Polonya’daki Roma-Katolik Kilisesi

(1)

Polonya’daki Roma-Katolik Kilisesi

Ewa KLIMA

1. Girif

Polonya gibi ęagdaę bir ulkede kilisenin konumu uzerine bir tartięma uzun yil- lardir suruyor. Katolik Kilisesi’nin m ulki ve orgutsel yapilarinin, ulusal yonetimin mulki yapilariyla uyuęup uyuęturulmayacagi tartięmali bir konudur. Fransa’da ya da Ingiltere’de, kiliseler en alt duzeydeki ozerkligin temelini oluętururlar ve eskiden beri hep oluęturmuęlardir. Bu ulkelerde, yerel kim lik duygusu belirli bir cemaate ait olma duygusundan ortaya ęikip, gelięir. Ięin ilginę tarafi, ayni zamanda, ortak kilisenin kilise yapilarinin nasil ulusal yapilar haline geldigi ve milli devletin ęekliyle uyumlu hale gelmeye baęladigidir. Bu ęalięmanin amaci, Polonya ulusunun baęlangicindan gunumuze kadar bu sureci izlemektir ve ozunde bir derlemedir; Katolik Kilisesi ta- rihęilerinin, avukatlarinin ve idari hukuk avukatlarinin eserlerini cografya alanina aktarmaya ęalięmaktadir.

Polonya’daki Katolik Kilisesi’nin m ulki yapisi, kuruluęundan itibaren surekli degięmektedir. Bu sureęte ęogu zaman kilise ulusal ve idari sinirlarla ęakięmamiętir.

Yakin geęmięte, ulusal piskoposluk yonetimindeki sahayi ulke sahasina uyumlu hale getirme politikasi uygulamaya konuldu. Bununla birlikte, ilęelerin cemaatlerle, ille- rin de piskoposluk bolgesine donuęumuyle ile ilgili olarak, alt seviye yapilarin uyumu baęarisiz olmuętur. Bu ikicilik, bolge cemaatin yaęadiklari bir deneyimdir.

Dogaustu guęlere olan inanę, insanlari diger turlerden ayiran temel ozellikler- den biridir. Uygarlik tarihi boyunca, kilise animizmden teolojik olarak geliętirilmię inanę sistemlerine kadar biręok yapiya bumnmuętur. ęagdaę ve gelięmię toplumlarin son derece laikleętigi soylenmekle birlikte, din bu toplumlarin hayatlarinda halen varligini surdurmektedir. Yuksek mevkilere yapilan atiflar hem kamuda hem de ozel sektorde mevcuttur (Wendt, 2001). Kamu ile ilgili olarak, ABD’de dinin anlamini

(2)

2 6 8

S o s y a l B i l i m l e r I § i g i n d a P o l o n y a C u m h u r i y e t i

analiz ederek ve onun butunlejm ij ijlevlerini gosteren R.N. Bellah (1967) ęogunluk- la alintilanmaktadir.

Polonya gibi ęagdaj bir toplumda kilisenin yeri de sik sik tartijilmaktadir. Yone- tim, bu baglamda birlejtirici bir faktordur. Katolik Kilisesi kurum unun mulki ve orgutsel yapilarinin, ulusal yonetimin bolgesel yapilariyla uyum saglayip saglayamaya- cagi tartijm aya aęiktir. Fransa’da ve Buyuk Britanyada, bu kurumlar en alt duzeydeki ozerkligin temelini olujturmaktadir veya geęmijte olujturm ujtur. Bu kurumlarda, yerel kim lik duygusu belirli bir cemaate ait olma duygusundan kaynaklanir. Ilginę bir ozellik de, ortak kilisenin kilise kurum larinin ulusal kurumlar haline gelmesi ve ulkenin diger kurum larina uyum saglamaya bajlamasidir.

2. Mulki Yapilarin Dinamigi

Polonya’daki Katolik Kilisesi’nin idari ve mulki yapisinin gelijim tarihi, tum ul- keyi etkileyen tarihi olaylarin donum noktalari ve kilisede geręeklejen idari reformlar dikkate alindiginda yedi doneme (Kumor 1969) ayrilabilir:

• Bagimsiz Polonya; 968-1772/1795 yillari arasi,

• Polonya’nin bolunmesi; 1772/1795-1918 yillari arasi,

• Iki dunya savaęi arasi donem; 1918-1939 yillari arasi,

• Polonya’nin Nazi Almanya tarafindan ięgali; 1939—1945 yillari arasi,

• Polonya Halk Cum huriyeti’nin ilk donemi, kilisenin geręekleętirdigi en bu

yuk zulum donemi; 1945—1972 yillari arasi,

• Polonya Halk Cum huriyeti’nin ikinci donemi; 1972—1992 yillari arasi,

• Polonya’daki buyuk idari kilise reformundan sonraki donem; Polonya donu- jum donemi: 1992’den itibaren.

2.1. Polonya’nin Bolunmesinden Onceki Donem

Polonya topraklarindaki Katolik Kilisesi mulki yapilanmasinin bajlangici Or- taęag’a kadar uzaniyor. Gniezno bajpiskoposlugu 1000. yilda Wrocław, Kraków ve Kołobrzeg piskoposluklari ile birlikte uę yardimci piskoposluk olarak kurulm ujtur (Bielak 2011). Kutsal Makam’a direkt bagli olan piskoposluk Poznań bajpiskopos- lugudur. Yeni metropol ve Poznań piskoposlugunun sinirlari o zamanin ulusal sinirlariyla ortuęuyordu (Jakubowski, Solarczyk 2007; Kumor 2003a). O zamanlarda ulusal ve kilise sinirlarinin dogrusal olmadigini belirtmek gerekir. ęa g d a j yonetim yapilarindan ziyade, yetkili makamlarin gucunun ulajabilecegi alanlar olduklarini soyleyebiliriz (Kar. Or. Wendt, 2001; Sikorski 2011).

(3)

Ewa Klima

2 6 9 l

Cemaat aginin ortaya ęikmaya baęlamasi sonraki yuzyila denk gelmektedir. O zamana kadar, ozellikle ekonomik ięlevleri olan kasaba agina dayanilarak, bir kilise agi oluęturuldu. Bu aglarin konumlari etkili Hristiyanlaętirma ve tehditler halinde de, hem din adamlarini hem de kilise binalarinin korunmasini sagladi (Bielak 2011, Wiśniowski 2004).

Sonraki yuzyillarda, kilisenin yonetim yapisi son derece dinamik hale geldi.

11. yuzyilin baęinda, Kołobrzeg piskoposlugu kaldirildi (1013) ve yeni bir piskoposluk - Kruszwica piskoposlugu (1031) kuruldu. 1075’te Mazovie bolgesinde yeni bir piskoposluk kuruldu (Płock’taki baękentle birlikte). 12. yuzyilin baęinda, Lubusz Piskoposlugu Lubusz topraklarini ięine alacak ęekilde kuruldu ve kisa bir sure sonra Womer Pomeranya piskoposlugu kuruldu. Sadece piskoposluk sinirlarinin degięti- ginden degil, ayni zamanda kursulerinin degiętiginden de bahsetmek gerekir. Pisko- poslar Kruszwicadan Włocławek’e (Włocławek piskoposlugu) ve Wolin’den Kamień Pomorski’ye taęindi (Kar. Sułowski 1966). O sirada, cemaat yapisi da gelięiyordu.

