Dorota Dominiczak-Głowacka
Olgierd Brzeski - od pasji archeologią
po zwieńczenie marzeń
Studia Lednickie 10, 169-173
2010
STUDIA LEDNICKIE X Lednica 2010
D orota D om in iczak -G łow ack a
In ow rocław
Olgierd Brzeski - od pasji archeologią po zwieńczenie marzeń
„ ...N a d szosą W rześnia-W itkow o, 10 km na p ó łn o c n y w sch ó d o d W rześni leży w ielkie 3-hektarow e g ro d zisko w czesnohistoryczne. N a leży ono d o typu p łaskich, kolistych g ro d z isk bagiennych. O to czone j e s t w ałem szerokim -10 m (m ierząc o d stro n y zew nętrznej). O d stro n y p ó łn o c n e j i za ch o d n iej g ro d ziska w a ł j e s t najniższy; o ta czają g o tam p o d m o kłe łąki. Ł ą ki te ciągną się w zd łu ż rzeczki „Strugi ” (2-3 m szerokiej) ”.
„Z otchłani w iek ó w ” t. 13, 1938
W czesnohistoryczne grodzisko, o którym p isał O lgierd B rzeski w czasopiśm ie „Z o t chłani w iek ó w ” znajduje się w G rzybow ie - m iejscow ości, położonej w odległości 6 km n a p ó łn ocny-w schód od W rześni, na trasie W rześn ia - W itkow o. P ierw sze w zm ianki 0 tym m iejscu p o chodzą z k ońca X IV w ieku. W ów czas to w tym rejonie pow stał zespół osadniczy, zło żo n y z przy sió łk ó w i w si z nazw am i u tw orzonym i od im io n w łaścicieli. W X V w iek u odnotow ano istnienie obok siebie k ilk u o d d zieln y ch w si, w śró d k tó ry ch p o ja w ia ła się n azw a „G rzy b o w o ” . W drugiej połow ie X V II w iek u G rzybow o nazyw ano m iasteczkiem . W 1793 roku, po d czas drugiego ro zb io ru P olski w ieś ta zn ala zła się pod panow aniem P rus (J. D eresiew icz 1978, s. 68, 91, 98). W drugiej po ło w ie X V III w ieku dobra grzybow skie pod zielo n e by ły m ięd zy trzy rodziny: T rąm pczyńskich, L utom skich 1 B łociszew skich. T aki p o d ział utrzym ał się do la t trzy d ziesty ch X X w ieku. O statecznie jed y n y m w łaścicielem G rzybow a zo stała ro d zin a Lutom skich.
W e w si G rzybow o znajduje się w czesnośredniow ieczne grodzisko 400 m etró w na w schód od d w orku Lutom skich. Jego całkow ita pow ierzchnia w ynosi 4,7 ha, z czego na w n ętrze grodu p rzypada 2,2 ha. P ołożone je s t n a lew ym b rzeg u rzek i Struga - dopływ ie W arty. W ały grodziska porośnięte są drzew am i i in n ą roślinnością. O becnie w n ajw y ż szym m iejscu sięgają do 9 m etró w w ysokości. K ształt grodziska p rzy p o m in a czw orobok o zaok rąg lo n y ch narożnikach. G rodzisko otoczone je s t row em , który w ykopano w 1935 ro k u i połączono z rzeczką (Z. K urnatow ska, M . T uszyński 1996). D o g rodziska p ro w a dziły najpraw dopodobniej dw ie bram y. Jedna u sytuow ana je s t w połow ie o d cin k a p ó łn o c nego w ałów , a d ruga w p o ło w ie odcinka w schodniego. O becne w ejście znajduje się w zachodniej partii grodziska, gdzie w ro k u 2009 zbudow ano paw ilo n m uzealny.
170 Dorota Dominiczak-Głowacka
G rodzisko od najdaw niejszych czasó w b udziło duże zainteresow anie. M ieszkańcy G rzybow a je g o początki w iązali z okresem w o jen szw edzkich (O. B rzeski 1938). C zęsto n azy w ali je „okopam i szw edzkim i” . N a m apie niem ieckiej grodzisko w idnieje p o d n azw ą „slaw ische Schanze” czyli okop Słow iański. W X IX w iek u pochodzeniem tego m iejsca zainteresow ali się n aukow cy z P o lsk i i N iem iec, u m ieszczając inform acje na je g o tem at w sporządzanych w ów czas k atalo g ach grodzisk (por. W. K ow alenko 1938, s. 218). Jako p ierw szy b ad an ia archeologiczne na g rodzisku w G rzybow ie przeprow adził W ilhelm Schw artz. P ozyskał o n d użą ilość k o ści zw ierzęcy ch i ceram iki eksplorując niew ielki w ykop sondażow y (W . Schw artz 1879, s. 7). H istoryk K aro l P otkański w sw ojej pracy z 1922 ro k u zw ró cił uw agę na dość charakterystyczne usytuow anie g rodziska w rów nej odległości m ięd zy G nieznem a G ieczem (K. P o tk ań sk i 1922, s. 444-445).
