Stratygrafia warstw chodenickich i grobowieckich w Chełmie nad Rabą

Stefan ALEXANDROWICZ

Stratygrafia warstw chodenickich i grobowieckich w Chełmie nad Rabą

WSTĘP

W okolicach Chełmu nad RaJbą na, ~bocz3JCh wzgórza, Grodzisko odsła­

nia się dość kompletny profi.l ilastych i piaszczystych osadów tortonu, reprezentowanych przez warstwy chodend.ckie i warstwy gra'bowieckie.

Budowa geologiczna utworów niżej leżących znana jest głównie dzięki

pra<Xml prowadzonym przez A. Gadickiego (1958, 1960), Z. Olewicza, (1952) i Z. Kirchnera. (1956). Uzyskane ostatnio materiaływie;r1;nicze wska.xują 1, że na obszarze między Sjedlcem a Chełmem osady mioceń­

skie są sfałdowane jedynie na niewielką skalę, nie obserwuje się nato- miast w ich obrębie odkluć i nasunięć o dużej amplitudzie. W związku

z tym można było zestawić profil stratygraficzny obejmujący ilasto-

-piaszczystą serię "podsolną", sole i gipsy oraz iły i piaski leżące ponad poziomem osadów chemicznych.

Warstwy chodenickie i warStwy gra'bowiec!kie zostały po raz pierwszy

wyróżnione i opisane przez J. Niedźwiedzkiego (1883) z okolic Bochni.

Zdaniem tego a,urora. oraz późniejszych badaczy ciągną się one od okolic Bochni ku zachodowi, a odsłaniają się m.in. w Lapczycy i w Chełmie.

Pogląd ten znalazł pełne potwierdzenie w wynikach prac mikropaleonto- logicznych prowadzonych przez E. Luczkowską (1955b) i autora niniejszej pracy. Zespoły otwornic występujące w osadach mioceńskich wChode- nicach i w Gra'bowcu pojawiają się w odpowiednich warstwach na zbo- czach wzgórza Grodzisko. W związku z tym warstwy chodenickie i war- stwy grn'bowieckie odsłonięte w Chełmie nad Rabą należy uznać za.

odpowiedniki stratotypów tych warstw w pojęciu J. Niedżwiedzkiego

(1883).

Zespoły mikrofaunistyczne występujące w iłach i w piaskach mioceń­

skich w Chodenicach, w Graobowcu i w Chełmie wykazują pełną analogię

z In.iektórymi zespołami otwornic znanymi z ołbszaru. śląsko-krakowskiego,

z południowego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich oraz z przedgórza K8il'p8.t

środkowych. Szczególnie war.lny jest f.akt, że w wymienionych rejonach

1 PrÓbki rdzeniowe do b&dań mikropaleontologicznych dosta.rczył m1 mgr A. Garl1ck:l. za co składam M1.1 podz1ękowanłe. Dziękuję r6wrue:1l mgr W. Porębsklej-Szotowej za udostępnienie

m1 wyników wstępnych badań prowadzonych na materiałach zblemnych przez mgr A. Gar- lIckiego.

Stratygrafia warstw chodenickiClh. i graibowieckic.h w Chelmlie nad Rabą 647

obserwujemy to samo następstwo poszczególnych zespołów mikrofauni- stycznych, co 'l1!Ill.OŻliwia wyróżnienie określonych poziomów i zastosowa- ni!e ich do korelacji. W wielu profilach pojawiają się ponadto osady che- miczne oraz wkładki tufitowe, które można Uznać za uzupebndające wskaź­

niki. strBltygraficme.

Porównanie osadów mioceńskich występujących w Chełmie nad Rabą

z odpowiednimi utworami miocenu okolic Krakowa, których stratygraJfia

została opracowana na podstBlwie· różnych przesłanek (osady chemiczne, makro- i mikrofauna), stanowi dobrą podstawę do określeniBl wieku warstw chodenickich i grabowieckich. Do chwiU obecnej zagadnienie. to nie .wstało rozwiązane głównie wskutek roZbieżności zda,ń na temat za- kresu i znaczenia niektórych pojęć facjalno-strBltygraficznych (np. warstw chodenickich) oraz braku bardziej wartościowych materiałów fauni- stycznych.

ROZWÓJ POGLĄDÓW NA WIEK WARSTW C'HODENICKICH I URABOWIECKICH

Osady mioceńskie występujące w bezpośrednim sąsiedztWie brzegu karpackiego w okolicy Wieliczki i Bochn;i opisBIl szczeg·ółowo J. Niedź­

wiedzki (1883). Wyróżnił on m.in. warstwy chod,enickie i .grabowieckie,

rozciągające się na północ od silnie sfałdowanych utworów solonośnych odsłoniętych w kopalni w Bochni. Warstwy chodenickie scllaTakteryzował

J. Niedźwiedzki (1883, cz. I, sltr. 53) jako: " ... iły sinawo-szare, cienko warstwowBlne, czasem do łupkowych 2Jbliżone lub listkowato rozpadające się i zawierające miejscami większą hfu mniejszą ilość przymieszki miał­

kiego piasku, czasem jednak plastyczne". Wśród tych il6wpojBlwiają się

cien1ciewk1:adki bi,ałych łupków kaolinowych, które W. Petrascheck (1912) i późniejsi badacze określili jako tufity. Cała ta seriBI osadów wykazuje strome upady o tych samych kierunkach, jakie można obserwować w zło­

żu solnym VI Bochni. Zdaniem J. Niedźwiedzkiego (1883,cz. I, str. 54) warstwy chodenickie występują na północnej peryferii kompleksu sfał­

dowanych osadów mioceńskich, obejmujących m.in. utwory solonośne

Bochni " ... przed.stawia·jąc się r6wnocześnie jako (pozomy) zgodny pokład solonośnego układu bocheńskiego". AnBlliza poglądów J. Niedźwiedzkiego

prowadzi zatem do wniosku, że autor ten wyrainierozgraniczył utwory

solonośne od warstw chodeniolrich, podk:reślając jednocześnie ścisły zwią­

zek tektoniczny obu tych serii. Warstwy chodenickie ZBiliczył on do hel- wetu, jako bezpośredn.i nadkład stratygraficzny warstw solonośnych

Bochni,które uważał za dolnomioceńskie (J. Niedźwiedzki, 1883, cz. III, str. 121).

