Seria: ARCHITEKTURA z. 54 Nr kol. 1902
Krzysztof GASIDŁO Wydział Architektury Politechnika Śląska
MIEJSCE ARCHITEKTURY I URBANISTYKI W SZTUCE I NAUCE
Streszczenie. Rozumienie architektury i urbanistyki jako dyscypliny naukowej albo dyscypliny sztuki zmieniało się w czasie w zależności od panujących w danej epoce poglądów. Dzisiaj nikt nie kwestionuje znaczenia nauki w rozwoju i uprawiania gałęzi wiedzy dawniej uważanych wyłącznie za praktyczne, jak np. medycyny, rolnictwa czy architektury. Jednak inter- i transdyscyplinamość architektury powodują, że posługuje się ona nie tylko metodami naukowymi, lecz także metodami sztuki.
Słowa kluczowe: architektura i urbanistyka, klasyfikacja nauk.
THE PLACE OF ARCHITECTURE AND URBAN DESIGN IN ART AND SCIENCE
Summary. Architecture and urban design were considered either a discipline o f science or a part o f arts depending on which opinion dominated a certain era.
Nowadays no one doubts an important role o f scientific researches in development o f knowledge that used to be considered “practical” such as agriculture, medicine or architecture. Today architecture and urban design use both scientific and artistic way o f thinking so we should take more notice o f their complex inter-disciplinary and trans-disciplinary character.
Key words: architecture, urban design, branches o f knowledge, sorts o f science.
Przynależność architektury i urbanistyki do nauki od wieków wzbudza dyskusję, której treść zmienia się w zależności od aktualnie przyjmowanego poglądu na istotę nauki określaną jej celem, przedmiotem, metodą i rezultatami. W starożytnym, arystotelesowskim rozumieniu nauki, wyrażanej przez podział na nauki teoretyczne (fizyka, matematyka, logika, filozofia), praktyczne (etyka, ekonomika, polityka), twórcze (poetyka, retoryka, sztuka), architektura i urbanistyka znalazłyby miejsce wśród nauk twórczych. Średniowiecze dzieliło naukę na sztuki wyzwolone i mechaniczne. Sztuki wyzwolone (artes liberales) to gramatyka, retoryka, dialektyka (czyli trivium) oraz arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka (quadrivium).
Sztuki mechaniczne obejmowały praktyczne umiejętności wytwarzania rzeczy albo czynności, takie jak rolnictwo, szewstwo, malarstwo itp. i właśnie architekturę [1; 2], Ten podział może być zaskakujący z dzisiejszego punktu widzenia, trudno mu jednak odmówić
wewnętrznej logiki zgodnej z ówczesnym rozumieniem świata. Zresztą taka, a nie inna przynależność architektury wynikała z jej ówczesnego zakresu pojęciowego, który był dużo szerszy niż obecnie. Jeszcze w 1690 roku Stanisław Solski zatytułował swoje dzieło 0 architekturze następująco: „Architekt Polski, to jest nauka ulżenia wszelkich ciężarów.
Używania potrzebnych machin, ziemnych i wodnych. Stawiania ozdobnych kościołów małym kosztem. O wschodach i pawimentach. Czego się chronić i trzymać w budynkach od fundamentów aż do dachu. O fortyfikacji. I o inszych trudnościach budowniczych” [4].
Dzisiaj niektórzy z nas skłonni byliby zakwalifikować architekturę do kategorii sztuk pięknych, ale ta kategoria pojawiła się dopiero w XVIII wieku i wtedy rzeczywiście zaliczono do niej architekturę [1;2]. Zaczęto więc rozróżniać dwa rodzaje umiejętności (sztuki): tę praktyczną, której rezultatem są przedmioty i działania zaspokajające codzienne potrzeby, jak np. sztuka murowania albo uprawiania roślin czy też zmyślnego (przemyślnego) wytwarzania innych niż naturalne tworzyw (tworzywa „sztuczne”), oraz umiejętność wywoływania emocji estetycznych przez wytwarzanie (wykonywanie) dzieł zaspokajających potrzeby wyższe.
Ale i tu z zakwalifikowaniem architektury do sztuk pięknych pojawił się kłopot, bo przecież architektura zaspokaja też codzienne, trywialne potrzeby, dlatego też nierzadki był (jest) pogląd, że powszechne budownictwo mieszkaniowe albo usługowe nie jest architekturą, ale właśnie „budownictwem”. W opozycji do tego istniał (istnieje) pogląd, że każdy obiekt intencjonalnie kształtujący przestrzeń jest architekturą, tak więc jest nią np. chata zbudowana przez wiejskiego cieślę, a nawet wykonane z drewnianych żerdzi ogrodzenie pastwiska, bo przecież ono w jakiś intencjonalny sposób kształtuje przestrzeń. Pewnym wyjściem z kłopotu jest nazwanie zwykłych sztuk (sztuka prowadzenia samochodu) umiejętnościami i nadanie znaczenia słowu „sztuka” treści estetycznych.
