Rzeźba podłoża i stratygrafia osadów czwartorzędu Wysoczyzny Siedleckiej i obszarów sąsiednich

OKD 55!.ł:551.7B:5M'.\131:5In.79:lIIn.8l:L 21:331:15151.3331.334 (a8.11~ Wysoczyzna Siedlecka)

JadJwi.ga NOWAK.

Rzetbapodłoża i stratygrafia osadów czwartorzędu

Wysoczyzny Siedleckiej i obszarów sąsiednich

WSTFp?

Opracowanie dotyczy obszaru Idącego między 'Wołomin·em na zacho- dzre, Siemiatycr.ami. na wschodzie, Bugiem lIla. póhlocy li Latowiczem-Mię ....

td:zyT.zeczem Podlaskim na poludłniu. Rrzedsta.wiono· w iIlim tnajwaŻIliejsze

wyniki badań ogeologicmychpi-zeprowadzanych -w zwią-2Jku ·z.esporządza­

mem

pr2JeZ lnstytu.t.Geologiczny \Mapy Geologicznej !Polski. Badama obję­

ły wy1kananie przegJ.ądJawych prac kal'ltograf:iC:7JD-Y'ch, wierceń ~bijają­

cych utwory czwartorzędu i Ibadań el€lktrooporowych. ,prócz -tego 'zebrano i opisano lkilkaldziesiąt profili! otworów wiert1lniczych, :z któryC'h część prze- -bija utwory czwrur:torzęldu, Osiągając osady formacji staJrszych. Ws1:Epla analiza i ·Zestawieinie materiałów pozwoliły na· przedstaiWiienle Illowego i bar- dziej 8zczegół-owego niż dotychczas dJxazu hudowy ,geologicmej podłoża czwartorzędu, a także na próbę ro~omowan.ia osadów plejstoceńskich

w mało dotychczas znanym obszarze i wyróżnienie w nich poziomów o określonym .znaczeniu dla całości zagadnień stratygrafii czwartorzędu

na Niżu Polskim.

Pomijając starsze prace o ,budowie i ukształtowaniu podłoża czwarto-

rzędu na tym obszarze (A. GiOOroyć, 1886; A. Skrinnii1rov, 1900 i imli), trzeba zwrócić uwa,gę na opracowanie J. Lewińskiego li J. Samsonowicza (1918). Na· P9dstawie. istniejących wówczas materiałów wierłtniczych au- torzy ci przedstawili ,budowę i rzeźbę powierzchni podczwartorzędowej.

Nieco później UJkształtowanie powierzchni podczwa·rtiorzędowej. i miąż-·

SZOŚĆ osadów czwartorzędu opisa'ł A. 'Zierhaffer (192·5). .

O osadach czwar.'toII".zędowych, ich straty,gra.:flii i rzeźbie oraz budowie-

,podł<>ża na różnych odcinkaoh opisywanego terenu wypowiadało się szereg autorów. J. Samso.nowicz (1917) omówił dyluwium powilrlu sokołowskiego,.

S. Lencew.:i.cz (19~1) geomorfologię i hydrologię dIrolic Ka~a, J. Le-

wińsiki 1(1912'I~ pddłote i geologię obsza·ru ata wschód od. 'Warszawy, a M.

ChelińSka i IB. Za'borSkił (19123) geomorfologię okolic Latowicza. Wi~

obsza,r qpracoweł B. Zaborski (1927') opisując główne bmy geomorfolo-

gicznewystępujące na terenie Pod.lasia. J. Koodrac'kd. I(H1.J3!) ·wyczenpująco­

opisał i1;a.rasy d'Olnego tBugu w tpOwiązaoJ.iu z dziejami 'tej doliny

w

czwar-

torzędzie.

Kwartalnik Geolollczny, t. 13, nr 2, 19811 r.

Czwartorzęd -WYSlJczymy. Sledleokiej 425 PlO wojnie lf·ragmenta.ryczne prace dotyczące występowania

-

ikredy p(}-

dejmował E. Riiihle 1(1'9417). Geologię okolic W6łki 'Mlącbkiej qpracował

Z. Lamparski (1961~. Ponadto w A:rdriwum Uniwersytetu Warszawskiego .znajduje ^się szereg !prac magisterSkich z zaJkresu czwartorzędu i geoM'c:mfo- loOgii ora'z występowalllia kredy na powierzclmi, obejmujących różne f·rag- menty WyBOCzymy Siedleoklej. oDIa całego tego obszaru Instytut Geolo- giczny wydał geologiczne mapy przeglądowe.

