Postulat reformy prawa ziemskiego
w okresie panowania Wazów (1587—4668)
I. Wstęp
Okres panowania Wazów na tronie polskim był istotny dla kształtowania prawa, a szczególnie procesuziemskiego. Nie doszło bowiem wcześniej do uchwalenia cało ściowej kodyfikacji prawa, a projekt opracowany w 1532 roku pod nazwą Corredura iurium został odrzucony przez sejm w dwa lata później. W ciągu następnychdziesię
cioleci rozlegało się wołanie o reformę prawa. Regulacje procesowe stosowanew wy miarze sprawiedliwości również budziły wiele zastrzeżeń. Po uchwaleniu kodyfikacji prawa procesowego pod nazwą Formula processus iudidarii w roku 1523 oraz ordy nacji oTrybunale Koronnym w roku 1578wszystkie braki i niedociągnięcia oburegu lacji stały się przedmiotem powszechnej krytyki i niezadowolenia. Stan ten przypada naokres panowaniaZygmunta III (1587-1632) oraz jego dwóch synów: Władysława IV (1632-1648) i JanaKazimierza(1648-1668).
Krytyka wyrażana przez szlachtę oraz postulaty przez niązgłaszane były formuło
wane głównie nazjazdach sejmikowych, azamieszczane w instrukcjach poselskich.
Natężenie tego niezadowolenia nastąpiło w okresie rokoszu sandomierskiego (1606-1609), nie przynoszącrozstrzygnięćzadowalających stan szlachecki.
Wkrótce więc szlachta na sejmach,próbujączaradzić tej sytuacji, powołała szereg komisji w celu przygotowania projektów zmian w prawie ziemskim,głównie proceso wym. Jeden z posłów, pisarz ziemi lwowskiej - Jan Swoszowski, przedkłada projekt
„Postępku prawnego skróconego”, który zostaje poddany pod ogólnoszlachecką dys
putę,dzięki zarządzeniudruku tego projektuwespół z konstytucjami sejmu 1611 roku.
Projekt nie zadowolił jednak braci szlacheckiej, a sejm odrzucił go jako niespeł- niającypokładanychw nim oczekiwań.
Nadal więc szlachta, niezadowolona z funkcjonującego wymiaru sprawiedliwości, domagała się zasadniczychzmian, postulując reformę prawa.
Zaangażowanie Polski wwojnyzsąsiadami wsposób wyraźny zahamowało zainte
resowanie problemami procedury sądowej i wymiaru sprawiedliwości. Z upływem lat XVII stulecia coraz rzadziej można spotkać formułowane w instrukcjach postulaty.
Korekturę prawa odkłada się napóźniej, gdy nastąpią spokojniejsze czasy.
70 Izabela Lewandowska-Malec
Okres panowania Wazów jest więc dla tej problematyki bardzo istotny. Wyraźnie widoczne są różne fazy zainteresowania tą kwestią: od wzrostu, przez wybuch spo
łecznego niezadowolenia aż do polityki odkładania reformy na czas późniejszy z po
wodu burzliwych wydarzeń międzynarodowych.
Lata 1587-1606
II. Krytyka prawa i procesu ziemskiego oraz próby reform
Już w trakcie bezkrólewia - po śmierci Stefana Batorego - szlachta podjęła dzieło reformy prawa, domagając się powołania komisji, która „tę sprawę Rzeczypospolitej bardzo potrzebną” powinna uwieńczyć stosownym projektem1. W szczególności do
magano się poprawy trybunału, której „(...) od niemałego czasu pragną ludzie”2. Na sejmie koronacyjnym postanowiono przełożyć tę sprawę na następny sejm3. Sprawa naprawy prawa stała się przedmiotem obrad sejmowychw 1589 roku. Została uchwa lona konstytucja powołująca komisję „na korrekturę prawa Ziemskiego Koronnego y dla spisania doskonałego y gruntownego, iednego ięzykiem Polskim, y także dla ukrócenia processu ad inscriptiones, któryby był okrom wszelkich dylacyi i niepo trzebnych excepcyi wynalezion:także też dla wynalezienia y spisania obyczaiu exeku- cyi prędkiej rzeczy osądzoney (...)”4. Komisja liczyła 29 osób (duchownych i przed stawicieli szlacheckich)5. Wtym samym roku mieli się zebrać w Lublinie dnia3 listo pada. Wynagrodzenie członków komisji ustaliła szlachta na sejmikach deputackich w każdym z województw, które miało swojego przedstawiciela w komisji. I chociaż członkowie tej komisji rzeczywiście otrzymali wynagrodzenie za swój trud, to jednak ich praca nie przyniosłaspodziewanych rezultatów6.