ZBI typowe odsłonięcie warSltw graJbowieckich uznał J. Niedźwiedzki

(1883) wąwóz w Grabowcu kolo Bochni, którego zbocza zbudowane są z żół"

tawych piBlSków ZBlwierających cienkie wkładki zielonawych iłów. W dnie

wąwozu i w poIbli@ jego wylotu J. Niedźwiedzki O'bserwował szare, pla- styczne iły, przewarstwiane cienkopłytowymi piaskowcami. W piaskow- cach i w iłach dość licznie występuje fauna.: skorupki małżów i ślimaków

oraz kor.ail.e. Cały ten kompleks warstw piaszazysto-iJastych wykazuje

ułożenie .poziome, a więc wyraźnie niezJgodne w stosunku do pofBlłdowa­

nych warstw chodenickich. Warstwy grabowieckie odsłaniają się również koło kościołBl w Lapczycy, przy czym w dolnej części są one przewainie

648 ^Stęfull AleX&ldrowicz

ilaste (,,iły gra:bowieckie"), a w górnej - przeważnie piaszczyste ("piaski g,rabowieckie"). Wiek warstwgrabowieckich określił J. Niedźwiedzki nar podstawie fauny jako torton uważając, że są to utwory bezpośrednio młodsze od warstw chodenickich.

Odmienny pogląd na stosunek warstw graibowieckich do waorstw cho- detndckich reprezentował V. Uhlig (1888), który stwierdZil, że VI niektó- ryoh miejscach warstwy grabowieck:ie są' tektonicznie zaburzone, podob- nie jak n:iZej leżące waorstwy chodenickie. Autor ten obserwował również

w profilu :pionowym stopniowe przejściar między obydwoma opisywanymi kompleksami, co w znacznym stopniu utrudniało postawien.ie dokładnej

granicy pomiędzy warstwa,mi chodenickimi i g:rabowieckimi.

. W następnych latach utwory mioceńskie odsłaniające się :między Wie-

liczką ar Bochnią opisywali E. Tietze (1887), W. SzajlIlocha (1903), W. ~ied­

berg (1906) i J. Siemiradzki (1909). Autorzy ci ograruczali się na ogól do komentowania uprzednio wypowiadanych poglądów or~ przedstawiaH obserwacje uzupełniające.

Szczegółowe badanda geologiczne nad miocenem okolic Chełmu

i Bochni prowadził G. Bulmwski (1923, 1924, 1932). Autor ten wyróżnił

warstwy chodenickie jako synorum formacji solonośnej, obejmując tym

określeniem utwory gipsowo-so,lne Bochni, niżej leżące iły (",podsolne") oraz iły występujące na północ od warstw solonośnych, ocislarniające się

m.in .. w Chełmie i w Chodenicach (warstwy chodenickie w pojęciu

J. Niedźwiedzkiego). ny i piaski leżące na warstwach chodenickich okre-

ślił on zgodnie z poglądam!i J. Niedźwiedzkiego jako warstwy grabo- wieokie i porównał je z piaskariri bogucickimi. W oparciu o wyniki badań

W. Fried!bergao (1912), przez analogię z miocenem okolic Wieliczki, war- stwy chodenickie zaliczył G. Bu'lmwski do helwetu, ar wa·rstwy grabo- wieckie - do tortonu. Charakterystyczną cechą warstw chodenickich jest

obecność wkładek margli krzemionkowych i tufitów, kt6re nie wystę­

pują w warstwach graobowieckich.

Zdaniem G. Bukowskiego (1921) utwory mioceńskie okolic Bochni

zostały dwukrotnie zaburzone przez ruchy tektoniczne. Pierwsza faza

zamaczyła się między helwetem a tootonem i doprowadziła m.in. do stro- mego ustawienia części. warstw chodenickich. Druga faza" potor'tońska, zaburzyła warstwy grabowiectcie, które miejscami leżą niezgodnie na warstwaCh chodenickich, /li w innych miejscach stanowią ich normalny

nadkład (bez niezgodności kątowej).

W laotach 1930-19,39 poglądy na straty,graif!i.ę warstw chodenickich i grabowieckich kształtowały się w związku z badaniami nad miocenem okolic Wieliczki. Na podstawie przesłanek paleogeograficznych J. Czar- nocki (1933, 1935) zaliczył utwory solonośne Wieliczki oraz warstwy Cho- deniC'kie do tzw. poziomu podolskiego (dolna część górnego tortonu, czyli prasarmaotu), ar wyżej leżące piaski ,boguciokie i warstwy gra'bowiec.kie - do poziomu buhlowskiego (górny prasarmat). Podobny pogląd reprezen-

tował K. Kowalews'lri (1937), uważa~ on jednak, że warstwy grabowieckie nie stanowią odrębnego kompleksu osadów, lecz występują jedynie jako

wkładki w obrębie warstw Chodenickich.

Odmierme wnioski stratygraficzne wypowiedzia,l W. Fdedherg (1931, 1933, 1936). Po przeprowadzeniu szczegółowej analizy zespołów fauni- stycznych zaliczył on formację solonośną Wieliczki do dolnego tortonu.

Stratygd'afia wantw chodeniclticll. i gr:abowie.ckich w Chełmie nad Rabą 649

Piaski bogucickie i warstwy gralbowieck:ie uważał W. Friroberg za bez-

pośrednio młodsze od utworów solonośnych i sądził, że reprezenJtują one

wyższą część do/lnego tortonu.