Nufuslu kimseler kendi topraklarinda kilise bulmaya baęladi. Onlar buyuk olasilikla sadece kurucularina degil, tum yerel sakinlerine de hizmet ettiler. Kilise biriminin kapsami ęogunlukla ozel mulkiyetin kapsami ile ortUęuyor; bu nedenle hem kilise hem de laik yapilarin idari ięlevlerini birbirine baglidir. 12. yuzyilda Polonya’da yak

laęik 800-1000 cemaat bulundugu tahmin edilmektedir (Wiśniowski 2004).

13. yuzyilda Chełm piskoposlugu kuruldu ve daha sonra kismen Ryga metro- polisine dahil edildi. B. Kumor’a (2003b) gore, bu ayni zamanda cemaat aginin dinamik bir gelięme donemiydi. ęogunlukla, munferit koyler kendi cemaat bolgelerini elde ettiler. 13. yuzyilin sonunda Polonya’da yaklaęik 3000 cemaatin oldugu tahmin edilmektedir. ęogunlukla okullarin ve hastanelerin inęasi ile yeni birimlerin oluętu- rulmasi bolgenin genel bir gelięimi anlamina da gelmekteydi.

Polonya kilisesinin dogudaki genięlemesi 14. yuzyilda belirgin hale geldi; W il- no’daki piskoposluk ve daha da onemlisi daha sonra Lwów’a devredilen Haliks baę- piskoposlugu kuruldu. Ikinci metropolun inęasinin sonucu, Polonya piskoposlugunun kurulmasiydi. O donemde, (Moldava sinirlari dahilinde) Siret piskoposlugu, Kamyanets ve Kiev piskoposluklari kuruldu; Lviv baępiskoposlugunun bir paręasi oldu. Ortaęag’in sonuna dogru cemaat aglari net bir ęekilde ortaya ęikmięti. Yaklaęik 6000 tane cemaat vardi. Bu cemaatlerin ęogu Wrocław, Kraków, Kamyanets ve Poz

nań piskoposluklarinda bulunuyordu. Istikrarli ve yogun bir cemaat agina sahip olan topraklarda, kilisenin mulki idaresinin temel modeli 20. yuzyila kadar ayakta kaldi.

Bunlar Dięlice, Sandomierz, Płock, Lublin, Radom ve Warmia bolgelerini kapsiyordu. Oysaki o zamana ait Polonya yapisi, Avrupa’ya kiyasla oldukęa kuęuk gorunuyordu. Ornegin, 13. yuzyil Ingiltere’sinde, 9000’den fazla cemaat vardi; Fransa’da ise 42 000 (Wiśniowski 2004).

(4)

2 7 0

Bir asir sonra, Katolik Kilisesi’nin Polonya idari yapisi iki metropol ve 21 pis- koposluktan oluęuyordu. 1772’de, piskoposluk sayisi 17’ye duętu. Bunlar: Chełmno, Gniezno, Inflanty, Kraków, Płock, Poznań, Smoleńsk, Vilnius, Włocławek, Samogitia, Bacau (Moldovada), Chełm, Kamyanets, Kiev, Lviv, Lutsk ve Przemyśl piskoposlarindan oluęuyordu. Bunlardan ayri olarak, dogrudan Kutsal Makam’a tabi olan Warmia ve Wrocław piskoposluklari Polonya topraklarinda bulunuyordu (Jakubowski, Solarc- zyk 2007). O zamanlar, kiliselerin sayisi (cemaat ve kuęuk topluluklar) 6472’ye ulaęti;

bunlarin ęogu Wrocław (1326) ve Kraków piskoposlugunda bulunuyordu (1077).

Kuęuk topluluklar toplam butun kiliselerin Va daha fazlasini oluęturuyordu. O za

manlar, ortalama 182 km2’lik bir alan ięinde 4691 faal kilise cemaati vardi vardi.

Tablo 1: 1772’de Polonya’daki Katolik Kilisesi’nin mulki yapisi

§ehir Piskoposluk km 2 olarak

yuzolęum u Cem aatler

Kursusu olan cemaatler

Cem aatlerin km 2 olarak yuzolęum u

Kiliseler

Chełm 5.900 122 20 48.36 176

Gniezno 40.585 676 174 60.04 877

Inflanty 39.600 30 15 1.320.00 73

Kraków 54.000 888 228 60.81 1.077

Gniezno

Płock 23.300 299 56 77.93 353

Poznań 28.410 470 139 60.45 642

Smoleńsk 14.100 3 3 4 .700.00 6

V ilnius 226.000 426 394 530.52 564

W łocławek 18.400 203 41 90.64 276

Samogitia 25.200 99 80 254.55 165

Bacau 79.000 31 18 2.548.39 41

Chełm 18.900 84 52 225.00 91

Kamyanets 19.575 59 52 331.78 64

Lviv Kiev 63.200 32 29 1.975.00 36

Lviv 29.200 136 87 214.71 151

Lutsk 109.300 223 87 490.13 249

Przemyśl 18.000 175 60 102.86 206

Kutsal m akama bagli olan piskoposluklar

W arm ia 4.700 78 15 60.26 99

Wrocław 35.996 657 155 54.79 1 326

Toplam - 853.366 4.691 1.713 181.92 6.472

Kaynak: S. Litak’a dayali kendi ęalięmam (1991).

(5)

Ewa Klima

2 7 1 l

2.2. Polonya’nin Bolunmesi Donemi

Polonya’nin bolunmesi buyuk degijikliklere yol aęti1, bu degijiklikler her zaman olumlu degildi ya da hiyerarji veya cemaat tarafindan memnuniyetle karjilanmadi.

1782’de, 1773’de kurulan Prusya piskoposluk bolgesi Mogilev bajpiskoposluguna donujtum ldu. 1818’de Polonya Kralligi piskoposlugu, Varjova metropolune do- nujturuldu. Bundan daha once de, Rus II. Catherine, Vilnius, Kamyanets ve Lutsk piskoposluklarini kaldirdi. Piskoposluk yapisi son jeklini, 1798’de VI. Papa Pius’un yetkisi ile aldi (Kumor 2004).

Ayni sene ięinde, ayni papa Varjova piskoposlugunu kurdu. Bolunen Avusturya topraklarinda da degijimler geręeklejti. Bunlarin en onemlisi Lubin piskoposlugunun atanmasiydi. Polonya kilise yonetimi tarihinde ęok onemli donum noktasi 1818 yiliydi; sonucunda siyasi degijiklikler meydana geldi; Polonya Kralligi ve Krakow Serbest Kenti kuruldu. Sonuę olarak, Rus I. Iskender ile kilise arasindaki anlajmay- la, Varjova’ya metropol unvani verildi. Janów, Kraków, Lublin, Płock, Sandomierz, Augustów ve Kujawy Varjova bajpiskoposlugunu ve piskoposluklarini ięermekteydi.

Varjova metropolitan piskoposuna Polonya Kralligi bajpiskoposlugu unvani verildi (Myszor 2003).

Belarus’un bolunmesinde, Poznań piskoposlugu bir metropol haline geldi; Wro

cław piskoposu dogrudan Roma’ya tabi oldu. Bu donemde, yeniden yapilanma ęo

gunlukla buyuk piskoposluklari daha kuęuk olanlarin pejinde buyutmeye dayandir- di. Bu donemde, yeniden orgutlenme ęogunlukla, kuęuk piskoposluklarin zararina buyuk piskoposluklarin genijletilmesine dayaniyordu. Wrocław, Chełmno ve Warmia bu piskoposluklarin ornekleridir. Avusturya bolunmesinde, Lviv metropoluyle mevcut olan bolunme 19. yuzyilin uęuncu on yilina kadar varligini surdurdu. 1821’de, bej yil sonra Tarnów piskoposluguna donujen Tyniec piskoposlugu kuruldu.