W 1005

r.

ukazała się syntetyczna praca E. Rilhlego, w której au·tor

przedstawił na załąCZOlD.ych maPkach strop kr.edyi st.a-rszego kenlOzoiku:

.oligocenu, miocenu ^j pliocenu wraz'z ipaleogeograficmym opisem dlO każ ... - dej z nich i podaniem kieruników rzek potrzeciorzędowyoh. Późniejsze

prace tego autora (E. :Rilhle,I'965, l007~, dotyczące czwartarzędu Polski oraz podłoża czwartorzędu, zawierają szereg nowych danych geologicz- nychz Wysoczyzny Siedleckiej. Przez 8 ll;lt, ja:kie u.płynęły od przygoto- wania ostatniej -z tyoh prac -(praca 'E. Riihlego wydana w 1967 r., ^była przygotowana na VI Kongres lNQUA: w WarszaW'ile w 19161 r.), szereg

wierceń badawczych, poszukiwawcżo-surowcoW'ych oraz ^QPracowań stra- tygraficznych i surowoowych ^pozwoliło lIUl nowe ujęcie !Iliśt6rych za"

gadndeń dQtyczących podłoża i stratygrafii -osadów czwartorzędu.

tJ'KSm\AłlroWł.AlNI-E I BUDOWA GEOLOGIOZNA F'OWlERIZOHNI PODCZWlARTORIZĘI)oWE.r -

Centrama i największa część obszM'u położona jest !lla oł:miżeniu pod-

łoża Ikrysta'licznego nazwanego przez W.Pożaryskiego depresją bia~o­

stooką (W. PożarySki, 1960). Na osadach !podłoża krystalicznego leżą skały

'OSadowe eoikambru, palęozoiku, mezozoiiku i !k:enoroilku.

Be~redniQ pod osadami trzeciorzędu, miejscami IOawErt pod osadami

czwartorzędu, leżą osady lnastryclrtu, a w części połud!niowo-wschodniej

kampanu. Są to 'gł6w:nie skały węglanowe. :Miąższość mastrychtu i kam- panu wynosi od 120 do 260 m, a głębtkość ~tępowania waha ^się_ od 2'08,6 m w Zaw:iBzynie do 2J6O m w Wys2ftcowie.

W części zachodmej obszaru, aż po Wyszk6w i Kałuszyn, na osadach górnej kredy występują osady jp81eocenu wy'kształoone w postaci margli piaszczystych, -mułków marglistych i gezy. Osady te o -miąższości 3,6+

2'2,0 m nawiercono w Zawiszynie lDa głębok<*i '205,0 m, w Mińslru (Ma- zowieckim na 2'(łI6,O m, a w Zebraku 1'11,0 m.

Powiel'tZChnia osadów kredy górnej, ^IW części zachodniej pokryta nie- wielkiej miąższości osadami paleocenu, tworzy nieclkę. Na apraoowanym terenie mamy do czyniiE!!llia- 'ze wschodnim i południowo-wscbodnim brze- giem lIlieciki.. strop ikrEdy pochylony jest !ku zachodowi. Osady g6mej kredy występują !ll8 tym terenie również ibe~rednio :na powierzchni obszaru, ^si~ając do wysoka9ci 140+100 m (Rudlk:a,Zienie), a naw.et do 170 m !ll.p.m. iQKol"ILicSl). W jednych miejscaClh są

·to

osady tkamp8lllU, w drugim mastrychtu, jak

:to

wykazały wiercenia w posZU!k'ilwaniu su- rowc6w w !Komicy, Rudce, Kobyl8lIlych i Bacborzu (S. Alexandrowicz, D. Slusarezyk, 1'9(3). Są to jednak Qsady !kredy wyrusrone pr:zez lądolód

z pierwotnego położenia. i w postaci spiętrzeń ,bądź ikier w.raz z trze-

ciQrzędem występują na złożu wtórnym wśród osadów czwartorzędu.