Na uwagę zasługuje również praca F. Biedy (1936), który opisaol pia ....

skowce heierosteginowez Brzozowej (około 10 km na południe od Tar- nowa) i porównał je z warstwami chodenickimi okolic Bochni oraz z piaskami i marglaimi heterosteginowymi okolic Pińczowa (utwory pod- lirtotamniowe dolnego 'tartonu). Zdaniem tego a,utora szare iły piaszczyste

zawierające bogatą mikrofaunę otwol"Iliic, a odsłaniające się w Brzozowej i w Gromniku odpowiadają flom ze Zgłobic, z Iwkowej i z Nowego Sącza

ora.z warstwom gra'bowieckim okolic Bochni, przy czym istnieje możli­

wość zaliczenia ich do górnego tortonu (F. Bieda, 1936, str. 264).

Zagadnienie straotygratii miooenu przedgórza Karpat omówił szczegó-

łowo J. Nowak (1938, 1947). W obrębie dolnego tortanu wyróżnił on prze.- wodni poziOiIIl stratygraficzny, obejmujący osady chemicme (m.in. gipsy okolic Krakowa, sole i anhydryty Wieliczki i Bochni), które wy.tworzyly

się podczas drugiego zalewu mioceńskiego pod koniec podpiętra opol- skiego. Zdaniem J. Nowaka (1947, str. 14) w okolicach Bochni osady te

pojawiają się w stropie wa,rstw chodenickich, których wiek można, okre-

ślić jako opolien. Za zaliczeniem warstw chodeniclcich do podpiętra opol- skiego przemawiają ponadto otwornice z gawnków Heterostegina costata i Amphistegina lessoni (J. Nowak, 1947, str. 18). lly i piaski występujące

nad osadami chemicznymi reprezentują wyższą część do;lnego tortonu, czyli podpiętro grabowieckie. Leżą OIlJe niezgodnie i transgresywnie w stosunku do utworów podpiętra opolskiego, jako osady odrębnego, trze- ciego zalewu mioceńskiego (J. Nowak, 1938, str. 168).

Należy podkreśli(,!, że warstwy chodenickie i grabowieclde wyróżnione

prz;ez J. Nowaka nie są odpowiednikami tych warstw w pojęciu poprzed- nich badaczy, albowiem wed1ug G. Bukowskiego (1932) wa.rstwy chode- nickle obejmowały zarówno iły podsolne, jak i nadso1ne wraz z gipsami i solami. Szare iły odsłaniające się w Chodenicach, a opisane przez J. Niedźwiedzkiego (1883) jako stra'totyp wamw chodenickioh, leżą poUBld poziomem gipsowo-solnym, a POIlJadto nie zawierają ani Heterostegina costata, a.ni Amphistegina lessoni. A zatem iły te wraz z ich odpowiedni- ka·mi (iły okolic Chełmu) są m1'odsze od podpiętra opolskiego w ujęciu

J. Nowaka (193'8).

Odmienny pogląd reprezentował T. Chle'h()wsk!i ~1947), który wOkoli- cach Bochni wydzielił dwa poziomy osadów chemiaznydh. Jako warstwy chodenickie określił on iły występując,e nad utworami gipsowo-somymi

udootępionymi przez kopalnię ,bocheńską. Badania prowadzone przez J. Poborskiego (1952) wyka.zały, że tzw. wyższy poziom osadów chemicz- nych, czyli gipsy z Ushornli: (T. Chlebowski, 1947) j'est czapą gipsową pojawiającą się na szczycie południowej antykliny formacji solonośnej

w Bochni, a zatem w OIlllawia,nym rejonie mamy do czynienia wyłącznie

z jednym poziomem osadów chemicznych. W .profilu stratygraficznym J. Poborski (1952, str. 18) wyróżnił warstwy chodenickie w pojęciu G. Bu- kowskiego, czyli jako synonim formacji solonośnej, wskazując na· wystę­

powarue dwóch wkładek tufitowych w obrębie iłów nJadsolnych.

Na szczególną uwagę zasługują prace K. Tolwińskiego (1950, 1956),

dotyczące m.in. utworów mioceńskich okolic Bochni i Wieliczki. Autor

650 ^Stefan. Alexandrowicz

ten zgodnie z poglądami J. Niedźwiedzkiego wyróżnił wail'Stwy chode- , nickie jako iły leżące nad serią solną i wraz z nią silnie pofałdowane.

Cały ten 'kompleks warstw za.wierający w jądrze iły podsolne oraz utwory .fliszowe jest nasunięty na· iły "niższego" tortonu (warstwy d.aszawskie

'według K. Tol'wińskiego, 1956, fig. 3). Warstwy grabowieckie ("wyżsZy"

torton) leżą niezgodnie na warstwach chodenickich lub stanowią nadkład iłów tortońskkh wychodzących na powierzdurlę 'Przed czołem fałdów

Wieliczki i Bochni.

Do poglądów J. Nowaka nawiązał W. Krach (1947, 1956a, 1958), który wydzielll podpiętro grabowieckie jako środkowy 'torton i zaliczył do niego m.in. warstwy grabowieckie okolic Boch1li, piaski oogucickie oraz iły

z Gliwic Starych. W spisie fauny charakterystycznej dla tego podpiętra wymieniał on m.in. Chlamys galiciana i C. neumayri (W. Krach, 1956a, tab. 3). Podział tortonu wprowadzony przez W. Kl'acha zastosowatli dla miocenu okolic Bochni F. Bieda (1951) i F. Mitura (1954). Wyróżnili oni warstwychodenickie w pojęciu G. Bukowskiego (wraz z formacją solo-

nośną) i za.liczy.li je do dolnego, tortonu (opoI) oraz warstwy grabowieckie,

odpowiadające środkowemu tortonowi.

Badania mikropaleontologiczne prowadzone przez Z. Kirchnera (1956)

dowiodły, że utwory gipsowo-solne występujące między Wieliczką a B0-

chnią (Siedlec, Kłaj), a więc leżące bezpośrednio pod warstwami chode- nickimi opisanymi z tych ()kolic przez J. Niedźwiedzkieg6, należą do tego samego poziomu co gipsy okolic, Krakowa. A zatem reprezentują one poziom osadów chemicznych pojawia1ący się w stropie dolnego tortonu.