Ocak Ayaklanmasi’nin bastirilmasindan sonra bajka degijiklikler meydana gel

di. ę a rlik yetkilileri, baski sonucu anlajm ayi bozdu, Kamyanets ve M insk pisko

posluklarini kaldirdi. Kutsal Makam ile yapilan 1880 anlajmasi, yukarida adi geęen birimlerin resmi olarak kaldirilmasini ve Podlachia piskoposluklarinin kaldirilmasini onayladi; bu birimlere piskoposluk yonetimi statusu verildi2. Kielce piskoposlugu kuruldu. Ayni yil XIII. Papa Leon, Kraków piskoposlugunun sinirlarini degijtirdi ve burasini istisna piskoposluk denilen bolge olarak adlandirdi (Kumor 2004).

1 Polonya’nin bolunmesi, 1772, 1793 ve 1795 yillarinda Rusya, Avusturya ve Prusya tarafindan yurutulen Polonya topraklarinin uę paręaya bolunm esini ięeriyordu. Bu olaylar, Polonya’nin Av- rupa’nin siyasi haritasindan silinmesine veya kaybolm asina yol aęti. Bagim sizlik 1918’de yeniden kazanildi. Bu bolunm eyi tanim ayan tek ulke O sm anli Im paratorlugu idi.

2 Bu, sadik insanlar ięin d ini ilgi gosterilmesi belirli kilisenin piskoposunun degil, papa tarafindan atanan bir yonetici tarafindan saglandigi anlam ina gelmektedir.

(6)

2 7 2 S o s y a l B i l i m l e r I § i g i n d a P o l o n y a C u m h u r i y e t i

2.3. Iki Dunya Savaji Arasindaki Donem

Polonya’nin 1918’de bagimsizligini kazanmasi ile Polonya Kilisesi, tarihinde yeni bir doneme baęlandi. En baęta, mulki yapilar ięin ęeęitli amaęlar belirlendi.

Bunlardan en onemlisi, mekansal bolunmeyi yeni ulusal sinirlarla uyumlu hale getir- mekti. “Aęilię dengesi”, Gniezno-Poznań, Varęova ve Lviv metropollerini kapsiyordu.

Dorduncu metropol olan Mohilev metropolu, yalnizca Ikinci Polonya Cumhuriyeti ięinde kismen mevcuttu. Ulusal sinirla bolunmuę ve komęu ulkelerdeki baękentler ile birlikte 4 tane faal baępiskoposluk ve 12 piskoposlugun yani sira 3 tane daha mevcuttu: Wrocław piskoposlugunun bolumleri (Cieszyn Silezya ve Yukari Silez

ya), Samogitia piskoposluk (Braslaw bolgesi) ve Spis piskoposluk (Spisand Orava).

Piskoposluklarin bazi bolumleri Polonya sinirlarinin dijinda kaldi; Vilnius ve Sejny (Litvanya), Lutsk ve M insk (SSCB), Chełmno (Almanya ve Danzig Serbest §ehir), Poznań (Almanya) piskoposluklari ve Lviv (Romanya) baępiskoposluguydu.

Kilisenin mulki yapisinin yeni koęullarla uyuęmasi sadece Polonya sinirlariyla uyuęmasindan oluęmuyordur. Baępiskoposlar yeni bolunmeler baęlattiginda nufusu hesaba katmayi ve piskoposluk baękentlerini merkezi konumdaki ęehirlerde kurmayi tasarladilar. 1925 yilina gelindiginde, en onemli degięiklikler arasinda Podlachia pis

koposlugunun (1918) yeniden kurulmasi ve Łódź piskoposlugunun kurulmasi vardi (1920).

1925’te Polonya Kilisesi’nin toprak bolunmesini duzenleyen bir anlaęma yu- rurluge girdi. Bu anlaęmanin yonetmelikleri uyarinca 5 buyukęehir kuruldu: Gniez- no-Poznań, Varęova, Vilnius, Lviv ve Kraków metropollerinin yani sira 21 pisko

posluk ve baępiskoposluk. Bunlardan sadece 10 tanesinin Birinci Polonya Cumhu- riyeti’ne giden geęmięi vardi. Ayrica, metropollerin sinirlari Polonya Cumhuriyeti sinirlariyla ortuęse de, alt duzey bolunmelerin (piskoposluklar) ulusal idari yapilarla ortuęmediginden bahsetmek gerekir. O zamanlarin piskoposluklari, dindar insanlar ve cemaatlerin sayisi ile beraber kapladiklari alan aęisindan buyuk farkliliklar goste- riyordu (Tablo 2).

(7)

E w a K l i ma

Ą

Tablo 2: 1925’teki cemaatler hakkindaki temel veriler piskoposluklara gore siralanmasi

Piskoposluklar km 2 olarak yuzolęum u

Katoliklerin sayisi

Cem aatler

Sayi

O rtalam a km 2 olarak yuzolęum u

Katoliklerin sayisi

Chełmno 16.582 860.372 275 60.30 3.129

Częstochowa 8.254 871.643 184 44.85 4.737

Gniezno 6.534 620.738 285 22.92 2.178

Katowice 4.216 1.092.879 179 23.55 6.105

Kielce 9.507 788.822 233 40.80 3.386

Kraków 8.127 1.173.281 260 31.26 4.513

Lublin 16.847 985.299 211 79.84 4.670

Lviv 38.900 977.955 372 104.57 2.629

Łomża 13.700 530.124 138 99.28 3.697

Łódź 7.450 862.348 122 61.07 5.183

Lutsk 39.000 195.109 95 410.53 2.054

Pinsk 50.424 289.370 215 234.53 1.345

Płock 13.980 737.397 239 58.49 3.085

Poznań 16.300 1.126.149 385 42.34 2.925

Przemyśl 23.900 1.027.973 330 72.42 3.115

Sandomierz 12.150 925.516 227 53.52 4.077

Siedlce 14.300 660.158 182 78.57 3.627

Tarnów 9.500 891.862 256 37.11 3.484

Varjova 12.400 1.421.136 253 49.01 5.858

V ilnius 53.960 1.202.622 359 150.31 3.350

W łocławek 12.593 870.000 253 49.01 3.610

Kaynak: L. Adam czuk (1991).

2.4. Ikinci Dunya Savaji Donemi

Ikinci Dunya Savaji sirasinda, Polonya topraklarinda kilisenin genel durumunun kotulejmesi sonucu Katolik Kilisesi’nin mulki yapisinin gelijim inde ęarpici bir gerileme meydana geldi. En buyuk kayiplar, Reichsgau Wartheland denilen Uęuncu Reich’e dahil olan topraklarda yajandi. Bu bolge Poznań ve kismen Gniezno, Wło

cławek, Varjova, Płock, Częstochowa ve Łódź piskoposluk oncesi savaj alanlari ile ortujuyordu. 1939’dan once var olan 1000 kilise cemaatinde yalnizca 60 tanesi ijgal kuvvetlerinin ellerindeydi. 1300’den fazla kilise kapatildi ve 500’u depoya donujtu-

(8)

ruldu. Din adamlarinin % 90’i tutuklandi veya yerleri degiętirildi. Ięgalciler ayrica ki

liseleri yikm ak ięin bir kampanya yuruttuler. Reichsgau Wartheland’da 1700 kilise ve mabedin kapatildigi ve yaklaęik 200 tanesinin yikildigi veya boęaltildigi tahmin edilmektedir. Benzer kayiplar Pomerania ve Silezya’da da yaęandi. Merkezi Hukumet’teki durum iyiydi, ancak orada bile kilise faaliyetleri engellendi ve kilise buyuk kayiplara ugradi. SSCB tarafindan ięgal edilen bolgelerde de, tapinaklarin ęogu kapatildi ve insanlar ateizm propagandalarina maruz birakildi (Adamczuk 1991; Sienkiewicz 2003;

Gryz 2007).