W k o ń cu la t 30 X X w. O lgierd B rzeski, przebyw ający n a w ak acjach w G rzybow ie u sw ojej ciotki hrabiny Stefanii L utom skiej, zainspirow any w ykopaliskam i w B iskupinie, któ re zw iedzał ze sw oim ojcem zainteresow ał się grodziskiem i je g o przeszłością. W roku 1937 przeprow adził on tutaj niew ielk ie b ad an ia sondażow e. Stw ierdził, że n a m ajdanie grodu po d w arstw ą ziem i ornej znajduje się w arstw a k u ltu ro w a z ceram iką. Po skonsultow aniu sw oich info rm acji n a tem at w ydobytego m ateriału z w ied zą archeologów z P o zn an ia - z d r K arpińską, zebraną ceram ikę w ydatow ał n a X w iek. W yniki sw oich b ad ań opublikow ał w 1938 ro k u w czasopiśm ie U n iw ersy tetu Poznańskiego „Z otchłani w iek ó w ” (O. B rzeski 1938). W ybuch II w ojny św iatow ej najpraw dopodobniej p o k rzy żo w ał plany B rzeskiego, które w iązał z archeologią. W obaw ie p rzed w ysłaniem n a roboty przym usow e do N iem iec O lgierd B rzeski p o stan o w ił dotrzeć do F rancji, do tw orzo n y ch tam o d d ziałó w W ojska Polskiego. W 1940 ro k u dotarł do B ressuire w e F rancji, gdzie w stąp ił do w o jsk a ja k o ochotnik. P o kapitulacji F rancji zo stał internow any, znalazł się w Szw ajcarii, gdzie k ontynuow ał naukę p rzerw an ą p rzed w ybuchem w ojny. Z dał m aturę i zaczął studiow ać chem ię n a W yższej Szkole T echnicznej w Z urichu. P o u zy sk an iu ty tu łu in ży n iera chem ika dołączył do zespołu ch em ik ó w zajm u jący ch się badaniem anty biotyków . W 1948 ro k u obronił tytuł doktora. Z akończenie w ojny nie spow odow ało p rzyjazdu O lgierda do Polski. P ozostał w Szw ajcarii, gdzie znalazł zatrudnienie w firm ie farm aceutycznej w B azylei. P o trzech latach p racy w firm ie Sandoz zaproponow ano m u objęcie stanow iska w In d iach lub K anadzie. W 1970 ro k u aw ansow ał n a stanow isko p rezesa firm y Sandoz w K anadzie, któ ra dzięki pracy O lgierda B rzeskiego stała się p o tężn ą korporacją. Stanow isko to zajm o w ał przez 17 lat, do chw ili przejścia n a em ery turę. C hociaż przez w iększość sw ojego ży cia przeb y w ał n a obczyźnie nigdy nie zapom niał o rodakach. B ędąc w S zw ajcarii uczestniczył w ży ciu P olonii, a w B azylei założył „K ółko P o lsk ie” . W K anadzie n ależ ał do S tow arzyszenia Polskiego w M ontrealu. D ziałał w polskim Instytucie N au k o w y m , K lubie Z iem Z achodnich. B y ł członkiem kom itetu zbierającego fundusze n a budow ę C ollegium Jan a P aw ła II, a w czasie stanu w ojennego organizow ał w ysyłkę lek arstw do Polski.
D o sw ojej p asji zw iązanej z archeologią po w ró cił będąc n a em eryturze. U czestniczył on w ku rsach archeologii n a U niw ersytecie M cG ill i w szkole archeologii praktycznej prow adzonej przez un iw ersy tet D rew z N e w Jersey. B rał u d ział w w y p raw ach arch eo log iczn y ch na C ypr, B elize, do F rancji i C h in (W . Ś liw czyński red., 2002; D. B anaszak, K. Ł op atk a 2003, s. 7-11).