1 Szlachta na sejmiku wiszeńskim obrała Jana Bieykowskiego, stolnika ziemi przemyskiej na
„korrekturepraw i trybunału secundum continentiam confoederationis,którzystawiwszy się w Warszawie pro die confoederationeassignata, tam z drugimi deputaty pilnie stawanie otern czynić będą, jakoby tę sprawę Rzpltej bardzo potrzebnąna elekcyą zgotować mogli idokażdego województwa sub censuram oddać”, Laudum kola pokonwokacyjnego w Wiszni 8 maja 1587 r. [w] Akta grodzkiei ziemskie, t.XX.
Lauda wisznieńskie 1572-1648, wyd. A. Prochaska, Lwów 1909, s.63(dalejcyt. Prochaska).
2 Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. I (1572-1620), wyd. S. Kutrzeba, Kraków 1932, s. 123(dalejcyt.Kutrzeba).
3 „Także też artykuły o naprawie exorbitancyi y korrektury praw, ktoreby się na tym seymie nie skończyły, a potym potrzebne bydźzdały, tymże recesemnaszym dokładamy do bliskoprzyszłego seymu”,
Wolumina Legum,wyd.J. Ohryzko, t.II, Petersburg1859, s. 270 (dalej VL).
4 VL II, s. 282.
5 Wśród członkówkomisji rzeczywiście znalazł siętakże JanBieykowskistolnik przemyski, ibidem, s. 282.
6 WspomnianyJ. Bieykowskiotrzymał wynagrodzenie w wysokości 2 groszy z łanu z określeniem terminuwypłaty tejkwoty „doprzyszłegoŚw. Marcina”; uchwała sejmiku w Wiszni 11 września 1589 r., Prochaska, s.83.
7 Kutrzeba, s. 24.
Szlachta zamyślała więc wykorzystać do korektury zbiór statutów i konstytucji, ułożony przezwojskiego krasnostawskiego Stanisława Sarnickiego7. W tym celu znów miano powołać komisję, która dokonałaby oceny tej prywatnej kodyfikacji, a po jej aprobacie praca zostałaby przedłożona sejmowi do akceptacji. Pamiętano także o jej
autorze. Postulowano więc: „i sam pan Samicki, aby za swoją pracę Rzpltej gdzie nagrodę miał”8. Plan ten nie zostałjednak zrealizowany, a dzieło Stanisława Samic- kiego zostałoostatecznie wydrukowane w1594 roku jako praca prywatna9.
8 Instrukcja sejmikuprzedsejmowego wWiszni 7 sierpnia 1592 r., Prochaska, s. 92-93.
9 S.Plaża, Historia prawa wPolsce na tle porównawczym, cz. I: X-XVIII w.,Kraków 1997, s. 142.
10 Prohaska, s. 95.
" Instrukcja sejmikuprzedsejmowego w Wiszni20 stycznia 1597r., ibidem, s. 102.
12Instrukcja sejmikuprzedsejmowego w Proszowicach 3 lutego 1600 r., Kutrzeba, s. 237.