2.5. 1945-1972 Yillari

Ikinci Dunya Savaęindan sonra Polonya’nin bagimsizligini kazanmasindan sonra, Katolik Kilisesi yonetiminin ve organizasyon gelięiminin bir baęka aęamasi- na geęildi. 1945-1972 yillari, kilisenin en buyuk zulum donemi ve ayni zamanda mulki yapisinin geęiciligi olarak adlandirilabilir. 1945’te kilise ile devlet arasindaki anlaęmanin bozulmasindan sonra devlet ile Kilise arasindaki ilięki 1950’de imzala- nan 14 Nisan Sozleęmesi ile istikrara kavuętu. Baępiskoposlarin hepsi bu anlaęmanin imzalanmasini onaylamadi (Or. Muhterem Kardinal A.S. Sapieha). Bununla birlikte, bu, 1950’lerin baęinda makul bir ęozum gibi gorunuyordu. Ne yazik ki devlet ma

kamlari yukum luluklerini yerine getirmediler ve 1953 sonrasi kilisenin durumu daha da kotuleęti.

Hukumetin kiliseye karęi tutumunun yani sira, bolgesel orgut dinamiklerindeki en onemli etkenler ęunlari da ięeriyordu: Ilk olarak, dini yapisindaki degięim; Polon

ya’nin yaklaęik % 90’i artik Katolik’ti, savaę oncesi donemde ise Katolikler nufusun

% 65’inden daha azini oluęturuyordu; ikinci olarak da ulusal sinirlarin degięmesiydi.

Yeni ulusun topraklari, Gdansk ve Warmia piskoposluklarini, Wrocław piskoposluklarinin neredeyse tamamini, Schneidemuhl’in Bolgesel Prelekti’sini, Berlin Pis- koposlugu’nu, Prag Baępiskoposlugu’nu, Olomouc Baępiskoposlugu’nu ve Meissen piskoposlugunun da bir bolumunu kapsiyordu. Dogudaki Lviv ve Vilnius metropollerinin ęogunlugu oldugu gibi kaldi. 1945’te yeni kazanilan topraklar Gdańsk, Olsztyn, Opole, Wrocław ve Gorzów’daki piskoposluklar tarafindan idare edildi.

Lubaczów’daki piskoposluk yonetimi, halen Polonya topraklarina ait olan Lviv baę- piskoposunun 27 cemaati ięin kuruldu; Białystok yonetimi Vilnius metropolunun 56 cemaatinden sorumlu ve Drohiczyn idaresi de Pinsk piskoposlugunun 35 cemaatinden sorumluydu.

Ulkedeki kilise cemaatinin agi 1950’lerin baęlarina kadar dinamik bir ęekilde yeniden inęa edildi. Tamamen yeni yapilar, oncelikle Kurtarilan Bolgelerde inęa edil

di. 1946-1957 yillari arasinda, tum kilise cemaatlerinin sayisi 5.897’den 6.527’ye yukseldi. Savaę sirasinda yikilan kiliseler yeniden inęa edildiler. 1950’ye kadar 551

(9)

Ewa Klima

2 7 5 l

bina restore edildi ve 1955 yilina kadar da 116 yeni bina in ja edildi. Polonya Halk Cumhuriyeti yetkilileri, yapi malzemelerinin oranlarini duzenleyerek din adamlarini siklikla manipule ettiler. O sirada unlu bir “Yurtsever din adamlari”3 grubu, yet- kililerle ijbirligi yaparak kiliseyi yok etti; ote yandan da kurtarmaya ęalijti. Urzad SprawW yznanin (Dini Konular Ofisi) direktifleri aęik degildi; kiliselerin yeniden yapilandirilmasi sinirlandirilmaliydi.

Savaj sonrasi donemin bir bajka onemli sorunu, diger inanęlarin mabetlerine Katolik Kilisesi tarafindan el konmasiydi. 1947’de Przemyśl papalik mahkemesi, 24 Ortodoks kilisesine mobilya ve mefrujatiyla birlikte el koydu. Evanjelistler tarafin

dan -o sirada Almanlarla aęik ilijki ięindeydiler- daha once kullanilan kiliseler ve di

ger sabit mulkler de ele geęirildi (Gryz 2007). W. Zdaniewicz’e (1979) gore, 1972’de, 1126 cemaatin her birinde 1945’den sonra Protestanlardan ele geęirilen 1-9 nesne vardi. Katolik Kilisesi ayrica resmen ya da gayri resmi olarak 92 Yunan Katolik kilise

si, 36 Ortodoks kilisesi ve 11 Mariavite kilisesinden yararlandi.

1956’da yeni bir kararname ęiktiktan sonra, yeni cemaatlerin kurulmasi “devlet makamlari”nin mutabakata varmasini gerektiriyordu. ęogunlukla, restorasyonuna izin ięinden -yeni kiliselerin injasi degil- 1956 ve 1971 yillari arasinda sadece 194 ki

lise inja edildi; bunlardan 41 tanesi daha once yikilanlarin yerine, 14’u ise 1939’dan once in ja edilenlerin yerine. 1957’den 1967’ye kadar Polonya’da yalnizca 235 yeni kilise cemaati kuruldu (Kumor 2004).

2.6. 1972-1992 Yillari

L. Mullerowa’ya (1982) gore, 1952’ye kadar, Polonya’da bir cemaat agi kuruldu.

Odra ve Nysa nehirlerinin siniri hem Polonya Halk Cumhuriyeti hem de Federal Almanya Cumhuriyeti tarafindan kabul gormesi nedeniyle, kilisenin piskoposluk seviyesindeki mulki duzeninin nihayetinde duzene girmesi 1972’den once geręek- lejmedi. Resmi olarak4 10 Mayis 1972’de geręeklejti. 1972 Hazirani’nin sonunda Papa VI. Paul, Polonya Kilisesi’nin yeni bir mulki bolujumunu geręeklejtiren Epis- koporlukPoloniaecoetusbull’u ilan etti. Buna istinaden, Gniezno, Varjova, Kraków, Poznań ve Wrocław metropolleri olmak uzere 5 metropol kuruldu. Lubaczów ve Białystok’un idareleri de devam ettirildi. Piskoposluk ayrica 4 yeni piskoposluk alaninin kurulmasina izin verdi: Opole, Gorzów, Szczecin-Kamień ve Koszalin-Kołobr- zeg (Jakubowski, Solarczyk 2007; Jakubowski, Solarczyk 2011).

Bu isim, O zgurluk ve Demokrasi Savajęilari Dernegi tarafindan Rahibe Komitesi uyesi din adam larina verildi (ZBO W iD ). Rahiplerin yak lajik % 10’u 1950’lerin ortalarina kadar bu derne- gin uyesi oldu (Sienkiewicz 2003).

A lm anya ile b arij antlajm asi 7 A ralik 1970 tarihinde saglandi, ancak A lm anya bu antlajm ayi 1972’de onayladi.