Opierając się na schematach stratygraficzn.ydl stosowan.ych przez F. Bie-

dę (1951), W. Kra·cha (1956a) i innych autorów Z. Kirchner (1956, str.' 446) 'Wllioskował, że " ... warstwy chodenickie jako dolnotortońskie mogą leżeć jedynie poniżej poziomu osadów chemicznych, warstwy zaś

graobowieckie jako środkowotor1!ońskie - ponad poziomem osadów che- micznych".

Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że zgodnie z tym poglądem

stratotyp . warstw chodeniclcich w pojęciu J .. Niedźwiedzkiego, jako iły leżące nad poziomem gipsow<hSOlnym, musialby zostać zaliczony do warstw grabowiecldch. Warstwy chodenickie i warstwy grabowieckie wydzielone przez Z. Kirchnerao (1956) nie odpowiada.ją ani wyróżnieni·om

stratygraficzn.ym J. Niedźwiedzkiego, ani określeni<ml wprowadzonym

prz~ G. Bukowsldego.W podobnym znaczeniu termin ,,:iły (WaJI"stwy) chodenickie" zastosował S. Ale~a;n.d:rowicz (1956, 1958) dla iłów podgipS0- wych rej!Olll.u śląsko-kra.lrowsik:iego. Wspomniane iły zawierają zespól otwornic II D, dla którego została użyta nazWa ,,2JeISpól chodenicki"

(S. AlexoodrO'WiICZ, 1958, str. 65). Określenie to nie może zostać utrzy- mane, bOIwiem. iły, w któryt!h występuje zes'pół II D, nie' odpowiadają

sraJtotypowi warstw chodeniclcich.

Mikrofauna waorstw chodenickich i grabowirokich znana jest głównde dzi~ pracy E. Luczkowskiej (1955b), która stwierdziła, że zespoły otwor- nic występujące w tych warstwach zdają się być młodsze od zespołów dolnotortońskich. Osady ilaste leżące ponaod gipsami i solami w okolicach Bochni, odznaczające się ubóstwem mikrofauny (najlic:zniej występują

Globigerinidae, Nonionidae i radiolarie), określiła ona jako ."warstwy cho- deniokie sensu stricto" (E. Luczkowskao, 1958, str. 109).

Stratygrafia waa'Stw chod.eIll:i.ckkfh i ~raibowieckdch w Chełmie ;nad Rabą 65]

PROFIL OSADÓW MIOCEŃSKICH W CHELMIE

Na omawianym obszarze w podłożu miocenu występują jasnoszare i bialawoszare wapienie górnej jury (Klaj, Siedlec, Lapczyca). W jednym z profilów ponad tymi wapieniami stwierdzono obecność cienkiej war- stwy szarych, piaszczystych wapieni z glaukonitem, które zawierały faunę

- - S -

N

Grodzisko Siedlec

Gipsy i sole

_ ipiaski . ~:;:::. podsolne

Podłoże

Fig. 1. Przekrój geologicz.ny przez wzgórze Grod2lisk.o w Ohelmie nad Rabą

Geological section acr06S GrodziSko hill at ChełJIn on rtbe R8!ba river wskazującą na turon (F. Mitura, 1957). ProfH osadów mioceńskich obej- muje cztery kompleksy walrstw (fig. 1), które zostaną omówione w kolej-

ności stratygraficznej (od dołu ku górze).

ILY I PIASKlI PODSOLNE

Bezpośrednio na wapieniach jurajskich lub kredowych leży gruba seria szarych iłów z wkładkami piasków i piaskowców. W okolicach Kłaja miąższość tych utworów wynosi około 100 m, ku południowi wzrasta ona wyda.tnie (ponad 500 m), przy czym jednocześni.e oIbserwuje się większy udział materiału piaszczystego. Profil osadów .podsolnych oraz następ­

stwo zespołów otwornic zestawiono nal podstawie prac Z. Ol.ewicza (1952), E. Luczkows~iej (1955a, 1958) i Z. Kirchnera (1956), uzupełnionych no- wyIil.i materia"lami.

W naj niższej części profilu wprost na mezozoicznym podłożu wystę­

pują tzw. "spągowe iły moogliste" zawierające bogaty zespół otwornic planktoniCznych z Orbulina universa, Globorotalia scitula i Globigerina bulloides. Towa.rzyszą im: Karreriella bradyi, K. gaudryinoides, Cibicides pseudoungerianus oraz pojedyncze: Vaginulina legumen, Planulina wuel.,.

lerstorfi, Planularia, Marginulina, Robulus. ^Według nomenkJ.atury stoso- wanej w rejonie śląsko-krakowskim (5. Alex,androwicz, 1958) zespól ten

można określić symbolem II A. Taki sam zespół opisywała. E. Luczkowska (l955a) jako "globigerinidowy", a Z. Kirchner (1956) jako "uwigerinowy".