Dzisiejszy oficjalnie definiowany obszar sztuki [3] dzieli się na sztuki filmowe, teatralne, muzyczne i plastyczne, te ostanie zaś na sztuki piękne, sztuki projektowe oraz konserwację 1 restaurację dzieł sztuki. Architekturę i urbanistykę kwalifikowalibyśmy w tym podziale do sztuk projektowych (ale nie do sztuk pięknych!). W tej samej klasyfikacji architekturę i urbanistykę kwalifikuje się jednak do obszaru nauk technicznych [3], Co przemawia za taką przynależnością? Równie wiele jak za przynależnością do sztuki, czyli przedmiot i metoda.
Przedmiotem architektury i urbanistyki są obiekty materialne: budowle i ich zespoły w środowisku naturalnym, społecznym, technicznym, w którym istnieją i z którym wchodzą w różnorodne relacje. Zarówno same badania takich obiektów i relacji (zjawisk) prowadzące do ich objaśnienia i opisu (np. w ramach historii architektury), jak i ich projektowanie, tj. przewidywanie, jak będą zbudowane i jakie relacje powstaną z ich środowiskiem, muszą być oparte na metodzie naukowej. Zwykle jest to metoda indukcyjna polegająca na wnioskowaniu z wystarczającą pewnością na podstawie pewnej liczby przypadków (indukcja niezupełna). Zatem architekturę i urbanistykę zaliczymy do nauk empirycznych, opartych na doświadczeniu, a nie na spekulacji [5], Trzeba jednak tę przynależność nieco bardziej objaśnić. Jeśli będziemy utożsamiać architekturę i urbanistykę wyłącznie z wykonywaniem
projektów budynków czy zespołów urbanistycznych, to nie możemy jej zaliczyć do nauk, projektowanie jest bowiem tylko metodą, którą posługują się zresztą inne nauki techniczne, nauki społeczne, a także sztuka (patrz: sztuki projektowe).
W tabeli 1 przedstawiono pewne aspekty metodologii nauk, sztuk oraz architektury i urbanistyki. Widać wyraźnie, że trudno architekturę i urbanistykę jednoznacznie zakwalifikować do nauk albo do sztuk. Architekturę i urbanistykę powinniśmy rozumieć zarówno jako naukę interdyscyplinarną - położoną pomiędzy rożnymi dyscyplinami naukowymi - jak i naukę transdyscyplinamą - to jest stosującą specyficzne metody różnych nauk i korzystającą z ich dorobku (tab. 1). Podobnie w obszarze sztuki można mówić o jej inter- i transdyscyplinamości.
Tabela 1 Architektura i urbanistyka jako nauka inter- i transdyscyplinama
NAUKI PRZYRODNICZE
Geografia osadnictwa Biologia (ekologia) Inne
NAUKI SPOŁECZNE I EKONOMICZNE
Socjologia Ekonom ia Inne
NAUKI TECHNICZNE
Budownictwo Inżynieria środowiska Inne
i 1 1
ARCHITEKTURA I URBANISTYKA
OPISUJE I OBJAŚNIA ZJAW ISKA ORAZ FORM UŁUJE W NIOSKI DO PRAKTYKI
co?
DLACZEGO? J A K ?Jaki je st charakter i rozmieszczenie osad ludzkich?
Jakie grupy ludzi zam ieszkują m iasta?
Ile w ynosi przeciętna żądana wielkość mieszkania?
Jaki m ikroklim at powinien być kształtowany w m ieszkaniu?
Itd. itp.
Dlaczego istnieje hierarchia w ielkości miast?
Dlaczego należy zapewnić m ieszkańcom dostęp do drogi publicznej?
D laczego w ysokość pomieszczeń m ieszkalnych powinna wynosić co najmniej 250 cm?
Itd., itp.
Jak skonstruować więźbę dachową?
Jak wentylować mieszkania?
Jak prowadzić drogi, aby zapewnić dobrą komunikację?
Jak nie dopuszczać do nadmiernego rozproszenia zabudowy?
Itd. itp.
Źródło: Opracowanie własne.