3

4

(10)

2 7 6

O zaman diliminde, tum piskoposluklarin sayisi 27 (7 baępiskopos dahil), ve ce- maatlerin5 sayisi 7493’e kadar ęikti; bu da ortalama olarak kilise baęina 4121 cemaatin varligi anlamina geliyordu. Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego tarafindan 1971 ’de toplanan veriler6, ęeęitli piskoposluklarda bulunan cemaat sayisindaki buyuk ęeęitliligi gostermektedir; ornegin, Wrocław piskoposluklari 683 kilise cemaatine sahipken, Łódź piskoposluklarinin sadece 152 cemaati vardir. Bu rakamlar, satih veya birim kitlesine donuęmedi. 10 binden ve hatta 20 binden fazla muridi olan (1973’te Łódź piskoposlugu ortalama 10 binden fazla muride ulaęti) kilise cemaatlerinin sayisi ęok fazlaydi. O zamanlardaki tum kiliselerin tahmini sayisi 9856’ydi. Bir mabedin yaklaęik 3104 kięilik aktif bir cemaati oldugu ve 31,7 km2’lik bir alan uzerinde “fa- aliyet gosterdigi” anlamina gelmektedir. Bununla birlikte, Łomża piskoposlugunun alan buyuklugu yaklaęik 90 km 2 ve Drohiczyn piskoposlugunun ise 106 km2’den fazlaydi. Cemaatin ortalama alan buyuklugu 40 km2’yi aęti. Varęova’daki piskopos- lukta, tek bir kiliseye ait 8 binden fazla murit vardi; Łódź piskoposlugunda ise 6,5 bin vardi (Kumor 2004; Zdaniewicz 1975). Bu oransizliklarin, sadece Polonya Halk Cum huriyeti’nin yetkilileri tarafindan kilise yapilarinin kasitli olarak kisitlanmasinin degil, ayni zamanda ulkenin munferit bolgelerindeki demografik durumunun, Łódź ve Varęova piskoposluklari ięin bu bolgelerin kentsel niteliklerinin bir sonucu oldugu da belirtilmelidir.

Tabii ki, Polonya Kilisesi’nin ana cemaat yapisi 1972 reformundan sonra degię- meye baęladi. O zamanlar, butun Polonya cemaatlerinin neredeyse % 18’i 1946 ve 1972 yillari arasinda kurulan cemaatlerdi; Szczecin-Kamień piskoposlugunda “sa- vaę sonrasi” cemaatler butun cemaatlerin % 82’den fazlasini oluęturuyordu; Kosza- lin-Kołobrzeg piskoposluklarinda bu oran % 56’dan fazlaydi. Ote yandan, Płock ve Łomżadioceses’de, 1946’dan sonra kurulan cemaatler, tum aktif cemaatlerin7 % 4’un- den daha azini oluęturuyordu. Cemaat aginin daha etkin gelięimi daha 1980’lerde baęlamięti. 1989’da Polonya’da 8573 cemaat vardi ve cemaat baęina ortalama murit sayisi 4386’ydi. Ancak, kiliselerin sayisindaki artię, ozellikle kentsel alanlarla baglan- tili olarak, nufus sayisindaki artiętan daha azdi.

Ne yazik k i, literaturde kiliselerin sayisi ile ilgili tutarli b ir veri bulunm uyor. Kismen papazlara ait tesisleri (cemaatler, daim i tem silcilikler, rektorluk ve manastir tesisleri) dikkate alm anin ve kism en de veri toplam a m etodolojisine, yani araętirma anketlerinin bir sonucudur (M ullerowa 1975; Zdaniewicz 1975).

Pisikoposluklarda yapilan araętirma anketi.

1972’de yapilan cem aatler anketi ile toplan ISKK’nin tahm ini verilerine dayanarak yapilan he- saplam alar (Zdaniewicz 1979).

6

7

(11)

Ewa Klima 2 7 7

2.7. 1992’den itibaren Olan Donem

Polonya sinirlari ięindeki Metropolitlerde daha sonra olan degięiklikler 20 yil sonra geręeklejti. Devam eden siyasi donujumler sayesinde bu degijiklikler mumkun oldu. 25 M art 1992 tarihli “TotusTuusPoloniaepopulusbull’da”, Papa II. John Paul yeni birimlerin kurulmasini ilan etti ve digerlerinin de varligini dogruladi. 13 yeni piskoposluk ju piskoposluklardan olujuyordu: Bielsko-Żywiec, Elbląg, Ełk, Gliwice, Kalisz, Legnica, Łowicz, Radom, Rzeszów, Sosnowiec, Toruń, Zamość-Lubaczów ve Varjova-Prag. Ulke 13 metropole bolunmujtu: Gniezno, Kraków, Poznań, Varjova, Wrocław, Przemyśl, Szczecin-Kamień, Gdańsk, Warmia, Białystok, Częstochowa, Katowice ve Lublin. Yapilan degijiklikler kilisenin ihtiyaęlari sonucu -kilisenin yapilariyla misyonlarini birlejtirme geregi— ortaya ęikti.

Kilisenin mulki yapisina ilijkin sonuncu degijiklik, 2004 yilinda iki yeni pis

koposluk -Bydgoszcz ve Świdnica piskoposluklarinin- kurulmasiyla ve Łódź’un bir metropol duzeyine yukseltilmesiyle meydana geldi. §u anda, Polonya’da 14 Katolik metropolitan bajpiskoposlugu ve 27 piskoposluk (ek olarak bir de askeri piskopos- lukla birlikte) mevcuttur (§ekil 1).

§ekil 1: Polonya’daki Katolik Kilise Mulki Yapilanmasi (2004)

(haritanm aęiklam asi — M etropolie — M etropolis; Arcybiskupstwa—Archdioceses; Biskupstwapodle- głestolicyapostolskiej—papalik yonetim i; Biskupstwa—Piskoposluk (piskoposluk); Granice — sinirlar;

państw — eyaletlerin; metropolii — m etropollerin; diecezji — piskoposluklarin) Kaynak: K on feren cja E - p isk op a tu uzerinden A. W osiakon’nin detaylandirm asi ... (2009)

(12)

Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego’nun (ISKK - Katolik Kilisesi Istatis- tik Enstitusu) 2013 yilindaki verilerine gore, Polonya’da ortalama olarak yaklajik 10 binden fazla cemaatte toplanan 3300 murit vardi. ę o k dujuk (500’in altinda) ve ęok yuksek (10.000’in ustunde) cemaati olan beldeler, butun cemaatlerin yalnizca ęok az bir oranini olujturmaktadir. Butun cemaat yapisinda, kirsal kesimler agirlikta (yak

lajik 1/5) olup, geri kalanlar kirsal-kentsel cemaatlerdir. Sadece 627 tanesi manastir cemaatinden olujmaktadir, digerleri piskoposluk cemaatleridir (Statystyka... 2016).

Buna karjilik, ornegin, ABD’de yaklajik 19 bin kilise vardir ve bunlarin 2/3’u kentsel cemaatlerdir. Bu cemaatlerde ortalama olarak 3000 cemaat mensubu toplanmakta- dir. Bunlardan 200 den daha azi ailelerin olujturdugu cemaatlerdir ve bu da yaklajik 450 k iji demektir (Dawidson, Fournier 2006).

Polonya’daki cemaatlerin sayisi surekli olarak artmaktadir. Ayni zamanda, ce- maatlerdeki ortalama mensup sayisi da azalmaktadir (Tablo 3). Istatistiksel olarak, kiliselerin bulundugu alanlar azalmaktadir. 1972’de, bir cemaat 41 km2’nin biraz uzerinde bir alanda sahipken, bu oran 2007’de neredeyse 31 km2’lik alanina sahipti.