13 „Którzy na czas S. Marcina wroku ninieyszym, do Lublina ziachać się maią, y tę korrekturę prawa spisaną y skorygowaną, na przyszły Seym, y Seymiki Powiatowe przynieść maią. A salaria im przy poborach teraz uchwalonych, z łanu po groszy dwu wedle kwitów podymnych: a w Podolskim całym Woiewodztwie obywatele złożyć będą powinni: które wybrawszy Poborcę, za kwity tych Deputatów ręcznymi, oddać nadaleyna S. Bartłomiey maiąy będą powinni: sub poenismille marcarum na Trybunale peremptorierepetendis",VLII, s. 389-390.
18Aktasejmikowe województwa poznańskiego ikaliskiego, t. I (1572-1632), cz.1 (1572-1616), wyd.
W. Dworzaczek, Poznań 1957, s. 257 (dalejcyt. Dworzaczek).
15 Projektowane punkta do instrukcji posłom sejmowym słane na sejmik przedsejmowy w Środzie30 grudnia 1602 r.,ibidem, s.252.
16Instrukcja sejmiku przedsejmowego w Środzie 30 grudnia 1602 r., ibidem, s. 258.
17„(...) a panowiedeputaci, naznaczenido tej korrektury, stawićsięmają zatymsumptem,któryim jest naznaczony i który już z nichniektórzy wzięli”,Kutrzeba, s. 246.
18 Ibidem,s. 253.
Próby stworzenia specjalnych komisji zajmujących się reformą prawa ponawiano nieustannie. W instrukcji sejmiku przedsejmowego w Wiszni 31 marca 1593 roku szlachta znów domagała się „(...) aby do korektury statutu i konstytucyej koronnych deputaciprawa naszego umiejętni na tym sejmie wysadzeni byli, którym czas i miejsce i nakładnamówić”10. Efektówtego jednaknadal nie było widać, skoro szlachta wciąż się skarżyła, że „proces teraźniejszy bardzo długi jest i instancye, zaczem sprawiedli wość się przewłóczy i do decyzyeji samej rzeczyrzadkoprzychodzi,zaczem staraćsię mają panowie posłowie, aby był skrócony”11.
Począteknowego wieku nie przynosi pod tym względemżadnych zmian. Szlachta krakowska domagała się ponownie powołania komisji i ustanowienia kar zanieobec
ność w trakciejej prac12. Istotnie, na sejmie w roku 1601 została powołana liczna, 27- -osobowa komisja do poprawy prawa, złożona w dużej mierze z prawników praktyków - sędziówi pisarzy ziemskich13. Szlachtazebrana na sejmiku przedsejmowym w Śro dzie 30 grudnia 1602 roku zauważa jednak, że „(...)niejedenraz[z] sejmu deputowani beli i salaria niektórzy wybrali”14, tymczasem do reformy znów nie doszło. Szlachta uważadobre prawo za „fundament wolności, zatrzymanie całości każdej RP”15. Zebra ni postulują zlecić czterem osobom biegłymw prawie wykonanieprojektów „o popra wie iskróceniu procesów,” z tymjednak, aby każdy uczynił to samodzielnie. W ten sposób cztery projektyzostałyby złożone przed oblicze sejmu, który miałby możność dokonania wyboru najlepszych rozwiązań16. Natomiast szlachta województwa krakow
skiegojedyniedomagała się wypracowaniaprzezpowołaną nasejmie komisję projektu poprawy prawa, „(...) żeby wykręty prawne, na zwłokę sprawiedliwości ludzkiej wy myślone, odciętebyły (...)”, zauważając także, iż niektórzy deputacijuż swoje wyna grodzenia pobrali, zapominając o celu, do realizacji któregozostali powołani17.