426 JadWtiga ,Nowak

-~,~~~---~~--~--~' ~'--'~' ~'---~--

, Osady'eoCenu'!il.l'EHrą na tynfdbSZaIi'ze':mane/a"na: osadach gómej ikredy i-paleocenu zalegają: 1OOn4de osady'oligoCenu: !piaski, mułiki! .zielone i sza..;.

ro~elóhe 'ż ' ,glaukariitem,

i

:wtkładkami':'dobrie'oatocźonyclh, ~6wnoziar-, n1Stych' żwitrlków' ikWarcowycl1,złOŻOtl:ych głÓWńłe ,ż' kwarcu mlecznego.

Nieki«:dY:wYst~ują VI nich ko.nkrećje f06foryt:<>we. ~iąźsza§ć ,osadów oli-

go;cenu

^{waha się od 3() m' w TłUszc:ZU :do60, in:,} w;"E.oł,bieli Strop osadów' pochylony jest wyraźnie na W ku ś:OOdikbwi' ll1edki kd-edowej, 'W tym też kieru'lliku' wzrasta'miąż8ŻQŚĆ osadów. Osady:oligocenu 'na E i iNIE od Łosic ,występują na powilei"tthn,i terenu-bądź 1;ó:W postaci kier w osadach czwar-

torzędowych (Łosice ;~), bądź też T.a!fałdowane są glacitektanicznie wraz z oSadami Ikredy t tniocei:1u. ' : .. ;, ,.'

, 't<;>sady

oligocenu, są, prz~te, lÓSadamil; iIliiocenu", w}1Ikształconego w po- staci osadów śródlądowych: piasków, ,awejscami i żwirków kwarcowych oraz ' ' ja.moszaryoh' mu&:6w Silnie ,mikówych. ';Wśr6d nich występują Wkładki węgli bruna'mych i :ligni!tów;~ a w ;06adach sypkich częste jest !Da- gromadzeliie suibstancji ',r<*linriej. Niekiedy piaski kwa'l'C'Owe są ochrowate lub rdzaw<>C'Z6rWane od strąceń-żelazistych. 'Miąższość osad6w miloce!Du wyoosi od 30 im !IlaW'Schodzie i1P6łnOc.nym 'Wschodzie do 7'5 m' w o1rolicach

Węgrowa, a powierzcbJn:ia 'jego ilii'.tyn;i, odcinku jest lekllto pochylona ku zachodowi. Na 'zachód ,od Węgrowa, podobnie jalk na wschód i !p6fnoony wschód Qd ~cosady mj.ocenu są silnie:. zaburZOlD.e gl~citektonicznie i w0-

bec tego trudno'określićzarÓWino iCh Illiąższość; jalk i ~ad:

Osady in:iooenu występuJit takie 'lIla powierzchJriil terenu, tOwarzysząc wyciśnięci<?m i krom kredy i oligocenu na NE od Łosic ~Zienie, Bachorza, Rudka, Ko:m!i.ca, KdJylanY1) ()i'az wyc:iśniięcimn i :kroni'!pliocenu i miocenu okolic pobrego. Poza tym, :~ane są z: 'licznych wierCeń z oIkolic Mińska f.Dołiregó, gdzie często !przeMieszane 'z.osadami!plloCEmIU a !nawet oligo- cenu tkwią jalko Ikry w utworach czwartorzędowych., Kry Ite osiągają do 85 ni miąż9za9ci (MiMk Ma'WWieoki), ' ';, ; " , ' ,

:. 'Osady

^{!pliocenu występują ,tylko w ,}zachodniej. icen:1lral!Dej części ob-

, s~aru, Choć f tu w większa9c:i gł~ko wCiętych dolin" ,rzecznych nie za-

chowały się, ·zostały usunięte ptzeż er~ję. Brak ich w południowo­

-wschodniej części obszaru, Ibyć może, dlatego, ze jest on rozcięty erozyj- liie, oraz na nierozcilętym, IPrzeZerozję obszarze na' lN1E od Siemiatycz.

