— 362 —
MARIA ŁAŃCUCKA-ŚRODONIOW A
WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ PALEOBOTANICZNYCH NAD NEOGENEM DOMAŃSKIEGO WIERCHU I ORAWY
W m iąższych se ria c h ilasto -ż w iro w y ch n eogenu słodkow odnego Do
m ańskiego W ierchu została znaleziona jeszcze w 1947 r. bogata s flo ra liściowa, a n ied łu g o .potem ta k ż e ow ocow o-nasienna. M ateriał p aleo b o ta- n iczn y zb ieran y w ty m czasie pochodził w yłącznie z n a tu ra ln y c h o d k ry wek w W ąw ozie Jaszczurów . U zyskane w ów czas w y n ik i b a d a ń p rz e d sta w ił W. S z a f e r (1950) w Przew odńiiku d o X X II Z ja z d u P T G , d a ją c k ró tk ą c h a ra k te ry s ty k ę p a r u poziom ów floronośnych, o d k ry ty c h w 100- m etro w y m proifilu.
W. S z a f e r (1950, 1952) p rzew id y w ał, że w p ro filu D om ańskiego W ierchu będzie m ożna w yróżnić m iocen środkow y lu b g ó rn y -(poziom lignitow y w C ichem w sąsied ztw ie D om ańskiego W ierch u o raz poziom roślinności b ag ien n ej z Diclidocarya), m iocen g ó rn y luib m io-pliocen (flo
ra liściow a i ow ocowa z Magnolia) i być może pliocen (strop p ro filu z o d ciskam i iliści).
W la ta c h 1950— 1954 b y ły zibi-erane dalsze m a te ria ły z odkry w ek sztucznych w ykonanych n a D om ańskim W ierchu oraz n ad potokiem B y stry m . N a p rzeło m ie ro k u 1956 i 1957 zostało p rzep ro w ad zo n e n a zlece
nie In s ty tu tu G eologicznego głębokie w iercen ie ibadawcze w c e lu p rzeb icia całej se rii neogenu D om ańskiego W ierchu i d o ta rc ia d o jego podłoża.
U zyskano 228-m etrow y rdzeń, u rw a n y jeszcze w obręlbie osadów neoge
n u ( U r b a n i a k 1960). O trzy m an y z w iercenia m a t e r i a ł p o w y k o rz y sta n iu go d o opisu geologicznego został p rz e k a z a n y d o zbadania w In s ty tu cie B o tan ik i PA N . W ch w ili obecnej c ały p ro fil je st już p rzeszlam o - w any, a w ydobyte z osadu szczątk i ro ślin w stęp n ie rozpoznane. O sobno w ydzielono m a te ria ł d o an alizy sporow o-pyłkow ej (J. O s z a s t ó w - n a — w opracow aniu).
S zczątki roślinne w y stę p u ją w c a ły m p ro filu D om ańskiego W ierchu, tj. we w szystkich jego k o m p lek sach ilasty ch i ilasto-piaszcźystych, p rz e k ład an y ch w a rstw a m i żw irów . Te o sta tn ie z a w ie ra ją ty lk o pojedyncze ułam k i d rew n a. K ilk a poziom ów odznacza się szczególnie d u ż ą ilością m a te ria łu ro ślin n eg o (głębokości: 24—>29,:3 m ; 45,3— 51,5 m ; 76,8— 80,6 m ;
107.5— 113,0 m; 138,7— 140,7 m ; 172,1— 175,0 m).
Cechą c h a ra k te ry sty c z n ą neogenu D om ańskiego W ierch u je st ró żn o rodność k o p aln y ch szczątków roślin, pozostająca n iew ątp liw ie w zw iązku ze zm ien iający m i się w a ru n k a m i sed y m en tacji. O bok owoców, n asio n i u łam k ó w d rew n a, k tó r e m ogły ibyć przynoszone z dość znacznej n a w e t odległości, w y stę p u ją w czte re c h poziom ach ((głębokości: 76,8— 80,6 m ; 107.5— 113,0 m ; 128,8— 129,2 m ; 138,7—140,7 m ) ta k ż e d o b rze zachow ane liście, n ie znoszące teg o ro d z a ju tra n s p o rtu .
D rugą cech ą c h a ra k te ry sty c z n ą je s t w ysoki sto p ień fo sy lizacji w sz y st
kich szczątków k opalnych. Są one siln ie uw ęglone, sp raso w an e i p o k ru szone, a .ponadto 'bardzo często zm ineralizow ane, p rzesy co n e ziarn am i p iry tu .