Szlachta krakowska nadal prosiła o poprawę prawa na sejmiku przedsejmowym w 1604 roku18. Szlachta województwa poznańskiego i kaliskiego nie wnosiła więk
72 Izabela Lewandowska-Malec
szych zastrzeżeń do „statutu starego”, mając na uwadze Statut Łaskiego, który został wydany drukiemw 1506roku i wczęści polskiejzatwierdzony przez królaAleksandra I19- Wyjątek stanowi sprawa skrócenia procesu, „które rozumiemy potrzebne być”20. Przedstawiciele szlacheccy uważali jednak, że poszczególne kwestie procesowe można rozstrzygnąć, nie zwlekając, poprzez uchwalenie stosownych konstytucji,jakw spra wie „(...) aby absqueplenipotentia do odprawowania kauz u Sądu nikt nie był przy- puszczon (,..)”21.
19 S. Plaza, Historiaprawa wPolsce...,s. 140.
20 Instrukcja sejmikuprzedsejmowegowŚrodzie 16 grudnia1604 r., Dworzaczek I,s. 263.
21Ibidem, s. 263.
22 Rzeczy naprawy potrzebujące [w]Pisma polityczne z czasów rokoszuZebrzydowskiego 1606-1608, wyd.J. Czubek, t. II, Kraków1918, s. 296 (dalej cyt. Czubek).
23 Dyskurs około rokoszu,ibidem, s. 433.
24 Sposób podania drogi doś. sprawiedliwości, ibidem,s. 400; także„prawa zaś lullius roboris, bo justycyej niemasz”, Rozmowa synów z matką, ibidem, s. 139.
25 Ibidem, s. 400.
26 Kutrzeba I, s. 276.
27 Por. postanowieniazjazdurokoszowegopodPokrzywnicą 13 sierpnia 1606 r.Kutrzeba I, s. 302/303;
list wysiany ze zjazdu na rokach ziemskich w Krakowie do Mikołaja Zebrzydowskiego wojewody krakowskiego 12 stycznia 1607 r., ibidem, s. 308-309;także list szlachty ze zjazdunarokach ziemskich w Krakowie do szlachty województwasandomierskiego12 stycznia 1607 r., ibidem, s. 309.
Lata 1606—1609
III. Dyskusja nad funkcjonowaniem prawa ziemskiego w okresie rokoszu sandomierskiego
Jednym z głównych zagadnień,którymi zajmowała się szlachtaw okresie rokoszu,była sprawa reformy prawa. Rokoszanie wyrażali niezadowolenie z faktu, że „(...) dawno o correctura iurium et constitutionum sibi contrarriarum i o korekturze trybunału mówiemy (...)”22. Anonimowy autor jednego z pism politycznych tego okresu z sarkazmem wyraża się o dotychczasowych pracach powołanych komisji sejmowych do poprawy prawa: „(...) Korektura iurium skrzypiąc idzie. Mianująsię correctores, którzy nigdy się nie zjeżdżają etpro ludibrio habent bonum publicurtr, choć im też w kaletę dadzą,wezmą; a nic nie sprawią”23.
Dotychczasowy stan prawa szlachta uważała za wielce niezadowalający. „Rozpu ściliśmy się teraz - uważano - kto zuchwalszy, mocniejszy, temu lepiej”24. Prawo, zdaniem rokoszan, musi byćsprawiedliwe. Pod tym pojęciem rozumiano, żepowinno być„(...) niezwłoczne i niewykrętne (...) coby je każdy rozumiał,niekosztowne”25.
W trakcie trwania rokoszu szlachta nadal popierała konieczność naprawy prawa.
Województwo krakowskiedomagało się tego na sejmikuprzedsejmowym w Proszowi cach w 1606 roku26. Na tym bowiem terenie zaangażowanie po stronie rokoszu było bardzo wyraźne. Na kolejnych zjazdach rokoszowych szlachta nieustannie wypomina
„urażone prawa i wolności”27. Głosy żądające naprawyistniejącego stanu rozlegały się
także z innych stron. Szlachta, zebrana na sejmiku w Wiszni rok później, także po twierdziła konieczność korektury prawa, ze szczególnym uwzględnieniem skrócenia procesu sądowego i skutecznej egzekucji28. Sprawę tę uważała za ważną również szlachta województw poznańskiego i kaliskiego, aby „(...) każdemu sprawiedliwość szła, tak ubogiemu, jakoibogatemu”29.