Po d czas odbierania ty tu łu H onorow ego O byw atela W rześni n a X X V II sesji R ady M iejskiej w e W rześni, w dn iu 30 sierpnia 1996 roku, O lgierd B rzeski w spom ina: „M oja
przy g o d a z w ykopaliskam i zaczęła się od profesora K ostrzew skiego, k tóry prow adził w y kopaliska w B iskupinie. M ój ojciec, który był dyrektorem banku, finansow ał te prace. P ro feso r K ostrzew ski zap ro sił nas do B iskupina, a później przesy łał spraw ozdania z w ykopalisk i zaraził m n ie do nich. Z acząłem chadzać do M uzeum A rcheologicznego w P o zn an iu i n a w łasną rękę studiow ać archeologię. I tak się zaczęło ...” (W iadom ości W rzesińskie n r 34 (332), rok V II 30.08.1996 r. s. 1 i 4).
A b y po w ielu latach zrealizow ać sw oje m arzenia, dotyczące system atycznych b adań n a g rodzisku w G rzybow ie, w 1989 ro k u O lgierd B rzeski założył i up o saży ł Fundację B rzesk ich przy P oznańskim T ow arzystw ie P rzyjaciół N auk. Jednym z g łów nych celów fundacji je s t finansow anie prac arch eo lo g iczn y ch w G rzybow ie. W spółczesne prace w ykopaliskow e n a grodzisku, p o przedzone zostały badaniam i penetracy jn y m i - serią odw iertów . O piekę n au k o w ą n ad tym i bad an iam i archeologicznym i objęła K om isja A rcheologiczna P oznańskiego T ow arzystw a P rzy jació ł N a u k z prof. Z ofią K u rnatow ską n a czele. K ierow nikiem w ykopalisk zo stał m g r M ariusz Tuszyński. Sam O lgierd B rzeski niejednokrotnie b rał czynny ud ział w p racach w yk o p alisk o w y ch n a grodzie. M arzenie, k tó re żyło w sercu B rzeskiego praw ie 50 lat spełniło się. G rzybow o stało się znane, a trasa „S zlak u P iasto w sk ieg o ” zo stała uzupełniona n azw ą grzybow skiego grodziska. O lgierd B rzeski zm arł 2 grudnia 2000 ro k u w K anadzie. W edług je g o ostatniej w o li p rochy zo sta ły sprow adzone do P olski i 25 m aja 2002 roku złożone w rodzinnym grobow cu w Jarząbkow ie. Z asługi O lgierda B rzeskiego d la społeczności niew ielkiego G rzybow a b y ły tak duże, że w 2003 ro k u Szkoła P odstaw ow a w G rzybow ie p rzy jęła Jego im ię (D. D om iniczak-G łow acka 2005, s. 345-348).
D o roku 2004 prace archeologiczne prow adzone by ły p od kieru n k iem m g r M ariusza Tuszyńskiego. W tym czasie przeb ad an y ch zostało zaledw ie 2,5 % p o w ierzch n i grodziska. Z abytki w ydobyte p odczas prac archeologicznych p rzekazyw ane by ły do M uzeum R egionalnego im. D zieci W rzesiń sk ich w e W rześni, gdzie je d n a z sal w ystaw ow ych p o św ięco n a je s t grodzisku w G rzybow ie. Jednak co raz szybciej zapełniające się m ag a zyny m uzeum przy czy n iły się do b ran ia p o d uw agę stw orzenia dla grodziska w G rzybow ie oddzielnego budynku, w którym u m ieszczone zostałyby „skarby” grodziska. D zięk i staraniom m g r A n d rzeja K aszubkiew icza, byłego d yrektora M uzeum Pierw szych P iastó w na L ednicy (od 1997 ro k u m uzeum je s t w łaścicielem grodziska w G rzybow ie), w roku 2005 i 2006 w zachodniej części grodziska p rzeprow adzono ratow nicze badania w ykopaliskow e. W y przedzały one realizację prog ram u „R ezerw aty archeologiczne do ty czące po czątk ó w pań stw a polskiego - O stró w L ednicki, G iecz, G rzybow o” , a co z a tym idzie budow ę p aw ilo n u m uzealnego w G rzybow ie. Z początkiem 2009 ro k u rozpoczęto na obecnym w ejściu do gro d zisk a prace budow lane. A u to r p rojektu „grzybow skiego m u zeu m ” , inżynier architekt P rzem y sław W oźny, przew idział budow ę obiektu n a planie p ro sto k ąta (długość budy n k u 38 m , szerokość 14 m , a w ysokość 13 m ). B u d o w la ta idealnie w k om ponow ana zo stała w linię p rzebiegu w ałów . Info rm acja o b udow ie b y ła m iłym zaskoczeniem dla przyjaciół grodziska. W k o ń cu ta k w sp an iały zab y tek otrzym a w łasne po m ieszczen ia m uzealne, w których w y eksponow ane zo stan ą „skarby” znalezione p odczas kilk u d ziesięciu sezonów badaw czych.