Osady' pliocenu nie są znane także w miejscach 'zoolN'zeńkredy, oligocenu i miocenu,~ (NiE i ,E od'Łosic; B~ może, me występują również w dkolicy Mord, Zawad i P.rzesmytIrow, gdzie podłoże czwartorzędu występuje na

głębokości 80 do 100 m !D.p.m. iW mworach wiertniczychjallro pliocen są

tam opisa!De szare mWBd. : Jest

to

a~bomułkowata,' -brzeżna facja osadów zbiomi!ka plioc,eńSk:iego, allbo już .typovve mułlki :rn.iJOCenu.

, 'Osady pliocenu wjkształOOne· są' w ^postaCi tłustych, zwartych iłów

pstrych z vWtładlkami 'imu)ków szarych i piask6w drobnoziamjStych. Nie- kiedy występują w nich'kryształy gipsu ,2mane z Czapli i Dobrego. Osady pliocenu w położeniu .pierwotnym, tj.: 60+00 m n.p.m. (według E. Riihle, 195'5), występują !Da tym terenie sporadycznie. Jalko' osady 'ba'rdzo plas- -tyczne' pod wpływem ciśnienia lądolodu ulegały deformacjom w postaci wgniatania, wyciskania i fleksurowa tych przesunięć, podlegały 'też erozji wód lodowco~h i 'rz.ecznych, stąd. powierzchnia ich jest tiardoo 'urozmai- cana, a IIi.iąższOść ba.rdzo różnorodna. Największa milążsoość osadów'plio- cen'u 2Il'laI1a jest z Janowa i wyo:oosi oikołO '100 m, !Daj.l:Qniej~ z Siedlec -

427'

1,5. m~ '0Sa4y ;te.ZIla.ne są~ąikże: .z.'j~:OOiI}Ć.: Wl krawędziach dolin np.::

~.ą,!Ią?Jlo. Wólki AJlęd1Jlgęj, R~;koł():.~m;y:~.lD8.d ~icą czy:. od1wyw*. ąlqa,~c.yjnyc:h·;w.lloka1nyoh jJlj:ey.lile1lkicll,~egie1ni.aoh w Tadeu-

s,wwię;. AJ),tQnjnie; 1: ~arkąch-I(J. ,Nowakvl964). W;odkryWkac'h widoczne·

,jeat,: ie'·:sąóne :zab.urzone i"zlustl"QWańe~)M.iej«lami sflrop .ich. jednak leży­

W. ~~cach' ~lllU, morza;,-

iJczrte

są}~ ;ipliocenu, miejscami przemie-·

s~mę,.z'im~ ·:a .. IIlRwet oligo,cenem,d(lRudzienko. IMińsk Mazowiecki) (}ru.d~bhe.PONaki.w .gl~h zwałqw:ych.(Td).6l"2JQ.wa. $1ed:zian6w, Nie- gów);;

F1g. 1.

"

Nt

^o

..

1 - łzolll.n.1e stropu podlot&' Czw4rtorzęd,u: '2 ..;.o. granice osadów <t.rzeclorzęd,owYch.

w podlotu; 3 - punkty badawcze oslągaJlj<le SIlU czwartorz-:du: " - wiercenia nle, 'porzebllaj"ce c_artorzęd.u; P - ~ry osadów płl,oceou; iM - kry osadów młocenu:

Ol ~ kry osadów ollCocenu: T .- kry·osadów'trzecior.tlldU;'Nit-lPllocen; N1 - mlo-·

cen: PBa - .. oUgocen; Cr.m ^-~kredll g(m1a,(mlllStryeb1;. kaqJan)

1 - contour Ilnes·ol łha top ot the Quaternary 1IUtliist;rIllt1,lm: :8 - boundarles ot·

Tertlary dfllP08lts.iD 'Ule 1Nbstratum:' II - dl'lll11np that plerCe Quaternary .tor.ma.t.lons:

" - drlillnp, tha:t. do not ,pl~rce Quat:ernary formliltlO11l8; p - ,pushed bloclal ot Plio- cene depOBits: M - pushect blockB ot Ml.o<;ene depcslłs: 91 - pulihed blocll.'S ot Ollgocene depąslt8;' T' "-' lPueIled .. bloclal of TerU.ry deposlf:\9: iN. - Pl1oC8ne; Ni -

KloCeIDe~

p. -

011lfocene;crm - ,Upper cmaceous (Maesw!cht1an, campan an).