28 Instrukcja sejmikuprzedsejmowego w Wiszni 27marca1607 r., Prochaska, s. 122.
29 Streszczenie artykułów na rokosz pod Sandomierzem uchwalonych przez sejmik nadzwyczajny województwa poznańskiego i kaliskiego, Dworzaczek 1, s. 308.
30 „Na który czas także Deputaci od Nas, z Województw, na korrekturę praw naznaczeni,stawić się powinni wedlekonstytucyi o tym opisaney,y powinności sweyskutecznie dosyć uczynić. A w ktorychby Województwach albo mianowani nie byli, albo pomarli, tedy na Elekcyach Deputackich naznaczyć ie maią”, VLII,s. 436.
31 VL II, s.446.
32 „Korrektura praw iż dla wielu obranychdeputatów nie mogła wziąć skutku starać sięo to, aby w mniejszą liczbęzewszystkiej Korony części naznaczone były pewne osoby i do zjachania sięimczas i miejsce naznaczone, gdzie co namówią, abypo sejmikach zaraz rozsyłali”, Kutrzeba,s. 333.
33 „A z strony ukrócenia processu prawnego, iż produkowany był pewny process od deputatów przeszłych w Warszawie napisany, ten przy instrukcyach na Seymiki Powiatowe rozeslan bydź ma dla kognicyi, aby po tym snadnieyna Seymieo nim decyzya była”,VL II, s. 469.
Żądania szlacheckie zostały potwierdzone następnąkonstytucją nasejmiewarszaw skim 1607 roku. Przypomniano w niej obowiązek stawienia się wybranych uprzednio deputatów w wyznaczonym miejscui czasie w celu dokonania korektury prawa. Gdyby ich dotychczas nie wyznaczono lub któryś z nich zmarł, należało wybrać nowych w trakcie sejmików deputackich30. Zadbano równieżo wypłatę wynagrodzeniadlatych członków komisji zajmującejsię poprawąprawa, którzy go jeszcze nie otrzymali31.
Następnie, w 1608roku, wskazując na przyczynę niepowodzeń w kwestii naprawy prawa, szlachta krakowska uznała dotychczasowe działania za niemożliwe do realiza cji, gdyż została wybranazbyt dużaliczba deputatów dokomisji. Należało więc, zda niem krakowian, po zmniejszeniu liczby deputatów wyznaczyć im, reprezentującym wszystkie prowincjeRzeczypospolitej,miejsce obrad oraztermin zjazdu. Przygotowa ny projektpowinien był być niezwłocznierozesłany szlachcie nasejmiki32.
Sprawa stała się przedmiotem obrad następnego sejmu, w roku 1609. Powtórzono w jednej z konstytucji treść regulacji z 1607roku w tejmierze. Wspomniano przytym, że dotychczasowi deputaci przygotowali w Warszawie projekt reformy procesu, który powinienbyćprzesłany szlachcie na sejmikiw celu dyskusji nad nim,a następnie sej mowido decyzji33.
Lata 1609-1632
IV. Kolejne próby naprawy prawa i procesu ziemskiego
Jednym z deputatów wyznaczonych do komisji mającej za cel korekturę prawa był pisarz ziemi lwowskiej - Jan Swoszowski. Postawił on przed sobą ambitny cel. Przy gotował projekt reformy procesu ziemskiego opatrzony tytułem: „Postępek prawny
74 Izabela Lewandowska-Malec
skrócony”. Projekt ten był przedmiotem obrad sejmu 1611 roku. Postanowiono wów
czas wydrukować go wrazzkonstytucjami tego sejmu34 35.