L. Mullerowa (1982), 17. ve 18. yuzyillarda batili eyaletlerde bir cemaatin ortalama 56 km2 alana sahip oldugunu hatirlatmaktadir. Bu verileri 1970’lerin bajindaki sayi- larla karjilajtirinca, bu farkliliklarin ęok onemli olmadigi gorulebilir. Ancak otuz yil sonra, bu sayilarin onemleri buyuk olęude artm ijtir (Tablo 3).

Tablo 3: 1972-2013 doneminde Polonya’daki kilise cemaatleri ve bu cemaatlerin mensuplarinin sayisi

Yil 1972 1976 1980 1984 1988 1995 1998 2005 2007 2013

Cem aatlerin

sayisi 7 493 7 604 8 429 8 863 9 471 9 617 9 990 10 016 10 082 10 125 Cem aat

m ensuplarinin ortalam a sayisi

4 121 4 223 3 957 3 928 3 810 3 630 3 486 3 590 3 622 3 263

Cem aatlerin hakim olduklari km 2 olarak ortalam a alan

41.6 41.0 37.0 35.2 32.9 32.4 31.2 31.2 30.9 30.8

Kaynak: M ały R ocznik’ e dayali kendi ęalijm am (2000, 2008); K ościół... b.d. Statystyk a... 2016.

Cemaat aglarinin belirgin yapisi yalnizca bir ulkenin buyuklugune bagli olma- yabilir. Ikinci onemli faktor, bu cemaatlerin muritlerinin sayisidir. Daha once de belirtildigi uzere, bu konuda cemaatlerin hakim olduklari alan anlaminda buyuk bir ęejitlilik soz konusudur. Ne yazik ki, analizde kullanilan veriler kesin degil, yakla-

(13)

Ewa Klima

2 7 9 l

ęiktir. Bu veriler, 2000 yilinda, en ęok muridi olan piskoposluk alaninin Katowice piskoposlugu ve en az olaninin da Drohiczyn piskoposluk bolgesinin oldugunu gostermektedir. Polonya cemaatlerinin yapilarinin karakteristik ozelligi nispeten genę yaętaki muritlerden oluęmasidir (benzer durum kiliseler ięin de geęerlidir). Cemaat

lerin neredeyse % 50’si 20. yuzyilda kuruldu, bu da, 1945’ten sonra her uę cemaatten biri demek (Tablo 5). Bu cemaat yapilarinin kok saldigi Buyuk Britanya8, Italya ya da Fransa gibi ulkelerdeki durumdan farkli bir durumdur. Daha Ortaęag’da, bunlar otoriter feodal yapilara karęi bir denge oluęturdu. Boyle bir durumda, kaynaęmię yerel topluluklarin ve sivil bir toplumun oluęturulmasi ięin temel oluęturabildiler (Tocqueville 1994; Putnam 1995). Bu da, onlarin ulusal idari yapilarinin, ozellikle de en duęuk seviyede olanlarin, temelini oluęturmaktadir.

Polonya Katolik Kilisesi’nin modern mulki yapisi hem teolojik hem de siyasi dayanaklara dayanan uzun bir surecin sonucu olarak ortaya ęikmiętir. Charlemagne zamanindan beri, kilise ve laikligin mekansal yapilarini uzlaętirmak ięin girięimler- de bulunuldu. Uluslararasi sinirlar soz konusu oldugunda, belirli bir ulkedeki kilise alanlarinin “kapatilmasi” istenmektedir. Geęmięte, ozellikle Ikinci Polonya Cumhu- riyeti doneminde, bu her zaman baęarili olmadi. Gunumuzde piskoposluklar Polon- ya sinirlari ięinde kapalidir, ancak en alttakiler arasindaki bolunmeler laik bolgesel bolunmelere gore buyuk farkliliklar gostermektedir. Ornegin, cemaat aglari, yerel yonetim birimleri olan ilęe aglariyla ortuęmemektedir.

3. Polonya’daki Kilise Órgutlenmesi

Idari ve mulki kilise yapisi hiyeraręiktir, genel itaat kurallariyla ve Roma Katolik duzeniyle baglantilidir. Hiyeraręinin siniflandirilmasinin hem teolojik hem de huku- ki temelleri vardir. Sistemin kokeni 3. yuzyila dayanmaktadir ve daha sonra Gregor- yen Reformlari’nda da gorulmektedir9. Mevcut yapinin temelleri Birinci ve Ikinci Vatikan Konseyi ile Vaticanum Sekundum’dan oluęan Kilise Kanunu’nun belgelerini teękil etmektedir.

Hiyeraręi, papa ve piskoposlarin (Tanri’nin yasalarindaki) — iktidar gucu ile beraber piskopos, papaz ve dekan gibi gorevler (hiyeraręik duzen) - ornegin rahipler, baęrahipler, ust rutbeli askerleri, bunlarin vekillerinin ve piskoposlarin atanmalarini geręekleętirir (Kilise hukukundan) — (R eligia... 2003; L um en g en tiu m 1964).

Piskoposlar papa tarafindan atanir. Piskoposlar piskoposluklarin baęidir. Atan-

8 Ingiltere’de sivil cem aat adi bugune kadar kullanilm aya devam etm ektedir. 4. en kuęuk yonetim birim idir. Hem adi hem de bolum u, Ingiltere Kilisesi’ndeki bolumlere atifta bulunur. Gunumuz- de cemaatler, duęuk ęehirleęmenin oldugu yerlerde bulunm aktadir.

9 Sonuę olarak, digerlerinin arasinda, ozel kiliseler yerine cem aat aglarinin kuruldu.

(14)

ma ile belirli bir piskoposlugun kutsanmasi, vaazlarin verilmesi ve piskoposlugun yonetilmesi gorevini ustlenirler. Onlarin dogrudan sorumlulugu Incil’i insanlara mujdelemek ve yaymaktir. Her bajpiskopos, rahip olarak atanan bir papazdir. Buna, ikinci derece atanmalar da dahildir. Bir yardimci papazin gorevlendirilmesi, daha dujuk bir derece rahibin gorevlendirmesini ięerir. Bir yardimci papazin bekar bir k iji olmasi zorunlulugu yoktur, ancak belirli jartlari yerine getirmesi durumunda da evlenebilir. Katolik Kilisesi’nin en onemli bajpiskoposu, ęogunlukla tek ve mutlak guę olarak gorulen papadir.

Katolik Kilisesi ayrica, ana amaci, tek amaci bu olmasa da, bajpiskoposa tav- siyelerde bulunmak olan ejit oranda yetkiye sahip olan kurumlardan olujmaktadir.

Polonya’daki ejit oranda yetkiye sahip olan kurum piskoposluktur10; diger bir ifadey- le, bir ulkenin tum piskoposlarindan olujan Piskoposluk Konferansidir. Konferansin projeleri seęilmij cumhurbajkani tarafindan yonetilmektedir. Genellikle, toplantilar yilda birkaę kez geręeklejir. Polonya Piskoposluk Konferansinin on burosu Varjo- va’da bulunmaktadir; ayrica, projeler 11 kijiden olujan Kalici Konsey tarafindan yu- rutulmektedir. Uę kijiden olujan bir bajkanlik konseyi bulunmaktadir. Piskoposun yoneticilik gorevi yoktur, diger piskoposlara gore de herhangi bir ustunlugu yoktur.