Rzeźbę podczwarborzędową przedstawiono na fig. 1. Z mapki! tej wklać~

że w podłożu .zarysowują się cztery ,~bokie obniżenia tO lkierunlku z BE

riaNW,.pr-zyjęto, że są to ~Ygł6wne./Pjęr.wsza od SE i najgłębsza, wci- nająca Się w'osady ollg.ooenru, tbiegme Od !Mielriilka (~m !p.p.m.) przez Sle-

428

dzian6w (mniej n.iż~17 m p.p.m.) l MaEtinię (-4() :lll p.p.m.), druga na E od Siedlec, nacinająca na· południu ()Sady oligocenu, a ,bardziej na pół­

noc miocenu -biegnie przez !Węgrów j Tcb6rzową (-28,.5

m

!p.p.m.), trze~

da - koło Latowicza przez MińSk Mazowiecki (-14,0 i --'6,0 -m p.p.m.) i Miłosną or8Z czwa-r.ta - na południówy zaChód od otwocka (dwie ostat- nie również w większości wcinające się

w

osady miIocenu). Być może~

istnieje jeszcze jedna dolina o

tYJn

samym kierunku z SE naNW (międ:zy drUgą a trzecią ·z wymienionych poprzednio), bi~ąca od Siedlec przez Wierzbno do Jadowa, ale ,brak na tym ooszałl'ze głębdk:ich wierceń nie po- .zwala na odpowiednie jej udokumentowanie i przeprowadzenie kieruJllku-

jej przebiegu. . .

poza doli!nami głównymi istnieją łączące się -z niIńi do~y bocme o lkie- runku bardziej rÓVWlależnikowym. Pierwsza od SE biegnie przez Łosice

w 'kierunlku Mie1ni!ka i dokumentuJe ją otwór wiertniczy, w którym

czwa.rtorzęd do 11 m n.p.m. jest nieprzelbitty, druga - połudlniowo-zachod­

Dia - biegnie Przez Kałuszyn i Mińsk lMazowiecłki i sięga do 4,2 m ![l;.p.in., trzecia - !hardziej póŁnocno-zachodnia - -biegnie przez Niegów - Zawi- :szyn i dokument'ują ją otwory wiertnicze, w (których dolina wchodzi VI. -osady miocenu I~iegów - .311,'5 m p.p.m.) 'IUJb nawet oligocenu ~Za­

wiszyn - 77,0 m p.p .. m.), czwar-j;a ~jba.rdziej M . północo-zachodZie prze-

biegająca przez Kręgi {-35,8 m p_p.m.~ i Wys7k.6w wcina się w osady

mioc·eńSkie. '

Wiek wyróżnionych dolin jest różny. Nie ulega jednak·· Wątpliwości,

że przynajmniej trzy 'z dolin biegnących z SE na NW mają założenia plejgtoceńsldie z okresu pr.zed -wkroczeniem na ten teren. lądolodu najstar- szego 'zlodowacenia, iktórego utwQry osadZOlD.e są w dolnych partiach dolin.

Być może jednałk, 'że ·te podłużne obniżenia o kierunl!;u .zf5,E na iNW to pierwotne obniżenia typu tekrban.icznego,. które następnie . wykorzystały

wody we wczesnym plejstocenie. Wc zesnoplejs1looeńBkie. doliny zostały później zmodyfikowane przez działalność w1kracmjących lądolodów i wód

płynących. .

Teren poza· dolinami !podłoża czwartorzędowego 'Zbudowany jest w częś­

cl cen'tralJnej i zachodniej badanego dbszaru z osadów pliocenu, a na !pO- łudniu i wschodzie z"·osadów miocenu.