34„Skróceniepostępku prawnego poPolsku spisane, y na len seym podane przez Urodzonego Jana Swoszowskiego Pisarza Ziemie Iwowskiey przy bytności niektórych deputatów na korrekturę iurium obranych, do druku podać rozkazaliśmy: a to dla tego, aby po Województwach na Seymikach, Stany wszystkiewiadomość o nimwziąwszy, deklaracyąuczynili,za którą naprzyszłym Sejmie,ieślibysię wedle niego zachować chcieli,aboteż w czympoprawić potrzebowali, publikacyą uczynić roskażemy”, VLIII, s. 6.
35 Ibidem, s. 35.
36 Dworzaczek I, s. 418.
37VL III, s. 95.
31Prochaska, s.139.
39 Instrukcja sejmiku przedsejmowegow Wiszni 19 stycznia 1615 r., Prochaska,s. 145.
40 Ibidem, s. 145.
Zgodnie zwolą sejmui z rozkazu królaZygmunta 111„Postępek prawny skrócony”
został wydrukowanyjako ostatnipopakieciekonstytucji i uniwersalepoborowym:
„Iż od nie małego czasu, ieszcze za świątobliwych Przodkównaszych Królów Polskich, potym y zaszczęśliwego panowania naszego, bywałydo Maiestatu naszego Królewskiego, częsteusiłowania y prośby odStanów Koronnych, o korrekturęiurium, y ukrócenie processuprawnego, dla prędszego dochodzenia sprawiedliwości każdemu: przecośmy też z powinności naszey Królewskiej, po kilka Sejmów na to pewneosoby wysadzali. TeraznatymSeymie Walnym Warszawskim, roku Pańskiego 1611 poduważenie wszystkich stanów podaiąc proces ten skrócony, przezurodzonego lanaSwoszow- skiego Pisarza Ziemskiego Lwowskiego, Deputata na to obranego, do druku wydać roskazaliśmy, in hunc qui sequilur modum”^.
Los tego projektu został przesądzony nasejmie wroku 1613. Jużw instrukcji sej mikowej szlachty województwa poznańskiego i kaliskiego, uchwalonej 31 stycznia 1613 roku, wyrażono się o nim bardzo krytycznie „(...) podanie też przeszłego sejmu przy konstytucyjach wydrukowane nie dość nam czyni (...)”36. W rezultacie sejm zre zygnował z rozpatrywania tego projektu. W jednej z konstytucji uchwalonej w roku 1613 na sejmie warszawskim postanowiono, że: „Proces Urodzonego lana Swoszow- skiego, Podkomorzego Lwowskiego, in volumenlegum naprzeszłym seymie wpisany:
iż się obywatelom Państw naszych nie zda, kassuiemy”3 . Oburzona szlachta ruska wybrała na posłana kolejny sejm właśnie autora owego projektu. W instrukcji sejmi
kowej zażądała, aby „(...) skrócenie processu dawnego przez Jmci p. Jana Swoszow- skiego podkomorzego lwowskiego, iż na przeszłym sejmie bez wiadomości pozwole
niastanów zniesiono,starać się mają aby na uznaniestanów było przypuszczono,a ten, który toprivatim podał, aby był karan”38. Rezultatów tych starań szlacheckichjednak nie było,bowiem, projekt nie zostałrozpatrzonyprzez sejm.
Wołanie o naprawę prawa rozlegało się ze strony stanu szlacheckiego w dalszym ciągu. Po dwóch latach powrócono do tej sprawy na sejmikach przedsejmowych.
Szlachta zebrana w Wiszni, domagając się korektury iurium i „skrócenia procesu zpewną egzekucyą”39, dostrzega, że „(...)prawa i wolności nasze wielką mają w sobie deprawacyą, przez kontempt prawa i licencyą ludzką ustały magistratus w czynieniu sprawiedliwości i egzekucyi, rządu i pokoju niemasz, prawai ostrość jego ni w czem, wiele jest kryminałów, któredosądzenia prze wielkość sejmowych trudnościej i spraw nie przychodzą (...) procesy, przewody prawne, dekreta ires iudicatae żadnej egzemp- cyiniemająi...)”40.