Wyższą pozycję stratygraficzną zajmuje zespół otwornic, w skład którego

wchodzą niemal wyłącznie galtunki planktoniczne (ześpół II B). Z. Kirch-

652 ^stefan AlexandrOlWicz

T a b ela l Otwornice z warstw choderuckich

11

P r 6 b k Gatunki otwornic

1 2

i

17

5 1 8

GlomospiTa chaToides (P ark. et Jon.) I

Quinqueloculina acneriana d'O rb. I

Triloculina consobrina d'O!l' b. I I

Nonion dol;tussi C u s h. I

Nonion pompilioides (F d c h t. et Moll) I

Nonion scapha (F i c h t. et Moll) I I l

Nonion umbilicatulum (M o n t.) I

Elphidium aculeatum (d'O rb.) I II

Elphidium crispum (L i n n e) l

Elphidium mace Ilum (F i c h t. et Moll) II l l I I

NodogeneTina adolphina (d'Orb.) I

Bulimina elongata d'O r b. II l l I l l l

Bulimina elongata var. subulata C u s h. et Par k. l

Bulimina gibba F o r n a s. I l l

Bulimina intlata S e q u. ^l

Virgulina schreibersiana C j z e k l I

Bolivina polonica B i e d a I I r

Uvigerina asperula C j z e k I

Uvigerina tenuistriata Reuss I I

Valvulineria complanata (d'O [' b.) I I I I I

Eponides spiratus L u c z k. I

Eponides umbonatus eR e u s s) I

'Rotalia beccari (L i n n e) l I l

Asterigerina planorbis d'O rb. l I l

Cassidulina punctata R e u s s ^I

Chilostomella ovoidea R e u s s I I

Globigerina bulloides d'O r b. l I I VIII II III V

Globigerinoides indigena L u c z k. ^{II I}

Globigerinoides triloba (R e u s s) ^l

Globorotalia scituZa (B r a d y) I l I

Cibicides ungerianus (d'O rb.) I

Radiolaria div. SIP~ I IV V V V IV

Tabela. 2 Otwornice z warstw grabowieckicłl

Gatunki otwornic

Glomospira. charoides (P a r k et J o n.) Cyclammina pusilla B r a d y

Spiroplectammina scaligera L u c z k.

Textularia agglutinans d'O II:' b.

Siphotextularia inopinata L u c z k.

I

1

1 21

I

I I

I I

I I

stratygrafia WIairS1lw choclendcltiClh i ~BJbowieckdch w Ohełmie nad Rabą 653

(ciąg dalszy tabeli 2)

11

p r Ó b k i Gatunki otwornic

2 I 3 14 _I

16 ₁7 ₁8

S

'Quinqueloculina acneriana d'O r b. III I III III I II II II

Quinqueloculina angusta P h i 1. I

Quinqueloculina badenensis d'O r b. I I I

Quin.ąueloculina contorta d'O rb. I I I

Quinqueloculina haueriana d'O r b. I I

Quinqueloculina parkeri B r a d y I

Sigmoilina tenuts (C j z e k) I _I

Articulina sp. I I

TriwcuZina conlłobrina d'O r b. II II II I II I

Triloculina gibba d'O rb. ^I

Triloculina inflata d'O rb. I

Triloculina trigonula (L a m.) II

Pyrgo lunula (d'O rb.) II

Robulus inornatus (d'O rb. I

Globulina gibba (d'O II: b.) I I I I I I I

Globulina spinosa d'O rb. ^I

Polymorphina sp. I

Lagena sulcata ·(W a l k. et Ja c.) I

N onion doltussi C lU s h. I I I

Nonion granosum (d'O rb.) I I I I II I II

N onion pompilioides (F i c h t. et Moll) I I ^{I II I} I Nonion scapha ,(F i c h t. et Moll) I I I ^I

Nonion umbilicatulum (Mon t.) I I I

Astrononion perfo88um(C l o d.) I

Elphidium aculeatum (d'O rb.) I I I I II III III

Elphidium oovenum (C u s h.) I II I I II

Elphidium crispum (L i n n e) III II II III II lIlII II .Elphidium fichtelianum -(d'O rb.) II I I I I I

Elphidium flexuosum (d'O rb.) I I II

Elphidium mace Ilum (F i c h t. et Moll) IV I IV III III III IV II

Borelis mew (Ficht. et Mo.!l) I

Nodogenerina adolphina (d'O rb.) I I I

Nodogenerina consobrina (d'O rb.) I

Bulimina acuZeata d'O r b. I I I I II

Bulimina acuZeata var. porrecta L u c z k. II III I I I I IV I

Bulimina echinata d'O rb. I

Bulimina elongata d'O rb. JII II I II II III III II Bulimina elongata var. lappa C u s h. et iP ark.

III

I

Bulimina elonga.ta var. subulata C u s h. et Par k. I I I I .Bulimina gib ba F o r n a s. II I III II II lIlII II

Bulimina inflata S e q u. ^I

Bulimina ovata d'O rb. ^{I I}

Bulimina striata var. mexicana Cush. ^{I I}

Entosolenia marginata (M o n t.) I

Virgulina schreibersiana Cj2;ek ^I I I I

Bolivina dilatata R e u s s I I I II I I I

654 Stefan Alexandrowicz

Gatunki otwornic

Reussella miocenica C u s h. Reussella pulchra C u s h.

Reussella spinulosa var. incrassata L u c z k.

'Reussella spinulosa var. laevigata C -li S h. Uvigerina bellicostata L u c z k.

Uvigerina hispido-costata C u s h. et T o d d Uvigerina hovei G a r r e t t

Uvigerina tenuistriata R e u s s Discorbis imperatoria (d'O rb.) Discorbis mira C u s h.

Discorbis pateZli/ormis (B r a d y) Discorbis platyomphala R e u s s Discorbis valvulata (d'O rb.) Valvulineria complanata (d'OIf b.) Gyroidina neosoldani B J: o t z e n Gyroidina soldani d'O r b.

Eponides spiratus L u c z 'k.

Eponides umbonatus (R e u s s) Rotalia bassleri C u sh et C a 'h.

Rotalia beccari (.L i n n e) Rotalia st.ellata R e'u s s Epistomina elegans ,(d'O rb.) Asterigerina minuta S m i g.

Asterigerina planorbis d'O If b. Ceratobulimina carpatica B i e d a Cassidulina crassa d'Q ł" b.

Cassidulina crista P.i s 2l w.

Cassidulina punctata R e 'li s s Cassidultna subglobosa B r a d y Cassidultnoides bradyi (N o r'm a rn) Chilostomella ovoidea R e u s s Pullenia bulloides (d'O rb.) Pullenia miocenica K l e i n p e l Sphaeroidina bulloides d'O rb.

Globigerina bulloides d'O r b.

Globigerinoides indigena L u c z k.

Globigerinoides tri-loba (R e u s s) Orbulina universa J e d 1.

Globorotalia scitula (B r a d y)

Cibicides boueanus var. crassus L u c z k.

Cibicides letkesiensis (F ł" a n z.) Cibicides lobatulus (Wal k. et J a c.) Cibicides lobatulu8 var. ornata (C u s h.) Cibicides ungerianus (d'O rb.)

Cibicides ungerianus var. or.nata(Cus h.)

