titiae amicae meae, cum qua sine mendacio vixi auri pondo quinque
dari volo, quaero an heredes ad praestationem integrae materiae auri an ad pretium et quantum praestandum compellendi sunt.
W ty m k o n te k śc ie w y ra z a m ic a o zn a c z a k o n k u b in ę . R ozróżnić n a to m ia s t pojęcia: p e lle x i a m ic a od o k re ś le n ia u xor p o m a g a ró w n ież w ypo w iedź C a s a u b o n u s a (ad S p a r tia n u m ) w A e liu sz u V eru sie, k tó r a z a w ie ra in fo rm ac je is to tn e w tej k w e stii:
Tria sunt coniunctionis nomina apud iuris auctores et alios: uxor, pellex, amica. Uxor, aiebat Verus, nomen est dignitatis, non voluptatis. Pellex honestior est quam amica, ut quae accedat propius ad uxoris naturam: est enim naXkaxq quasi legitimae coniugis d im id u m .
Z pow yższego f r a g m e n tu w id ać z a te m w y ra ź n ie , że ź ró d ła w ią ż ą pozy cję żony z pojęciem d ig n ita tis .
35 Cec. S ta z ., P lo c iu m I I I 12 i 15; Cic., P ro C lu en tio 70; O vid., M e ta m . X 347.
36 P la u t., R u d e n s IV 1031 i 1032; O v id ., M e ta m . I 662; II 469, 481 i 508; V I 537; id em ,
H ero id es X IV 95.
37 Liv., XXXIX 53. 38 Q u in to C u rzio X 2. 39 Ib id em .
40 S . In n o cen zo p a p a ( l e tte r a XXXVII 6), S . Isid o ro (O rig e n e s X 2297); C .I.L . IX 5 5 7 . 41 G iu s tin o I 9; X 1; X II 13; XXXIX 5; S v eto n io V esp a sia n u s 21.
S zczególnie w iele in fo rm ac ji n a t e m a t z n a c z e n ia słow a a m ic a z n a jd z ie m y ró w n ież w in s k ry p c ja c h n a g ro b n y c h . W ich św ie tle 42 a m ic a j e s t albo k o b ie tą w o ln o u ro d z o n ą - in g e n u a 43, albo w y zw olenicą sw ojego w olnouro- dzonego p a tr o n a 44. M oże być ró w n ież n ie w o ln ic ą p o z o sta ją c ą w zw ią zk u z n ie w o ln ik ie m 45 albo m ężc zy zn ą w oln o u ro d zo n y m 46.
T rzecim w y s tę p u ją c y m w źró d ła c h o k re śle n ie m j e s t pojęcie co n cu bin a. P e w n a g r u p a źródeł w y k a zu je ró żn icę pom ięd zy żo n ą a k o n k u b in ą . W S e n te n c ja c h P a u lu s a czytam y:
PS. III 20: Concubina igitur ab uxore solo dilectu separatur.
T ak że z D ig estó w d o w iad u jem y się, że:
D. 25.7.4: Concubinam ex sola anim i destinatione eastimari oportet.
C y to w an y ju ż w cześniej fr a g m e n t D ig estó w a u to r s tw a P a u lu s a p rz e d s ta w ia n a to m ia s t w z a je m n e re la c je p o m ięd zy p o jęciam i: p a elex, a m ic a i concubin a:
D. 50.16.144: ...paelex... quam nunc vero nomine amicam, paulo honestiore
con-cubinam appellari...
K o n k u b in a z a te m j e s t „god niejsza” niż am ica . Z ajm u je je d n a k n iż s z ą pozycję niż żo n a i o d ró ż n ia się od n iej poprzez: d e s tin a tio a n im i, d ig n ita s i
hono r. In fo rm acje n a te n te m a t p o d a ją D ig e sta :
D. 32.49.4: Parvi autem refert uxori an concubinae quis leget, quae eius causa
empta parata sunt: sane enim nisi dignitate nihil interest.
P ow y ższe c y ta ty w y k a z u ją różn ice p om ięd zy pojęciam i: am ica , co n cu b i
na, uxor, n ie d e fin iu ją je d n a k sam ej in s ty tu c ji k o n k u b in a tu . W in n y c h źró
d ła c h p ra w n ic z y c h rów n ież n ie z n a jd z ie m y ta k ie j definicji, gdyż w z m ia n k i n a te m a t k o n k u b in a tu p rz e w ija ją się w u s ta w o d a w stw ie je d y n ie p ośred n io . W iadom o n a to m ia s t, że k o n k u b in a t n ie p o d leg ał k a ro m , k tó re b yły p rz e w i d y w a n e za p o p e łn ie n ie p rz e s tę p s tw a stu p r u m :
42 C. C a ste llo , op. c i t . s. 31 i n . n a p o d s ta w ie in s k ry p c ji w y ró ż n ił c z te ry s y tu c je i s t n ie n ia k o n k u b in a tu z u d z ia łe m k o b iety , k tó r a o k r e ś la n a j e s t m ia n e m a m ic a .