N asuw a się p y ta n ie , czy poziom y z roślinnością opisane w p ro filu D om ańskiego W ierch u przez S z a f e r a (1950) i B i r k e n m a j e r a
— 363 -
(1954 a, 1958 a) zaznaczyły się w jak iś sposób w p ro filu u zy sk an y m za po^
m ocą w iercenia badaw czego?
1. F lo ra liściow a o d k ry ta w strq p ie p ro filu (kom pleks X I B i r k e n m a j e r a , 3,3— 18,2 m licząc od szczy tu D om ańskiego W ierchu) n ie zna
lazła się w żółtej glinie, w y stę p u ją c e j w w iercen iu n a głębokości 3,0— 14,0 m. J e s t to zrozum iałe, g d y się zważy, że odciski liści w od
k ry w k a c h stro p o w y ch są słab o w idoczne i n ie z b y t liczne.
2. F lo ra liściow a i ow ocow o-nasienna z M agnolia (kom pleks V B i r - k e n m a j e r a , 61,6— 66,4 m ) odpow iada — b y ć może — bo g atej w szczątki ro ślin w arstw ie iło łu p k ó w n a głębokości 76,8— 80,6 m w w ie r
c en iu .
3. Poziom roślinności bag ien n ej z D iclidocarya (kom pleks III B i r k e n m a j e r a , 71,3— 81,2 m) n ie zaznaczył się w yraźnie w w ierceniu.
W ca ły m 228-m etrow ym p ro filu nasio n a D iclidocarya zostały znalezione ty lk o raz, w w arstw ie ilasto -p iaszczy stej n a głębokości 115,0— 118,2 m, ra z e m ze szczątk am i roślinności m o k rad eł i w ilg o tn y ch zarośli.
4. Iły lignitow e (kom pleks I B i r k e n m a j e r a , 91,2— 94,5 m w p o to k u Cichym) zaznaczają się w y raźn ie w w iercen iu n a głębokości od 138,7 do 140,7 m i w y k a zu ją w ysoki sto p ień zm ineralizow ania.
Z pow yższego zestaw ienia w ynika, że p o ziom y floronośne w yróżnione w o d k ry w k a c h n a tu ra ln y c h D om ańskiego W ierchu m ożna d o pew nego sto p n ia p rześled zić w w iercen iu , w k tó ry m je d n a k odpow iednie w a rstw y są znacznie w dół p rzesu n ięte.
W ydaje się rów nież, że iły lignitow e są g en ety czn ie zw iązane z u tw o ra m i b u d u ją c y m i stożek dom ański. Z teg o te ż w zględu nie m ożna o p ra cow yw ać D om ańskiego W ierch u b e z uw zględnienia iłów lignitow ych, ro zp rzestrzen io n y ch szeroko w ko tlin ie n o w o tarsk o -o raw sk iej ( R a c i b o r s k i 1892; H a l i c k i 1930; B i r k e n m a j e r 1954 a, 1958 a).
Z p a r u stanow isk oraw skich m a te ria ły p aleobotaniczne zostały już do b a d a ń pobrane (Jabłonka, C hyżne, L ipnica M ała, L ipnica W ielka) i będ ą
uzupełnione p ró b am i z n ajbliższego sąsiedztw a D om ańskiego W ierchu (Podczerw one, K oniów ka, M iędzyczerw ienne).
W e f l o r z e D o m a ń s k i e g o W i e r c h u zostało do te j p o ry w y
różn io n y ch około 80 form , o k reślonych n a razie w w iększości p rz y p a d ków ty lk o do rodzajów , re p re z e n tu ją c y c h d rzew a, k rz e w y o ra z ro ślin y zieln e z różn y ch zbiorow isk ro ślin n y ch ( Ł a ń c u c k a - S r o d o n i o w a
1963):
D r z e w a : A b ie s, A cer cam pestre, A . p a lm a tu m , A . sp., B etu la , Car
p in u s B etu lu s, C ephalotaxus, Fagus, L iq u id a m b a r europaea, L irio d e n - dron, M agnolia K obus, M. sinuata, M eliosm a europaea, M orus, O strya (?), P arrotia fagifolia, P hellodendron, Picea, P inus, P opulus, P ru nus, P tero - carya, Q uercus, S ty r a x , T a xu s, Tsuga, Z e lk o v a Ungeri.
K r z e w y : A ralia, B erberis (?), Cornus, C orylus, C rataegus (?), Ha
m a m elis, Ile x (?), J u n ip e ru s (?), Sam b u cu s, S ta p h ylea , Rosa, R ubus, V i
b u rn u m .