I tak nadal spełniają się m arzenia O lgierda B rzeskiego. G ród w G rzybow ie stał się nie tylko obiektem zain tereso w ań naukow ych, ale także m iejscem gdzie p rzy jeżd żają turyści zain tereso w an i przeszłością, m iłośnicy historii tych ziem , p rzyjaciele G rzybow a.
172 Dorota Dominiczak-Głowacka
B IB L IO G R A F IA B anaszak D ., Ł o p atk a K.
2003 M onografia Szkoły P odstaw ow ej w G rzybow ie, s. 7-11. B rzeski O.
1938 G rodzisko w czesnośredniow ieczne w G rzybow ie - w pow iecie w rzesińskim , Z O tchłani W ieków , R. 13, s. 151-153.
D om iniczak-G łow acka D.
2005 N adanie im ienia O lgierda B rzeskiego szkole w G rzybow ie, któ ra o bchodziła 95-lecie istnienia, Studia L ednickie, t. 8, L ednica, s. 345-348.
K ow alenko W.
1938 G rody i osadnictw o grodow e W ielkopolski w czesnohistoryczne (od V II do X II w ieku), Poznań.
K urn ato w sk a Z ., T uszyński M.
1996 W czesnośredniow ieczne grodzisko w G rzybow ie p o d W rześnią, K ro n ik a W iel kopolski, n r 4 (79), s. 76-85.
P otkański K.
1922 Ze studiów nad ustrojem grodow o-plem iennym , [w:] P ism a pośm iertne K arola Potkańskiego, t.1, K raków .
Schw artz W.
1879 I. N achtrag z u den M ateria lien zu r prahistorischen K artographie der Prov. Posen. B eilage zum P rogram m des K onigl. Fr. W. G ym nasium s in Posen, Poznań. T uszyński M.
2004 Spotkania z A rcheologią. S potkanie I. G rzybow o 1988-2003. Ś liw czyński W. (red.)
2002 W rzesiński Słow nik B iograficzny. D eresiew icz J. (red.)
1978 Z iem ia W rzesińska. P rzeszłość i teraźniejszość, p raca zbiorow a, W arszaw a- Poznań.
Olgierd Brzeski - from the passion for archeology to the crowning achievment of his dreams
Olgierd Brzeski, chemist, chairman o f a pharmaceutical company in Canada, in 1989 established The Brzeskis Foundation affiliated to the Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (Poznań Friends o f the Sciences Society). Financial support for the archaeological research in the strong hold in Grzybowo not far from Września is the main goal o f the Foundation. It can be regarded as the fulfilment o f the youthful dreams o f Olgierd Brzeski, who in 1937, during his holidays in Grzybowo, carried out his first research here.
Thus building the museum pavilion in the area o f the stronghold in Grzybowo can be treated as a kind o f continuation o f the dreams o f Olgierd Brzeski who died in 2000. The construction was built as a part o f the program “The Archaeological Reserves Concerning the Beginnings o f the Polish State - Ostrów Lednicki (Lednica Holm), Giecz, Grzybowo” .
Fig. 1. View on the building site o f the future museum, Grzybowo, May 2009
Fig. 2. Museum in Grzybowo - the building site towards the end o f August 2009, view from the inside of the stronghold
Fig. 3. Entrance gate and the front o f the Museum in Grzybowo Fig. 4. Museum from the inside o f the stronghold
Fot. 1. Widok na budowę przyszłego muzeum, Grzybowo, maj 2009 (fot. D. Dominiczak-Głowacka)
View on the building site of the future museum, Grzybowo, May 2009 (photograph by D. Domi- niczak-Gło wacka)
Fot.2. Muzeum w Grzybowie, stan budowy z końca sierpnia 2009 r. widok od wnętrza grodu (fot. D. Dominiczak-Głowacka)
Museum in Grzybowo - the building site towards the end of August 2009, view from the inside of the stronghold (photograph by D. Dominiczak-Głowacka)
Fot. 3. Brama wjazdowa i front grzybowskiego muzeum (fot. D. Dominiczak-Głowacka)
Entrance gate and the front of the Museum in Grzybowo (photograph by D. Dominiczak-Gło wacka)
Museum from the inside of the stronghold (photograph byD. Dominiczak-Głowacka)
Fot. 5. Olgierd Brzeski w bazie archeologicznej w Grzybowie (fot. D. Dominiczak-Głowacka)
Olgierd Brzeski in the archeological base camp in Grzybowo (photograph by D. Dominiczak-Gło wacka)