43 np. X 6750; X II 2010; 3269. 44 X 1768.
45 V I 33576. 46 II 3037, 2973.
D. 25.7.3: ...nam quia concubinatus per leges nomen assumpsit, extra legis
po-enam est.
S p o śró d źródeł lite ra c k ic h , najw ięcej in fo rm ac ji n a te m a t k o n k u b in a tu zn a jd u je m y u A p u le ju s z a 47, C y cero n a48, K a tu llu s a 49, K w in ty lia n a 50, M arcja- lis a 51, P la u t a 52, P lin iu s z a 53, S a llu s tiu s a 54, S e n e k i55 czy S w e to n iu sz a 56. J e żeli zaś chodzi o cz asy późniejsze, p ro b le m a ty k ą t ą za jm o w ali się ró w n ież Ojcow ie K ościoła57.
N a p o d sta w ie pow yższych źródeł m o ż n a stw ierd z ić , że pojęcia: concubi-
n a , c o n c u b in a tu s w y s tę p u ją w ró ż n y c h zn a c z e n ia c h . T ak w ięc, ty tu łe m
p rz y k ła d u , z u tw o ró w P la u t a w y ła n ia się p o s ta ć k o b ie ty w olno u ro d zo n ej, k tó r a n a jp ie rw b y ła p ro s ty tu tk ą , później zaś z w ią z a ła się z żo łn ierzem , j a k ró w n ież kobiety, k tó r a z o s ta ła k u p io n a , b ę d ą c n iew o ln icą, po czym z o s ta ła w yzw olona p rz ez żo łn ierza, ab y zo stać jego k o n k u b in ą . K o n k u b in y je d n a k a b so lu tn ie n ie m o ż n a u to ż sa m ia ć z p ro s ty tu tk ą .
D o strz ec m o ż n a rów n ież p o sta ć k o b iety żyjącej z w oln o u ro d zo n y m , n ie ż o n a ty m m ężczy zn ą, ale ta k ż e zw ią zan e j z m ężc zy zn ą żo n a ty m . W ed ług C ycerona, k o n k u b in a t m oże być ró w n ież zw ią zk iem cudzołożnym . T acyt po daje, że k o n k u b in y p rz eb y w ały w h a r e m a c h do dyspozycji c e sa rz y i in n y ch n a jw a ż n ie jsz y c h osób, S w eto n iu sz zaś tw ie rd z i, że słu ży ły one c e sa rz o w i ra z e m z p ro s ty tu tk a m i. U T acy ta, S w e to n iu sz a i M a rc ja lis a z n a jd u je m y te ż o k re ś le n ie k o n k u b in a tu ja k o z w ią z k u m ężczyzn y z d w o m a m ę ż a tk a m i. Poeci je d n a k m ia n e m k o n k u b in a tu o k re ś la ją ró w n ież zw iązk i p rz eciw n e n a tu rz e .
N a p rz e s trz e n i dziejów o k re śle n ie c o n c u b in a tu s zm ien iało z a te m swoje z n a c z e n ie 58. P ie rw o tn ie by ł to z w ią zek pom ięd zy oso b am i w olno u ro d zo n y m i albo p om iędzy p a tro n e m i jego w yzw olenicą. P ó źn iejsze zaś zn a cze n ie j e s t zn a czn ie sz e rsze w s to s u n k u do pierw o tn eg o . 47 A p u l., M etam or. 8,26. 48 C ic., P ro C lu e n tio 70. 49 C a tu ll., 61,132 i n . 50 Q u in t., I n s t. I,2 ,8 . 51 M ar. 6.22.1; 12.49.4.
52 P la u t., C istell. I 84; id em , E p id ic . I I I 444 i n.; id em , M erc. IV 755; id em , M ile s glor. 140, 146, 336, 362, 416, 469, 508, 559, 937, 973, 1095, 1145; id em , P oen. I 1 0 2 -1 0 3 ; id em , T r in u m . III 698 i n . 53 P lin ., H is t. n a t. 8 .4 4 .1 . 54 S a ll., D e bello J u g u r t. V. 55 S e n ., M on str. 4 P r a e f . 10. 56 S u e t., G a lb a 22; id em , N ero 28.
57 T y tu łe m p r z y k ła d u m o ż n a w y m ie n ić w ty m m ie jsc u m .in .: T e rtu ll., D e C a stit. 6; A m br., D e O ff. 3.19.111; A u g u s t., c. F a u s t. 22,5; id em , S e r m o C. V in d . 21 .2 2 6 .2 ; H ie r., E p is t. 108.8; id em , Vulg. I I P a ra b . 11.21; id em , D a n . 5.3; id e m , R eg es 11.3; id em , C a n t. 6.7.