Baglayici kararlar verir, ancak bu kararlar yalnizca Kutsal Kitap’in izniyle verilmektedir.

Polonya’da bajpiskoposluk makami mevcuttur ancak bu fahri bir makamdir.

Bajpiskoposluk 1416’da kuruldu. Gniezno’nun bajpiskoposlari, bajpiskopos ola

rak kabul edildi. Bajpiskopos MikołajTrąba 1418’de bu unvani kullanan ilk kijiydi.

1818’den ve Gniezno bajpiskoposluguyla kijisel ittifaktan sonra, Varjova bajpiskoposluguna bajpiskopos olarak atandilar. 1925 yilinda Olaganustu Kilise Ijleri Or- gutu, Polonya Kilisesi’ndeki bajpiskoposlugu yururlukten kaldirdi. 1992 yilindan beri bu fahri bir makamdir. Bajpiskopos ayrica Aziz Adalbert’in kutsal emanetlerinin koruyucusudur.

Kilise’deki atamalarin ve yetkilerin hiyerarjik yapisi kilisenin mekansal organi- zasyonunu yansitmaktadir (Wendt, 2001). En alt seviyede cemaatler bulunur. Bolge

sel cemaatlerin (paroeciaterritorialis) yani sira, kijisel cemaatler (paroeciapersonalis) de mevcuttur. Bu gibi durumlarda, bir cemaat belli fiziksel sinirlar ięerisinde yer al- masina ragmen, vatandajlik, dil vs. gibi belirli ayirt edici ozelliklere sahip olan kijileri kapsar. Askeri cemaatler kijisel cemaatlerin orneklerindendir.

Ikinci kademe, her zaman olmasa da, genellikle on cemaatten olujan bajrahip- liklerden olujmaktadir. Bunlar once piskoposluklara ve daha sonra da geleneksel ola-

10 Piskoposluk, tum piskoposlari kapsar; (Papa liderligindeki) dunyanin piskoposlari, bellir bir bolgede, ulkede veya daha kuęuk bir birim de bulunan Kilisedeki (Papazlar Birligi) en yuksek makamdir.

(15)

Ewa Klima

2 8 1 l

rak yetki alani verilen bajpiskoposluklara donujurler. Bir bajpiskoposluga dahil olan piskoposluklar, yardimci piskoposluklardir. Ust seviyedeki her bir birim her zaman alt seviyedeki sinirli sayidaki birimden olujur. Piskoposluklar daima bolumlerin te- melidir.

Bir cemaat, bir bajpiskoposun bir papazin (sadece papazlar bir cemaatin rahibi olabilirler) - bir bajrahibin, bir bajpapazin - bir piskoposlugun (bir siradan yer- ordi- narius loci), bir piskoposun, bir metropolis — metropolit bajpiskoposunun yetki ala- nindadir. Sonuncusu, piskoposluklardan birisini ejzamanli olarak yonetir ve bunlara bir bajpiskopos denir.

Kiliseler (binalar), kilise mulki birimlerinin dogal merkezleridir. Bunlarin da degijen dereceleri vardir. Buyuk kiliseler (Bazilikalar), katedraller (piskoposluk ma

kami), yuksekokul kiliseleri (papazlar meclisine aittir) ve cemaat kiliseleri vardir. Bir jehirdeki en buyuk kiliseye “farachurch” kilisesi denir. Cemaatlere ait diger kiliseler kuęuk ya da yardimci kiliselerdir. Ayrica, garnizon kiliseleri, manastirlar (manastir kiliseleri, destek manastirlari gibi), mezarlik kiliseleri, hojgoru kiliseleri ve ozel ijlevlere sahip diger tapinaklar bulunmaktadir.

Bazilikalar papalik bazilikalari (basilica m aior) ve kuęuk bazilikalar (basilica m i

nor) olarak da adlandirilan buyuk bazilika fahri unvanini kazanabilirler. Papalik bazi

likalari, beji Roma’da bulunan yalnizca yedi bazilikadan olujur¹¹. Bunlar: Archbasi

lica of St. John Lateran (O m nium E cclesiarrum Urbis e t Orbis M ater e t C aput —jehir

deki ve dunyadaki butun Anne ve Baj Kiliseleri), Vatikan’daki St. Peter Bazilikasi, St.

Paul Outside the Walls Bazilikasi, Santa M aria Maggiore Bazilikasi, Saint Lawrence Outside the Walls Bazilikasi. Diger iki tanesi Assissi’de bulunuyor: Saint Francis Ba

zilikasi ve Saint M ary of the Angels Bazilikasi. Bu kiliselerin k onopeum 11 and tintin - n a b u lu m l3 i kullanma ayricaliklari vardir. Buralarda ozel haklar verilmektedir. Bu bazilikalar, katedral rahiplerinin acappa magna¹⁴ve rochets¹⁵kullanabildikleri, gunah ęikartan papazlarin makamlarinin bulundugu yerlerdir. Buyuk bazilikalar Papa kili- seleridir; burada papaz tahti ve kilise mihrabi bulunur. Sadece Roma piskoposu bu mihrapta ayin yapabilir. Kenar mihraplar diger papazlarin kullanim ina aęiktir.

11 Bu, “pentarchy” geleneginde ortaya ęikm ij olan mirasdir; yani Kilisenin bej patrik tarafindan - Roma, Konstantinopolis, Iskenderiye, A ntakya ve Kudus- yonetilm esidir. Aslinda, Kilisenin idari yapilarini siyasi yapilarla ejlejtirm e kuralina atifta bulunur.

12 Tapinagin uzerini orten ozel bir bez.

13 D irek uzerine monte ed ilm ij bir zil.

14 Bir Roma pelerini, sus ejyalariyla zenginlejtirilm ij, mor kirm izi renkte, ayinlerde kullanilan bir yelektir. Polonya’da, kiraz kirm izisi rengine benzer bir yelek, Krakov katedral rahipleri tarafindan giyilebilir.

15 Kirmizi ipek ile ijlen m ij bir dantel ortu turu.

(16)

Polonya’da, Gniezno’daki Gniezno Kraliyet Katedrali ve Varęova’daki Aziz John Katedrali, kuęuk bazilika unvanini taęiyor. Toplam 120 kilise bu imtiyaza sahiptir (§ekil 2).

§ekil 2: Polonya’daki kuęuk bazilikalar

(haritanin aęiklam asi — Rok na dania tytułu — uvaninin verildigi yil;

Liczba kościołów — kiliselerin sayisi) Kaynak: K. Przygoda uzerinden A. W osiakonnin detaylandirm asi (2010)

Kilise Kanunlari’na gore, dindarlar arasinda da hiyeraręi vardir. D in adamlari, laikler ve ilahiyat ogrencileri mevcuttur. Bilimsel uygulamada, ozellikle kilise istatis- tiklerinde, her vaftiz sahibi kięi, ister bir dini vecibelerini yerine getiren biri olsun veya olmasin, bir m urit olarak kabul edilir.

II. Dunya Savaęi’ndan bu yana, Polonya’nin dini yapisi buyuk istikrar ve az ęeęitlilik gosterdi. ISKK’nin tahminlerine gore, Polonyalilarin % 95.64’u Roman Ka- tolik’tir. On beę piskoposluk ve askeri dini yetkili ortalamadan ayriliyor. En az sayidaki dindarlar (%75) Drohiczyn piskoposlugunda bulunmaktadir. % 90’lik “sonuę”

Białystok, Bielsko-Żywiec ve ZielonaGóra-Gorzów piskoposluklarinda mevcuttur.