(dokończenie tabeli 2)

6 b k i 4

I I

II I I I

I I I

I

II I I

I I

I II

II II I I

II I I

I

II II

II II I

l I l i I I I I

I I

I II I I I I I

I I I U l n I I II I I

I I

I II

I I I I I II

I

I I I

I I II

n

I III II

I

I I

IIIIIIIIIIIIInnIill

I I

II I II

I III

I I

I I

I I

I I

n

I

I I I II I I I I U I I I I I II I U U IV V n I

I nUIIII II I

I II I

I I I

U I I I I I

I I I n

I I U m II

II II I

I I I I U I I I

Stratygrafia wantw chodelll],ckicll i ga:abowieck.ich w Ohełmie .nad Rabą 655

ner (1956) wyróżnił go w Sied1cu jako "warstwę orbulinlOwą poziomu den- drofriowego I".

Nad "spągowymi iłami Ina,rglistymi" leży gruby kompleks iłów piasz- czystych i piasków zawierających ubogą mikrofaunę. Obok Globigerioo bulloides występują tu: Valvulineria complanata, Bulimina gibba, Asteri-·

gerina planorbis, Cibicides ungerianus i

m.

W górnej części omawianej serii osadów szare iły piaszczyste zawie-

rają zespól otwornic określony przez Z. Kirchnera (1956) jako "warstwa bu1.:iminowa pozi.amu dendrofriowego I". W skład jego wchodzą: Uvige-·

rina aspertila, U. brunensis, Bulimina striata, Nodogeroorina longiscata~

Sphaeroidina bulloides, Epistomina elegans, Cibicides ungerianus var.

ornata, Globigerina bulloides i in. (zęspół l'I D). Ku górze mikrofauna w iłach stopniowo zanika, wyżej leżą osady chemiczne.

Przedsta,wiony profil IIlikrdfaunlistyczny wskazuje, że iły i piaski pod- solne z Chełmu i Siedlca. reprezentują normaInie wyksmałconą serię

osadów górnego opolu. Zwraca. uwagę zupełny brak najstarszych ogniw stratygraficznych tortonu (dolny opoI), które w okolicach Krakowa są wykształcone jako osady słodkowodne o(margle) lUJb płytkomorskie (piooki

heterostegmowe). .

OSADY CHEMICZNE

. - c'

Bezpośrednio na opisanych iłach i piaskach leży· seria szarych iłów

i łupków i1a.stych zawierających gęsto rozsiane !krysztand gipsu oraz

wkładki drobno- i grubokrystalicmych gipsów, anhydrytów i-soli kamien- nej. Ogólna miąższość tych osadów w okolicach Kłaja wynosi 40 m. Dalej ku południowi (Chełm, Siedlec) dbserwujemy spiętrzenie i sfałdow8lnie

tego kompleksu warstw (A. Gal"licki, 1960), w związku z czym w profi- lach pionowych wykazuje on znaczną grubość.

WARSrWY CHODENICKI'E

Osady chemiczne przechodzą ku górze w grubą serię szarych iłów.

miejscami nieco piaszczystych, zawierających cienkie wkładki drobno- ziarnistych piasków oraz żół:tobrunamych margli dolOIIiityczlłych ~ krze- miónllrowych, a ta,kże drobne kryształki gipsu. Szczególnie duże nagroma- dzenie tych kryształków obserwujemy w pobliżu stropu warstw chooe- nickich, w odsłonięciu na północnym ziboczu wzgórza Grodzisko w Cheł­

mie. W iłach pojawiają się tu również liczne cienkie żyłki gipsu włókni~

stego. W ,górnej części profilu oma.wia1l1Ych W8lrstw występują wkladki białych i ibiaławoszarych tufilf;ów opisanych przez

W.

Zarówno w odsłonięciach w zachodniej części wsi Chełm, jak i w profilu we wsi Targowisko, stwierdzono Obecność dwóch takich wkładek. Ogólna

miąższość W8lrstw ch()denick:ich na ooozaorze Illl.iędzy Kłajem 81 Chehnem wynosi 250+350 m.

Badania mikropa,leontologiczne pozwalają na. wy;różoienie dwóch pozio- mów stratygraficznych w obrębie warstw chodeinictkich okolic Chełmu

(tab. 1). Iły leżące 'bezpośrednio nad osadami chemiczo'ymi zupełnie nie

656 ^steftm· Alexa.ndrowicz

Tabela 3 Warstwy chodenickie i grabowieckie w schemacie stratygraficznym miocenu

przedg6rza Karpat

Stratygrafia Opawa Rybnik-Żory Kraków Chełm n/Rabq Tarnobrzeg . E'rzedqórze Karpat Wsch.

.C: Buhłow

- - -

- -

.a

~

l'.8i

.E ^S:

-

O ~g,.~ margliste i piaski iły w-wy prutskie

:;,., -o ^{3: 3: I iły}

~ ^1j

In~

'O ....

<::) <::) ~fj.~ ze Spirialis z tufitami z tufitami z tufitami pektenowe) wierbowieckie

c: Górny gipsy gipsy i sole gipsy gipSIJ /sole gipsy i siarko gipslj i anlllpfljl1, .

.E _....

OpoI ~ iły iły iły iły iły i piaski warstwy

.E _{margli8te margliste margliste} piaszczyste wiVy baranowski6, z Amussium

:::r. ^denudatum

~ Dolnlj iły i piaski piaski wapienie

O

-

--

CI OpoI słodkowodne wap.słodkowodne litotamniowe

zawieradą otworniC. Ku górze profilu w niektórych wkładkach iłów napo- tykamy pojedyncze otwornice bentoniczne, a także planktoniczne, repre-

zentujące różne gatunki. Ten ubogi zespół otwornic charakteryzuje dolną część warstw chodenickich. Można go obserwować w odsłonięciu kolo

młyna w Che1mie(próbkii 1 i 2), a także w szeregu profilów między Cheł­

mem a Si,edlcem (np. próbka 3).