Pojęciem , z k tó ry m sp o ty k a m y się p rz y o m a w ia n iu k o n k u b in a tu żo łn ie rzy, j e s t ró w n ież fo c a ria m ilitu m 59. Z d a n ie m M e y e ra 60, k o n k u b in ę żo łn ie r z a o k re ś la ją ta k ż e in n e pojęcia: concubin a, h o sp ita , p r o uxore, u xor oraz o m a w ia n a ju ż wyżej a m ica .
P o d su m o w u ją c p ro b le m a ty k ę te rm in o lo g ii sp o ty k a n e j w źró d łach , n a le ży zauw ażyć, że w ź ró d ła ch p ra w n ic z y c h w y s tę p u ją trz y n a jw a ż n ie jsz e p o ję cia: concubina, am ica, p aelex. N a js ta rs z y m u ż y ty m pojęciem j e s t p aelex, p rz y czym n a le ż y zaznaczyć, że zn a cze n ie tego te r m in u było in n e w o k re sie r e p u b lik i niż w o k re sa c h p ó źn iejsz y ch . Z w iąz ek z k o b ie tą o k re ś la n ą w źró d ła c h m ia n e m c o n c u b in a to re la c ja pom iędzy: p a tro n e m i w yzw olenicą, w oln o u ro d zo n y m i w yzw o len icą in n eg o m ężczyzny, w olny m m ężc zy zn ą i k o b ie tą z a s ą d z o n ą w p ro cesie o cudzołóstw o albo ta k ą , k tó re j po chodzenie j e s t n ie ja s n e lu b k tó r a o d d a w a ła się m ężczyznom za p ie n ią d z e . J a k w idać z a te m , z w ią zek m ężczyzny z k o n k u b in ą n ie j e s t je d n y m o k re ślo n y m ro d z a je m zw ią zk u , ale o bejm uje całe ich s p e k tru m . M ógł is tn ie ć ró w n ież zw iązek, w k tó ry m c o n c u b in a b y ła n ie w o ln ic ą z w ią z a n ą z w olnym m ężczy zną. Ten o s ta tn i rodzaj pożycia je d n a k to co n tu b e rn iu m , k tó re w n ie k tó ry c h m o n o g ra fia c h o m a w ia n e j e s t ja k o ro d zaj k o n k u b in a tu . A m ic a n a to m ia s t b y ła o k re śle n ie m kobiety, k tó re j n ie p rz y słu g iw a ł h o n o r k o n k u b in y . Z w iązek z n ią m ógł być albo re la c ją pom ięd zy oso b am i w oln ym i albo n iew o ln ik am i, a z a te m w ty m o s ta tn im p rz y p a d k u j e s t to ró w n ież c o n tu b e r n iu m .
Summary
Terminology related to concubinage in the Roman private law - interpretation o f selected terms
The present article attem pts to discuss the question of terminology used in the Roman private law in order to dem onstrate different ways of describing the woman in the role of the concubine.
There were three main legal term s th a t can be found in sources: concubina,
amica, paelex. Paelex is known to be the oldest term but it has to be noticed th at
the m eaning of the phrase was changing during the period of Republic and follo wing ages. The term amica was used to describe woman th a t did not have the honour of concubina. A concubina instead could live in the relationship with her
patron as his freed woman or with the free-born m an as the freedwoman of the
59 S p o śró d ź ró d eł p ra w n ic z y c h , k tó r e w s p o m in a ją o fo c a ria , n a le ż y p rz y to c zy ć k o n s ty tu cję A n to n in u s a K a r a k a lli z 213 r., z a m ie s z c z o n ą w C. 5.1 6 .2 : S i a n c illa m n u m m is tu is com -
p a r a ta m esse p r a e s id i p ro v in c ia e p ro b a v e ris d o n a tio n is q u e ca u sa fo ca ria e tu a e n o m in e in s tr u - m e n t u m e m p tio n is esse c o n s c r ip tu m , e a m tib i r e s titu i iu b e b iT . n a m lic e t c e s s a n te iu re m a tr im o n ii d o n a tio p e r fic i p o tu e r it, m ilite s ta m e n m eos a fo c a r iis s u is h a c ra tio n e fic tis q u e a d u lia tio n ib u s sp o lia ri n o lo .
other man. She could have also been either an obscuro loco nata or a prostitute or a woman th a t has been judged for adultery.
Concubina and amica could have been free women or slaves as well. The last
case (when a woman was a slave) could not be considered as concubinage but as
contubernium.
It has to be underlined th a t the relationship between a m an and his concubine was not the one and the only type of relationship but it was a description of the entire spectrum of all of them.