Bu bolgelerdeki dini azinliklarin ęogunlukla Ortodoks Kilisesi ve Yunan Katolikle-

(17)

E w a Kl i ma 2 8 3

ri ile Żywiec bolgesindeki protestan uyelerden olujtugu varsayilabilir. Katoliklerin

% 99’dan fazlasi Włocławek, Radom, Częstochowa, Tarnów ve Łowicz piskoposluklarinda yajiyor (§ekil 3).

75 90 92 94 96 98 100

§ekil 3: 2007 yilinda genel nufus ięindeki Katoliklerin piskoposluklara gore orani

(haritanin aęiklam asi — O dsetek katolików—Katoliklerin yuzdesi) Kaynak: K o śció ł. . . , b.d.’yw dayali A. W osiakonnin ęalijm asi

4. Sonuę

Polonya’daki Katolik Kilisesi’nin m ulki yapisi, mevcudiyetinin bajlangicindan beri degijiklikler geęirmektedir. Geęen zaman ięinde, bu degijiklikler ulusal ve idari sinirlarla ęakijmadilar. Piskoposluk yonetimi altindaki bolgeyi ulke ęagindaki diger alanlara uygun hale getirme politikasi yakin bir zamanda bajladi. Bununla birlikte, alt duzey yapilarin (ilęeler ile cemaatleri ve illerle piskoposluklarin uyumlu hale ge- tirilmesi) bugune kadar bajarisiz oldu. Ozellikle alt duzey yapilarda bu ikilik cemaat mensuplari tarafindan hissedilebiliyordu; ancak bu durum yalnizca papazlarin top- lumsal yajam da onemli bir rol oynadigi yerlerde geęerliydi.

(18)

2 8 4

Katolik Kilisesi’nin organizasyonu, bir yandan, belli bir yerin ozgulluguyle ejle- jirken diger yandan da baglayici yasalarin bir sonucudur. Polonya’da piskoposlugun kilise ięin geęerli olan tamamlama ilkesinin varsayimlari dahilinde ijlev gordugunu belirtmek gerekir. Ancak, bu durum hiyerarjiyi dijlamaz. Ayni zamanda, meslektaj dayanijmasinin demokrasi ile ej anlamli olmadigini ve kilisenin, ornegin, sivil top- lum kurulujlardan biri olarak gorulemeyecegini hatirlatmak ęok onemlidir.

(19)

Ewa Klima

2 8 5 l

K A Y N A K ę A

Adamczuk L., 1991, Struktura organizacyjno-terytorialna Kościoła [in:] L. Adamczuk, W.

Zdaniewicz (eds.), Kościół Katolicki w Polsce 1918—1990. Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa; Zakład Socjologii Religii SAC.

Bellah R. N., 1967, Civil Religion in America, “Daedalus”, no 96.

Bielak W., 2011, Organizacja Kościoła w starożytności i średniowieczu. Teoria i praktyka [in] J. Walkusz (ed.) Kościół w Polsce. Dzieje i kultura, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Davidson J. D., Fournier S. C., 2006, Recent Researches on Catholic Parishes: A Rese-arch Note, “Review of Religious Research”, no 48 (1).

Gryz R., 2007, Pozwolić czy nie? Władze PRL wobec budownictwa katolickich obiektów sakralnych w latach 1971-1980, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce.

Historia Polski w liczbach, 2003, GUS, Warszawa.

Jakubowski W., Solarczyk M., 2007, Rzymskokatolicka administracja kościelna na zie-miach polskich, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa.

Jakubowski W., Solarczyk M., 2011, Organizacja Kościoła Rzymskokatolickiego na ziemia

ch polskich od X do XXI wieku, Wyd. UW i Wyd. UW-M, Warszawa-Olsztyn.

Kłoczowski J., Wiśniowski E., 2004, Parafie w średniowiecznej Polsce: struktura i funkcje społeczne, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Kościół w Polsce, b.d. [dostęp: 2 lipca 2011]. Dostępny w Internecie: <http://www.iskk.

pl/kosciolnaswiecie.html>.

Kumor B., 1969, Granice metropolii i diecezji polskich (966-1939), Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, t. 18.

Kumor B., 1972, Granice metropolii i diecezji polskich (966-1939). Indeks osób, miej-scowości i rzeczy, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, t. 24.

Kumor B., 2003a, Historia Kościoła,t. 2, Wyd. KUL, Lublin.

Kumor B., 2003b, Historia Kościoła, t. 3, Wyd. KUL, Lublin.

Kumor B., 2004, Historia Kościoła. t. 8, Wyd. KUL, Lublin.

Litak S., 1991, Kościół łaciński w Polsce około 1772 r., Wyd. KUL, Lublin.

Litak S., 2006, Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin.

Lumen Gentium, Konstytucja dogmatyczna o Kościele, 1964, Dokumenty Soboru Waty-kańs- kiego II, [dostęp: 29 czerwca 2011]. Dostępny w internecie: <http://archidie-cezja.

lodz.pl/sobor.htmk.

M ultim edialne Słowniki Języka Polskiego PWN, 2008, Wyd. PWN, Warszawa.

Mullerowa L., 1975, Sieć parafialna Kościoła katolickiego w Polsce w 1970—1972 roku, Mate

riały do Atlasu historycznego chrześcijaństwa w Polsce, t. 3, KUL, Lublin.

Mullerowa L., 1982, Materiały do Atlasu historycznego chrześcijaństwa w Polsce, Wydaw

nictwo KUL, Lublin.

Myszor J., 2003, Polska.Encyklopedia religii, Warszawa.

(20)

Przygoda K., 2010, Przewodnik p o 120 bazylikach mniejszych w Polsce, Pobrano grud

zień 12, 2010 z lokalizacji Katolik: http://www.katolik.pl/index1.php?st=cale&

typ=bazyliki_hist.

Putnam R., 1995, Demokracja w działaniu, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków.

Religia. M ultimedialna Encyklopedia, 2003, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.

Sienkiewicz W., 2003, Kościół Katolicki w Polsce, Encyklopedia religii, PWN, Warszawa.

Sikorski 2011

Statystyka Kościoła Katolickiego, 2016, Statystyka Kościoła Katolickiego, Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC, [Online] Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC, 12th of July 2016. www.iskk.ecclesia.org.pl.

Sułowski Z., 1966, Początki Kościoła polskiego [in] J.Kłoczowski (ed.), Kościół w Polsce, t.

1: Średniowiecze, Kraków.

Szymański J., 1966, Biskupstwa polskie w wiekach średnich. Organizacja i fun k cje [in:] Kłoc- zowski J. (red.), Kościół w Polsce, t. 1: Średniowiecze, Kraków.

Tocqueville A., 1994, Dawny ustrój i rewolucja, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków.

Wendt J., 2001, Geografia władzy w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Wietrzak Z. (ed.), 2006, Leksykon wypowiedzi Jana Pawła II do Polakó'w,Wydawnictwo WAM, Kraków.

Wiśniowski E., 2004, Parafie w średniowiecznej Polsce. Struktura i fun k cje społeczne, Instytut Geografii Historycznej Kościoła w Polsce, KUL, Lublin.

Zdaniewicz W., 1975, Kościół Katolicki w Polsce 1945—1972,Zakład Socjologii Religii Wyżs

zego Seminarium Duchownego SAC, Zakład Socjologii Religii Wyższego Seminarium Duchownego SAC, Poznań.

Zdaniewicz W., 1979, Kościół Katolicki w Polsce 1945—1978, Wyd. Pallottinum, Poz-nań- Warszawa.