UITOlIOGICZNO-STRATYGRAFICZNY PROFIL OSADÓW P:uEJ1STOCEŃlSKICH

Na opisywanym. obszarze ~ępują czwarlorzędowe osady plejst-o- cenu należące do e<l!plejstocenu , me2lQPlejstocenu i lIleoplejstocenu oraz.

osady holocenu. Podział stra:tygraficzny osadów plejstocenu jest· doku- mentowany pa'leobotarucmie przez jedno staIDpWjsko florystyczne z inter-

glacjału mazowieckiego wSledzianowie i('Z •. Dłużak, 1961) oraz trzy sta- nowiska florystyczne· z inłer.glacjału eemskiego w Błq.niewie, Wyszkowie (Z. BorówtlOO-Dłużalkowa. B. Halidki, '11957) 'i! Horoszkach ~. !Bi!tner, 1954).

Określenia wietku glin zwałowych ddkonano w oparciu o badania petro-

1 Pojęcie eopleJstocenu stosowane.w nIniejszej pra(lY· jest zgod·ne z def~lI.icją M1ęlhyna­

l'odOwej AllocJaoll do Badań czwartorz~u. a odbioega od pojęcia prollonowan~go przez

E. Ri1h1ego (1965). - .

Celestynów

Kołbiel"

.

_. MińslrHai _{d .}

..

^{/Jobr.e . 'Czaple·}

. '/Zawady/

^{. Tchórzowa}

l

6S:~

sa

... ...

o

N,

Pg3

Pg3

·~90

erm

erm

-780

O~I ______ 5~, ____ ~lpkm

Fis:. 2. Przekr6j goo'logiczny przez Wysoczyznę Siedlecką i O'bszary sąsiednie

Gealogie!1!l .cross seoti.on. .tbrouglh tbe Sioędl-ce U~d and the 'adjacent

ereas

erm ~ kreda g6t'na (mastrycht); Pgl - paleocen; 'Pga - ougocen; 'N_{l -} inl<>cen; NI - pliocen; gzN - gUna najstars~o ,zlo- dowacenia; bN ,- Iły 1 mułki najstarszegozlodowacenia; fK -:- mułki, piasld. 1 tW!ry rzeczne 1ntergl-acjału kromerskiego; bp _ iły i mułki zastoiskowe ~arszego stadiału Zlodowacenia połudn~owop~.e,g~ ... &~.,.- glina zwałowa zlodowacenia południpWopOlekiego nie ro.zd7l1elonl!;, gZ'P, - ,glina zwałowa stadiału (ltarszego .~od~ą'i'~~ P!ltu~o}V.opo~kiego; fgp - piaski l tmry Wodnolod1>W-

'cowe; gzp. - glina zwałowa· stadiału młodszego zlodowacenia połlldnlow<llpwklego; bp^l .Iły, mułkf 1 plaski zaetoislrowe zlodowa-

cenia połudnlowopolSklego· (stadiał młodszy); fsp' - P18ski I twiry':'woanOłodowcowe młodszego stadfału zlodowacenia Połud:Ji1o­

wopolS:ldego; ·rM ..:.. mułki, pll!Ski ⁱ twiry nzeczne inter~lacjałil hlaźD\'V!leclklego:. bsl _ lly, mtilk1 l piaski EBlltotskowe zlodotNacen.ia IlrodkowapolSkiego (stadiał makSymalony); gza1 - glina .zwałowa stadiału maksymalnego zlodowacenia środkowopolakiego: fSS· _ pl8B1cl l twiry wodnolodowcowe stadialiu ma?lOwleą11:o-pod1askiego, %lodowacenia środkowopą.J.sk!ego: bS· - ,iły ;, mułki zastoiskowe

. stadiału mazoWie~koPodlaskiego· ziodowaeenia hodkowopolaklegi)i 't;ii:f _. giina zWałowa stadiału mazowiecko-pOdlaBkiego 2llodo-

wacenia ŚrodkoWC4>Ol8łdeło: cs' - ·pieskd, twiry I głazy moreli ·czółb.wyl:h stadiału mazowrecko-Podlaakiego zlOdowacenia Arod- kowopolsklego ..

Crm - UpPer Cretaceous {Maestrlcbtlan): PgI - Palaeocene: Pg •. - ougooene; Nl - Wocene; NI - Pllocene; gEN - boulder olay of tbe o.JdESt glac1ation: bN - ,clay.s and sUts of the oldest ,glaclation; f K - sUts, saDds and"1'1ver gravela ^of tbe Kromer [nter- . glaclal; bpl -:- ice~dam:1Jltld. lake clays and sllts ot the older stage cit tha Sąuth~pol1sh Glactation; gzP - boulder ~lay of' łhe .