L i a n y : A ctin id ia faveolata, C lem atis (?), V itis teutonica, V . sp., T etra stig m a .
R o ś l i n n o ś ć r u n a l e ś n e g o : A ju g a , A lch em illa , C a ryo p h ylla - ceae, E uphorbia, H yp ericu m , Labiatae, L yco p u s, P otentilla, R an u n cu lu s, S elaginella pliocaenica, Solanaceae, T h a lic tru m , Urtica, Viola, pon ad to m ch y (T ra ch ycystis S za f eri) i g rzy b y (P olyporites, R osellinites, T re m a - tosphaerites).
R o ś l i n n o ś ć b a g i e n i m o c z a r ó w : C arex, C yperaceae, D e-
codon globosus, D iclidocarya M en zeln , Ju n cu s, M en ya n th es, P otam oge- ton, P o lyg o n u m , S cirp u s, S p a rg a n iu m ra m osum , S. sp., T y p h a (?).
P o zn an a dotychczas flo ra D om ańskiego W ierch u n ie zaw iera ro ślin dow odzących istn ien ia o tw arteg o zb io rn ik a w odnego. J e d y n e ty p o w o w odne rośliny, jak im i są n ie z b y t licznie g a tu n k i ro d z a ju P otam ogeton (w y stęp u jące w w ielk iej ilości ty lk o w o d k ry w ce n a poziom ie roślinności b ag ien n ej z D iclidocarya, a w p ro filu zn ajd y w an e sp o rad y czn ie — zale
dw ie 14 p e s te k w 6 próbach) m ogły z arastać n iew ielk ie i p ły tk ie zbior
n ik i w śród m o k rad eł.
D alszą cechą c h a ra k te ry sty c z n ą te j flo ry je s t znikom y udział szcząt
ków d rz e w szpilkow ych. W całym, 228-m etrow ym p ro filu znaleziono ty l
ko p o k ilk a (1— 4) szpilek A b ies, Tsuga, P inus, Picea, J u n ip e ru s (?), p o n ad to je d n ą szyszkę ta k zniszczoną, że n a w e t jej p rzy n ależn o ść do ro d z a ju P icea n ie je s t p ew n a. W o b fity c h m a te ria ła c h pochodzących z od
k ry w e k stw ierdzono rów nież zaledw ie 2 n ieo k reślo n e szpilki, jed n o n a sienie T axus, jedno n asienie C ep halotaxus o ra z je d n ą zniszczoną szyszkę Picea lu b K eteleeria.
T en zagadkow y b r a k d rz e w szpilkow ych w iąże się praw dopodobnie z genezą sam ego sto żk a. N ie je st w ykluczone, że w słab o zróżnicow anej pod w zględem ekologicznym flo rz e D om ańskiego W ierch u je st re p re z e n to w an a p rz e d e w szy stk im roślinność jednego ty lk o p ię tra górskiego, zło
żonego p rzew ażn ie z d rz e w i k rzew ó w liściastych. Z te g o sam ego p ię tra pochodziłaby rów nież głów na część m a te ria łu b u d u ją c e g o stożek.
T rzeb a »podkreślić, że nie b y ły jeszcze b ad an e -lignity, w y stęp u jące w c a ły m p ro filu , a szczególnie d u że i liczne n a głębokości 76,8— 80,6 m i 138,7— 140,7 m. W iele ty c h lig n itó w m oże należeć d o d rz e w szp ilk o w y c h , k tó r e — ja k w iadom o — zach o w u ją się znacznie lepiej w s ta n ie k o p aln y m niż d rzew a liściaste.
F lo ra o r a w s k i c h i ł ó w l i g n i t o w y c h je s t o b fita i in te re s u jąca. W stępne p rzeg ląd n ięcie n iew ielk ich p ró b z C hyżnego i Ja b ło n k i p o zw oliło n a w y ró żn ien ie p onad 40 form , w k tó ry c h d u ż ą ro lę o d g ry w a ją d rz e w a szpilkow e zw łaszcza z ro d z in y Taxodiaceae i C upressaceae (G ly p - tostróbus, Sequoia, T a xo d iu m , T h u ja ) o ra z rośli inność b a g ie n n a (C arex, C yperaceae, D ecodon globosus, D u lich iu m spathaceum , M en ya n th es, P o
tam ogeton, Proserpinaca, S p a rganium , S p ire m a to sp e rm u m , T ypha). N a uw agę zasłu g u je obecność szereg u in te re su ją c y c h g a tu n k ó w m chów (B. S z a f r a n — w opracow aniu), e n d ó k a rp u S in o m e n iu m M ilitze ri o raz n asien ia identycznego z okazem p o d an y m jak o ro d zaj T etra stig m a z poziom u lig n ito w eg o w C ich em ( S z a f e r 1950).