W górnej części wa,rstw chodenickich poj awia' się masowo mikrofaun,ą

planktoniczna. Jest ona reprezentowana przez otwornice z rodzaju Globi- gerina, radiolarie i pteropody z rodzaju Spirialis. Towarzyszą im pojedyn- e.ze otwornice hentoniczne należące do rÓŻnych :gaJtunków. Przedstawiony

zespół mikrofaunistyczny występuje w iłach odsłoniętych na. południo­

wych zboczach wzgórza Grodzisko w Chełmie (próbki 4, 5 i 6), a także

w profilach usytuowa.nych w Chełmie ~próbka 7) i w Targowiskach (próbka 8). Zupełnie podobny zespół został opisany z iłów nadgipsowych rejonu śląsko-krakowskiego jako zespół III A (S. Alexandrowicz, 1958).

Na podstawie analogii mikrofaunistycznych i litostratygraifittnych

można stwierdzić,· że warstwy chod.enickie odpowiadają "poziomowi glo- bigerinowemu" wyróżnionemu przez Z. Kirchnern (1956) na pnedgórzu Karpat środkowych bezpośrednio nad poziomem osadów chemicznych.

W obrębie 1ego poziomu Z. Kirchner wydzielił "warstwę płoną", którą można porównać z dolną częścią wa,rstw chodenickich w Chełmie, oraz

"warstwę radiolariową" i "wa,rstwę globigerinową". W okolicach Chelmu i Targowiska indywidualność tych dwóch "warstw" nie zaznacza się.

Wśród iłów, w których dominują radiolarie, pojawiają się· wkładki iłów zawiera.jących masowe nagromadzenie otwornic pla,nktonicznych; w nie- których przypadkach radiolarie i otwornice planktoniczne występują

razem. A zatem obecność licznej mikrofauny planktonicmej radiolariowo- -.otwornicowej jest charakterystyczna dla górnej części waiI"StwC'hoclenic- kich (tab!. I, fig. 4, 5). W tej części omawianych wa,rstw pojawia,ją się również tufity.

Sst'ratygrafia W.al!"stw chodenickid1 i ~bowieclcich w Chełmie nad Rabą 657

WARSTWY GRABOWIEOKIE

Na południowym zboczu wzgórm Grodzisko w Chełmie granica mię­

dzy warstwami chodenickimi a wyżej leżącymi warstwami gra,bowieckimi zaznacza się bardzo wyrruźnie. Na iłach zawierających wkładki tufitów,

kryształki gtpsu oraz zespół mikrdfauny planktonicznej (zespół III A)

leżą żółte i żółtaowoszare drobnozLarniste pLaski nieco ilaste. W piaskach

można znaleźć szczątki fauny oraz otocza.ki zielonawoszarych i oliwko- wych iłów marglistych i piaszczystych o średnicy 1-;.-8 om. Piaski są prze- warstwione wkladką zielonawożółtego iłu piaszczystego grubości 20 cm.

Górna powierzchnia tego iłu jest nierówna i wykazuje ślady rozmywa- nia. Nad wkładką ilastą leżą piaski, spojone miejscami węglanem wapnia.

W pobliżu szczytu wzgórza Grodzisko odsłaniają się średnioziarniste

piaski z wkł:adkami żółtawoszarych margli piaszczystych. W piaskach wy-

stępują szczątki fauny (Ostrea digitalina D u b.) oraz małe otoczaki i oIkruchy zielonawoszarych iłów.

Ku północy piaszczysta seria warstw grabowieckich z Chełmu prze- chodzi w ()sady ilaste. W okolicach Tar.gowiska iO'IIlB!wiane warstwy

tią reprezentowane .przez szaiTe iły i iłowce z cienkimi wkładkami drobn()- ziarnistych pias~ów. Niektóre wkładki piaszczyste osiągają 50 crngrwbo-

ści. Są to żóltawoszare piaski i piaskowce z muskowiJtem; dość licznie pojawia się w nich zwęglony detrytus roślinny. Szatre iły warstw grabo- wieckich pod względem swojego wykształcenia są podobne do niżej leżą­

eych iłów warstw chodenickich, tak że na, podstawie litologicznej wyzn.a- czelliegranriey między tymi W1arstwami jest często haro'zo utrudn:ione.

Górną część wa,rstw chodenickich można rozpoznać dzięki oIbecnOOci

w~dek tufitowych, które w warstwach gralbowieckich na.e występują.

Zespół otwornic pojawiający się w omawianych warstwach jest bOlgalty

j charakterystyczny. W skład jego wchodzą głównie. :bentoniczne otWor- nice wapienne z rodzajów: Elphidium, Asterigerina, Bu1:imina, Discorbis, Cibicides oraz niezbyt liczne otwornice bentoniczne z rodzaju Globigerina'

"(tab. 2). Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że zarówno w piaskach

(.próbki 1 i 2), jak i w iłach piaszczystych i marglistych (tprObki 3 i 4)

tworzących wkładki wśród piasków (Grodzisko) .oraz w szarych iłach

i iłowcach (próbki 5, 6 i 7 - Tairgowisk() występuje zespół .otwornic

Q tym samym charakterze (tab!. H, fig. 6, 7). Taki sam zespół stwierdzono

również w otoczakach (toczeńcach) żółtawoszarych iłów tkwią:cych w pia- skach grabowieckich na południowym 2JOOcZU wzgórza Grodzisko (prób- ka 8). A zatem mamy tu do czynilenia. z toczeńcami ilastymi, które

powstały przez rozmywanie ilastych wkładek warstw gralbowieckich nie-

długo po kh osadzeniu. się. Nie znaleziono natomiast w piaskach otocza- ków s,tarszych iłów mioceńskich (np. z warstw chodenickich).

W w8Jrstwach grabowieckich występuje szer·eg. gatunków otwornic, które można uznać za charakterystyczne. Są to m.in. Bulimina insignis, Cibicides crassiseptatus, Cassidulina crista, Discorbis imperatoria, Uvige- rina bellicostata, U. hispido-costata, Siphotextularia inopinata i in.