Soutb...,pollsh Glaclatton, non-subdivlded; gzp1 - boulder clay of łbe older s~ge ot the South-PoUBh Glacia.t1on, fap - fluvloglaelal sand1l and gravela; gZP' - ·boulder elay ot tbe younger stage ot the South,.p.olish Glaclation: bp· - 108 dammed lake clays, suts and sand1l of ti)e·South-PoUBh G~liciat1on - younger stage; "flp·_ fluv1og'lacla1 sandsand gravelB of tba YOUDger stage ot the South-.Polil>h Glaclatlon: .f M - fluvJal suts, sands and gravele. ot th~. Mazowsze IllIterglacial: bS^I - lce-dammed take clays, sUts and sands of the :MIddle-pollsb GlacJation·- MaxJmum Stage: ·gzs1 - boulder cIsy of the. Maximum stage of the Middle- ...,pol1sh Glacdation; fas· '_ .. fll.lvlo_aCtal sands and· gravetS ot the MazoWl!/Za-Pod1aIIle stage ot· tli.e Wddle..JPoUsh GlaetatiOn;

bs' - ~med lan· clays ^and ·'silłs ot tha Mazowsze-Podlasie Srage ^ol the Middle-Polish Glaclation: pS •. - boulder 018Y, of the Mazowsze-Podlalile Stage ot tba South-J'olltlh Glaclatlon; eS· - aands, gravels end boulders ot end moraines ot the JIa-

zovm:e-J'odlasle Stage !;If

,he

Mlddle-po11sh Głactatlon

/ Chruszczewka / Sterd!:Jń.

I Dzierzby/

Ciechanowiec

Rudka

, N2 Nt

Pg₃

erm

erm

Tabela 1

Podział,

I

Kotlina Warszawska

I

Dolina dolnego Bugu

I

Ostrów Mazowiecka

, I

WysbcZy7na Siedlecka stratygraficmy , (J. Nowak, 19~7) , (K. Straszewska, 1968) (J. ,E. MojsJd, 1965) (1. Nowak, 1968)

< ' I

Interglacjał eemski osady

rzeczne ,

o~y rzeczne osady rzeczne osady 12:eCZne osady jeziorne (Itaro- osady jeziorne (Błonie- osady jeziorne (Ko- osady jeziorne (Błąnie-

lino, Bylice, Głów- wo, Wyszk6w, Stok) nopki Leśne)' wo, Wyszków, Ho-

czyn) roszki)

Stadiał północ- osady tluwioglac;' osady Zastoiskowe osady fiuwiogląc. osady fluwioglac.

nomazowiec-, glina żwałowa ' glina zwałową 'glina zwałowa glina zwałowa

ki

CI

, ~

^{Stadiał mazo-'} osady, zastoiSkowe osat1y zastoiskowe, fiu- osady zastoiskowe i fiu- oSady rzeczne, ftuwio-

§ ł

'wiecko-pod- ' wioglac. i rzeczne wioglac. glac. i 'zastoiskowe

~ ,laski glina zwałowa glina zwałowa glina Zwałowa glina zwałowa

c.,

'O'

j

osady fluwioglac: i m-

ł

glina Zwałowa ^stoiskowe

·13

i

^{Stadiał maksy-} osady fluwioglac. i m- osady fiuwioglac. i m- osady mstoiskowe i fiu- osady rzeczne, mstois-

malnv ' stoiśkowe stoiskowe wioglac. kowe i lI.uwioglac.

'8 , ^glina zwałowa 'glina zwałowa glina zwałowa, gUna zwałowa

~ osady fluwioglac; os'ady tluwiog1ac. osady tluwiOglac. osady fluwioglac. i m-

, osady mstoiskowe glina zwałowa (przCd~ , osady zastoiskowe stąiskowc

, maJes.) ^-, gIina.zwałowa (pr7.ed-

CI osady mstoiskowe osady' zastoiskowe maks.) ,~

II) , osady fiuwioglac. osady mstoiskoWc osady mstolskowe

u o

- ...

rtl 4 cykl osadów rzeczno 2 cykl osadów rzeczno ,osady rzeczne dużej

...