Jest zatem rzeczą oczywistą, że architektura i urbanistyka jako nauka wykorzystuje metody innych nauk dla nich charakterystyczne. W historii architektury stosujemy oczywiście metody badań historycznych, jeśli oceniamy odpowiedniość obiektu do jego przeznaczenia (Post Occupancy Evaluation), stosujemy metody ergonomii, fizjologii, ekonomii, jeśli projektujemy osiedle mieszkaniowe, opieramy się na badaniach ekonomicznych (rynek), socjologicznych (struktura grupy mieszkańców), psychologicznych i estetycznych (kompozycja urbanistyczna). Podobnie użyteczne dla architektury i urbanistyki są metody sztuk zarówno pięknych, jak i projektowych. Na przykład rzeźba i malarstwo pomagają w kształtowaniu formy architektonicznej, a także w jej ocenie.
Rozważenie treści tabeli 2 prowadzi do wniosku, że dla architektury i urbanistyki jako nauki fundamentalne jest pytanie, czy projektowanie może być traktowane jako metoda
badawcza. Jeśli tak, to czy każdy architekt - urbanista projektujący przysłowiowy „garaż”
albo osiedle mieszkaniowe - jest badaczem, uczonym? Odpowiedź na to jest prosta: TAK, ALE! Tak, jeżeli ten „garaż” jest nowym rozwiązaniem tego typu, tak, jeżeli projekt osiedla rozwiązuje nierozwiązane dotychczas problemy. Istotą nauki jest bowiem opisywanie tego, co dotychczas nie zostało opisane, objaśnianie (tłumaczenie) tego, co dotychczas nie zostało wytłumaczone, normowanie tego, co dotychczas nie zostało unormowane, tworzenie tego, co dotychczas nie istniało (pojęcia, teorie, artefakty...). Ale jeśli projekt „garażu” czy osiedla jest typowy, a odróżnienie od innych tego typu obiektów polega na nieistotnej (choć może ekstrawaganckiej i spektakularnej) zmianie kształtu, koloru czy faktury, to trudno tu mówić o istotnie nowym rozwiązaniu.
Tabela 2 Porównanie metod nauki, sztuk pięknych oraz architektury i urbanistyki
DZIEDZINA BADANIA NAUKOW E T W O R Z EN IE DZIEŁA ARTY STYCZNEGO
T W O R Z EN IE W ZAKRESIE A R CHITEK TU RY
I URBANISTYKI
C EL OBIEKTYWNE POZNANIE
RZECZYWISTOŚCI
SUBIEKTYWNE PRZEDSTAWIENIE RZECZYWISTOŚCI
PRZEWIDYWANIE RZECZYWISTOŚCI
CZAS, DO K TÓ R EG O ODNOSI SIĘ M ETODA
PRZESZŁY
I TERAŹNIEJSZY TERAŹNIEJSZY PRZYSZŁY
R O DZAJ I STRUKTURA DZIAŁAŃ
IDENTYFIKACJA ZJAWISKA, KONCEPTUALIZACJA, BADANIE (OBSERWACJA, EKSPERYMENT), WNIOSKOWANIE
IMPULS DO DZIAŁANIA ARTYSTYCZNEGO, WYKONANIE DZIEŁA, PREZENTACJA DZIEŁA
POZNANIE POTRZEBY, PROJEKCJA PRZEDMIOTU, ZAPIS PROJEKCJI W MODELU (PROJEKCIE),
REALIZACJA PROJEKTU
EFEK T
HISTORIA (opis) TEORIA (objaśniająca, normatywna)
DZIEŁO ARTYSTYCZNE DZIEŁO ARCHITEKTURY I URBANISTYKI
Źródło: Opracowanie własne.
Do wyjaśnienia pozostaje jeszcze jedna kwestia. Otóż nauka nie bada przyszłości, natomiast w projekcie architektonicznym przewidujemy przyszłość. Zatem projekt architektoniczny jest zawsze tylko hipotezą, której sprawdzenie polega na realizacji obiektu.
Podobnie w fizyce możemy zakładać wyjaśnienie jakiegoś zjawiska, możemy zbudować model tego zjawiska (np. matematyczny), ale weryfikacja jest możliwa tylko w drodze eksperymentu przeprowadzonego nie na modelu, ale w świecie fizycznym. Mówiąc zatem o projekcie (modelu przyszłego obiektu - zjawiska architektonicznego czy urbanistycznego) jako przedmiocie rozprawy naukowej, musimy sobie zdawać sprawę z tego, że ostateczna weryfikacja nastąpi w przestrzeni fizycznej po zrealizowaniu projektowanego obiektu.
Bibliografía
1. Tatarkiewicz W.: Parerga. PWN, Warszawa 1978.
2. Tatarkiewicz W.: Dzieje sześciu pojęć. PWN, Warszawa 1988.
3. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r.
w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych, Dz.U. 2011, nr 179, poz. 1065.
4. Solski S.: Architekt polski. Kraków 1690, w krytycznym opracowaniu J. Burszty i C. Łuczaka, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław
1959.
5. Wójcicki R.: Wykłady z metodologii nauk. PWN, Warszawa 1982.