OJ:>ec-

ność tych gatunków oraz ogólny skład mikrofauny otwornicowej wska-

zują,

w

Kwartalnllt GeologIczny - 11

658 stefan Alexand<rowicz

WARSTWY CHODENICKIE I GRABOWIECKIE JAKO POJĘCIA

STRATYGRAFICZNE

Wyniki przeprowadzon.ych badań mikrofaunistycznych pozwa,lają na

uzupełnienie i ścisłe sformułowanie definicji warstw opisanych przez J. Niedźwiedzkiego {1883) jako warstwy chodenickie i warstwy grabo- wieckie. W pierwszym rzędzie należy podkreślić, że Z€t'lpoły otwornic

występujące w iłach i piaskach podścielających 'osady chemiczne są zde- cydowanie rÓŻne od zespołu opisanego z iłów nadsolnych. Iły leżące nad osadami chemicznymi, opisane przez J. Niedźwiedzkiego (1883) jako stra- totyp warstw chodenickich, pod względem składu mikrofauny są wyraź­

nie zindywidualizowane w stosunku do iłów leżących poniżej utworów gipsowo-solnych. A zatem mimo litologicznego ,podobieństwa utworów pod- sdlnych (podgi'psowycll) i natdsolnych (nadgipsowych) rozszerzenie pojęcia

wa,rstw chodenickich na. osady starsze od poziomu osadów chemicznych jest nieuzasadnione. Wkładki tufitów występujące w iłach i piaskach gór- nego opolu towarzyszą zespołom otwornic I! A, I! B, I! C oraz II D i mają

szerokie rozprzestrzenienie na całym obszarze. śląsko-krakowskim. W sze- regu niezaburzopych tektonicznie profilów .:miocenu w Górnośląskim Za-

głębiu Węglowym można wykazać, że nieza,leżnie od tych wkładek ponad osadami chemicznymi tufity występują w iłach zawierających zespół

otwornic II! A. Nie znajduje więc uzasadnienia bezpośrednia korelacja wkladek tu:fitowych z ilów i piasków podsolnych okoliC Siedlca, Kolano- wa" Lapczycy i Gdowa z tufitami, które odsłaniają się na zboczach wzgó-

rza Grodzisko w Chełmie. .

Dolną granicę warstw chodenickich wyznacza strop ·poziomu os,adów chemicznych. Pozycja stratygrruficma tych osadów w okolicach Chehnu jest możliwa do ustalenia dzięki charakterystycznym zespołom otwornic, które zostały znalezione w iłach zajmujących be~rednio niższe i bez-

pośrednio wyższe położenie. Zdaniem Z. Kirchnera (1956) utwory gipso- wo.-solne Siedlca i Klaja utworzyły się pod koniec dolnego tortonu i sta-

nowią część składową przewodniego poZIOmu stratygrad'icznego (poziom gipsowo-solny według J. Nowaka, 1938, 1947). Nowe materiały mikro- faunistyczne w pełni potwierdzają pogląd wy,powiedzia.ny przez Z. Kirch- nera (19'56). Zespół otwornic poja,wiający się w iłach leżących be'zpośred­

nio pomżej gips~w i soli ,pod względem swojego składu odpowiada

zespołowi I! D, który w okolicach Pińczowa, Krakowa" C'hrz,anowa uraz w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym charakte'ryzuj,e na'jwyższe ogniwo stratygraficzne iłów podgipsowych górnego opolu (S. Alexandrowicz, 1958). A zatem na, całym obszarze sedymentacja chemiczna rozpoczęła się jednocześnie, a sole, gipsy i anhydryty Siedlca, Cherom i Kłaja nie

stanowią horyzontu stratygratficznego starszego niż poziom gipsów ślą­

skich, krakowskich i nadnidziańskich. Nie znalazł więc potwierdzenia

pogląd o istnieniu dwóch poziomów osadów chemicznych w dolnym tor- tonie przedgórza Karpa.t (T. Chlebowski, 1947; S. Alexandrowicz, 1956).

Górna grandca wieku oma,wianych utworów ,gipsowo-solny;ch jest usta- lona dzięki temu, że zarówno w Górnośląskim Za'głęlbiu Węglowym

i w okolicy Krakowa, jak w Chełmie nad Rabą, nad osadami chemicz- nymi leżą iły zawierająoo bardzo ubogą mikrof,aunę, ,a wyżej z masowo

Stratygrafia WaIl"stw chodeni.ckicl1 i gmbowieckich w Ohełmie ;nad Rabą 659

A

B

Cl-_ _

_D

Fig. 2. Diagramy składu .procentowego zespołów otwornic z warstw chodenlckich i gratbow.i.eckli.ch okolic Chełmu nad Rabą

Diagrams of per.centage oomposittion of foramin.ifer assemblages taken from the Ohodenice and the GraJbowiec beds of tlhe region of Chełm on the Raba

river

A - Ch~m, z€SPÓł III A, w8oll'Stwy chodellick1e; B - Grodzisko (południow~ Zbocze),

zespół III A, warstwy chodenlck1e; C - Targowisko, zespół III B, iły warstw grabo- wleck!ch; D - Grodzisko, zespół f i B, piaSki warstw grabowieckich

A - Cbebm, assemblage III A, Cłlodenlce beda; B - Grodzisko (aouthern slope), as- semblage II:! A, Chodenlce beds; C - Targowisko, as.semblage f i B, clays oi Grabo- wiec beda; D - Grodzisko, assemblage III B, sands ot GraboWiec beds

występującym planktonem {otwornioe, radiolarie, opteropod.y), czyli zespół

mikroiaunistyczny III A, oraz charakterystyczne wkładki tufitów.

Granoicao między warstwami chodenickimi a grabowieckimi w świetle ibadań mikropaleontologicznych jest ostra i wyraźn8l. Planktoniczny ze-

spół otwornic, radiolarii i pteropodów występujący w górnej części

warstw chodenickich jest zastąpiony przez barozo różnorodny zespól otwornic z warstw grafbowieckich, w którym główną rolę odgrywają wa- pienne otwornice bentoniczne. Różn.ica między tymi zespołami naj wyraź-.

n~ej zaznacza się na diagramach ohrazujących ilościowy skład mikrofauny