ZaangażowaniePolski w wojnyw pierwszej połowieXVII wieku spowodowało, że sprawa reformy prawa coraz rzadziej stawała się przedmiotem obrad sejmikowych isejmowych. O sprawie przypominasejmik wWiszni w roku 1622,na którym szlachta podsumowaładotychczasowe wysiłki: „Correduras iurium,o którą stan rycerski daw
no nalega, że z wielką winą sprawiedliwości dotychczas nie dochodzi Ponawia więcżądanie, aby „(...)prawo koronne in compendiumzebrane było”41. Podobneżąda
nie wysuwa również szlachta krakowska w 1630 roku, domagając się, by(...) deputaty z sejmunaznaczyć do skróceniaprocesu prawnego, aby sprawiedliwość każdemu tern prędszabyła”42. Postulat ten do końcapanowaniakrólaZygmunta III Wazy nie został zrealizowany.
41 Instrukcjasejmiku przedsejmowego w Wiszni 22 grudnia 1622r., ibidem, s.205.
42 Instrukcja sejmiku przedsejmowego w Proszowicach 4 września 1630[w:]Akiasejmikowe województwa krakowskiego 1621-1648, wyd. A. Przyboś,Kraków1953,s. 123.
43 Instrukcjasejmikuprzedsejmowego w Wiszni 16 grudnia 1632 r., Prochaska,s. 334.
44 Ibidem, s.334.
45 „Correduraiurium lubo rzecz chwalebna jest, jednak że się wniej tak prędko przejrzeć nie mogli wszyscy, do drugiego sejmuordinaryjnego aby była odłożona Instrukcja sejmiku przedsejmowego w Wiszni 2stycznia 1643r.,Prochaska, s. 467.
Lata 1632—1668
V. Dalsze starania o poprawę prawa ziemskiego
W trakcie bezkrólewia szlachta powróciła dopostulatu naprawy prawa. Bardzoszcze
gółowyplanw tejmierze miałaszlachta ruska zebrana nasejmiku w Wiszni w grudniu 1632 roku. Za konieczne uznała powołaniekomisji złożonej z przedstawicieli Wielko
polski i Małopolski w liczbie 12 osób z każdej ztychprowincji „(...) dawszy implena- riam et absolutom potestatem, aby tandem tę korekturę do efektu przywiedli”43. Szlachta domagała się więc zdecydowanego działania, „(...) ponieważ inaczej ta po prawa praw i skończenie postępków in multitudine,za którąkonfuzya zwykłachodzić, do pożądanegonigdybynieprzyszła efektu (...)”44.
Przygotowany projekt miał być poddany pod publiczną debatę na sejmikach.
W związku z tym szlachtazebrana na sejmiku w Wiszni, widzącbrak możliwości roz
patrzenia projektu w tak krótkim czasie, żądała przełożenia debatynad nim do kolejne
gosejmu45.
Kwestia naprawy prawa została uwzględniona w paktach konwentach następnego władcy - Władysława IV Wazy. Zgodnie z ich postanowieniami, na sejmie w 1641 roku, a więc w dziewięć lat później, zdecydowano powołać komisję złożonąz deputa tów wybranych na sejmikach deputackich. Każde województwo i ziemia powinny wybrać tylu członków komisji, ilu wybiera deputatów do Trybunału Koronnego. Do komisji zostali również powołani przedstawiciele wyłonieni z Senatu (w liczbie 12 osób) oraz po jednym z kapituły gnieźnieńskieji poznańskiej. Tabardzo liczna komisja powinna się zebrać 1 października 1642 roku w Warszawie, aby „tę korrekturę umó-
76 Izabela Lewandowska-Malec
wić” .Przygotowany przezkomisję projekt miał byćprzedyskutowany w trakcie debat sejmików przedsejmowych, a następnie- za pośrednictwem posłów -przekazany do
. 46 sejmu .