J e s t to flo ra zw iązana w y raźn ie (30%) ze śro d o w isk iem po d m o k ły ch lasów i m oczarów śródfeśnych. R oślin c h a ra k te ry sty c z n y c h d'la o tw a r
tego zbiornika w odnego dotychczas n ie stw ierdzono.
P o w sta je p y ta n ie , ja k i je st sto su n ek iłów lig n ito w y c h O raw y d o iłów tego ty p u w y stę p u ją c y c h n a D om ańskim W ierchu? N ależy stw ierdzić, że „flo ra glyptostrobusO w a” c h a ra k te ry sty c z n a d la iłów lig n ito w y c h O ra
w y n ie została d o te j p o ry znaleziona n a D om ańskim W ierch u i w jego n ajb liższy m sąsiedztw ie. R a c i b o r s k i (1892, 1893) podał ty lk o w iado
m ość o „e k sp lo a ta c ji” w ęgli b u rn a tn y c h w C ichem , a w m a te ria ła c h zbie
ra n y c h w o sta tn ic h la ta c h n ie zn alazły się ż a d n e szczątk i m akroskopow e ro d z a ju G lyp to stro b u s, T a x o d iu m czy Sequoia. M im o to w y d aje się, że m ożna m ów ić o cech ach w spólnych iłów lign ito w y ch O raw y i D om ań
skiego W ierchu. Iły te z a w ierają bo w iem sto su n k o w o d u żo roślin, k tó
— 364 —
ry c h w y m ag an ia k lim aty czn e b y ły znaczne i k tó r e s ą zn an e w P o ls c e z u tw o ró w m ioceńskich:
1. G lyp to stro b u s, Sequoia, T a x o d iu m (O raw a — szereg flo r m io ceń skich).
2. S p ire m a to sp e rm u m W e tz le r i (O raw a — D obrzyń, R ypin).
3. S in o m e n iu m M ilitze ri (O raw a — S ta re G liw ice, zato k a gdow ska), z p lio cen u P o d h a la zn an y je s t g a tu n e k S. Dielsi.
4. V itaceae (D om ański W ierch, O raw a): fo rm y łączące cech y ro d za
jó w V itis, T etra stig m a i C ayratia.
5. G leditschia ? (D om ański W ierch, O raw a).
6. M chy ciep ło lu b n e w ro d z a ju T ra c h y c y stis (D om ański W ierch), 0'raz C laopodium , E u rh y n c h iu m , P leuropus, T h u id iu m '(Orawa).
O cen a stra ty g ra fic z n a u tw o ró w n eogeńskich zachodniej części k o tlin y n o w o tarsk o -o raw sk iej je s t w ty m sta n ie b a d a ń tr u d n a i n a strę c z a w iele jeszcze w ątpliw ości. B ad an ia s ą dopiero rozpoczęte, a złożyć się n a n ie m u si o p raco w an ie owoców, nasion, liści, lignitów o raz .analiza sporow o- p y łk o w a. N a p o d staw ie dotychczasow ych d an y ch p aleo b o tan iczn y ch za
zn aczają się w om aw ian y ch u tw o ra c h neogeńsikich ja k .gdyby dw a p ię tra s tr a ty g r a f iczne:
1. iły lignitow e (O raw a, potok C ich y i B y stry , sp ąg D om ańskiego W ierchu) — p raw d o p o d o b n ie w iek u torto ń sk ieg o ;
2. w a rs tw y iilasto-żw irow e leżące n a D om ańskim W ierch u pow yżej iłów lig n ito w y ch — p raw d o p o d o b n y sa rm a t.
C zy w ty c h m iąższych u tw o rach , dość m o n o to n n y ch pod' w zględem flo ry sty c z n y m m ożna będzie w yróżnić jeszcze jak ieś podlpiętra s tr a ty g r a ficzne i czy część stro p o w a D om ańskiego W ierch u m oże ibyć w iązan a z p lio cen em — okaże się w to k u dalszy ch b ad ań .
I n s t y tu t Botan iki P A N Z a k ła d Paleobotan iki K r a k ó w
— 365 —