Być może rezultatem prac tej właśnie komisji był projekt noszący również tytuł
„Postępek prawnyskrócony”. Nie doczekałsięjednakzatwierdzeniaprzezsejm4647.
46 „Tę korrekturę umówić, y umówioną na seymiki przed seymem przypadające braci każdego Woiewodztwa odnieść maią: tak, żeby Woiewodztwa przez Posty swoie ordynaryine, explicare mentes suas,y finałem circa correcturam iurium decisionemuczynić mogły”, VLIV, s. 9.
47 Por. O.Balzer, Przewódsądowypolski w zarysie, Lwów 1935, s. 14-15.
4S VL IV, s.95.
49 Ibidem, s.95.
Postulat reformy prawa zostałponownie zamieszczony wpaktach konwentach no wego króla - Jana Kazimierza. Wśród innych, dotychczas niezałatwionych spraw, wymieniono również korekturę prawa z powodu „(...) nawałności spraw na ten czas Rzeczyposp: do namowy exorbitancyi Stanom Koronnym, y W. X. Lit: przyść nie mogło (...)”48. Ustalonozatem, że „(...) cobykolwiek zaAntecessorow naszych królów Polskich exorbitowalo przeciwko prawu pospolitemu, to wszystko w klubę swą wpra wić, y do exekucyi przywieść, tak iakoby się niwczym prawu pospolitemu, nie dero- gowały, nie dopuszczaiąc praw inaczey interpretować, tylko tak, iako które w sobie brzmią, a ni na exempla przeciwne prawu pospolitemu respektuiąc”49. Zobowiązanie zamieszczone wpaktach konwentach nie zostało zrealizowane. Powodem tego z całą pewnością była już nie tylko nieskuteczność powoływanych komisji, lecz głównie uwikłanie Polski w działania wojenne. Potrzeba obrony Rzeczypospolitej spowodo
wała odsunięcie tej niezwykle istotnej sprawynabliżej nieokreślonąprzyszłość.
The postulates demanding thereformof theziemskie law underthe rule of the Vasa kings in Poland(1587-1668)
Summary
It was inthe16lh century that an attempt was made to codifyand reformthe ziemskie law (i.e. the law to which the nobilitywere subject). The attempts proved to be successful only in theniveau of the procedure applied in the Courts of law. This procedure was codified in the Formula processsus adopted by theSeym in 1523. The nextattemptto entirely reformthe law that were made laterproved to be a failure. It isworthwhile tonotethat under therule of King Stephen Batory, fifty yearsafter the
codification of procedure, the Crown Tribunal was established. This Tribunale made up a second instance inthenobiliary system of Courts. j ; y
The practice ofthe judiciary was the cause ofthe considerable concernof the gentry. The latter demanded that the reform ofthe law and ofthe ziemskiprocedure(theone referring to the nobility) be carried out. The postulate demanding the compiling ofthe law became the most urgent one. The nobility repeatedlyemphasized that the Statute compiled by Laski and proclaimed in 1506 was not sufficient.Whatthenobility demanded was theforming bythe Seym ofa specialComission designed to „correct thelaw” (Korektura prawa). The „korektura”was expected to compile the legal material, introduce uniformity into it and correctit in necessary points. The emphasis was alsorepeatedly laid on the necessity to shorten the ziemski procedure.
Underthe regin ofthe Vasadynasty the question oflawreform was repeatedly raised. The Com missions that were appointed to do the business did not however operate effectively. In the end, Poland’s involvement inthe war against theneighbours caused that the question of „Korektura praw” was shiffedto the background. The problem was againpickedup in the secondhalfof the 18th cen tury.