II) z florą miąższości (cykle nie ' 2 cykl osadów rzeczno

-

11< Interglacjał ma:z:o- 3 cykl osadów rzeczn. l cykl osadów rzeczn., wydzielone)

wiecki z florą l cykl osadów rzecm.

2 cykl osadów rzeczno' ..

l, cykl osadów rzeczno

I

osady zastoiskowe glina zwałowa (być mo-

:.§' Zlodowacei1ie młodsza glina zwałowa młodsm glina zwałowa że. dwa poziomy nie młodsza glina zwałowa

ł

południowopol- osady zastoiskowe i flu- osady ftuwioglac. i za- rozdzieione) osady fluwioglac. i za-

akie wioglac. stoiskowe stoiskowe

starsza glina zwałowa starsza glina ~wa starszy g1.ina zwałowa

osady jeziorne z florą oSady, zastoiskowe osady zastoiskowe osady zastoiskowe i flu-

ID.tergtacjał osady rzeczne osady, rzeczne wioglac.

kromerski osady fluwioglac. bruk, osady ąeczne 2 cykl osadóW

rzecm.

1 cykl

osadqw

rż.ecm.

osady fluwioglac., bruk

-

I

^{glina' zwBłowa} g~ zwałowa ^{glina zwałowa}

osady fluwloglad, osady ~e, fluwia- osady flllwioglac.,

..

glac. i zastoiskowe r=:me i zastoikowe

:§' glina zwałowa glina ZWałowa (z' ~o- glina' zwałowa (ż oligo- Jlina zwałowa (z oligo-

rł

^{cenem) cenem i} pliocenem) CCliem i pliocenem)

"Preglacjał" osady rzeczne osady 1'2ICCZIle

, '

Czwartorzęd 'WysOczyzny Siedleak'iej 429-

graficm.e żwirów i gła'zilków zawartych w ·gli!nach 'zwałowych, przeprowa ..

dzone w Pracowni Badań Czwartorzędu ID (loT. RzectbowSki, B. Gron.- kiOwska, K. Kenig, 1'968~. '

EO!PILEJSTOCEN

Najstarszymi"utworamil czwartorzędowymi występuJącymi na tym.te- renie są osady olbrzymich sto11k6w :ila!Pływowycll, tzw. <lSaIdy ,,preglacja-

łu". Znl8llle są 'one 'z wierceń z MińSka Mazowieckiego .'(p61;noona część

miasta), Mieni, Zglechowa, Sta'rog:rr<JQu i Siedlec I(qpisarte przez E ... R:iih,..

lego i S. Zwierza). ^Są to jasne piaSki! !kJwaroowe i Slzarę mułki ~apien!lle,'

miejscami z małą, wkładką żwirów. Miążsrość ich waha się w gmnicach 4,0+20,0 m. Osady te leżą spalroj!llie i ,płaSlro na wysokości od 5'5 do 100 m n.ip.m., głównie wsąsied'ztwie doliny w podłożu czwarton;ędu, bie-

gnącej 'z SE !lla NW ikoło MińSka Mazowieckiego. !Brak ich zarówno

w

.obniżeniach pow,ierzclmi poclc:zwail1lorzędmvej, jalk i na: .obszarach spięt­

rzeń i 'zaburzeń osadów trzeciorzędowych oz czwal"toIlZędowymi.

Młodszymi osada,mi występującymi jedynie ^'W dnach dolin są !piaski i żwtry-znane z Tchórzowej, gdzie OOągają miążsmść 6,5 m ^Ol'a'Z piaski d,robnozia'miste z ^Małkini! i ^MińSka Ma'zowieeldego osiągające 2,0 m miąż­

szośc'j. Są to osady rz.eczn~ i wodnolodowctowe akumulowane w dolinadh

rzecznych. "

Pierwszy poziom gli!ny zwałowej, zaliczony do najstarszego zlodowa- cenia, niestety, nie posiada w nadległych osadach Il'zeiczn.ych interglacjału

osadów or,gam,icm,ych, które datowsłytby go na mte!'glacjał ikromerski.

Niiedostateczne są jeszcze również badania petrograficzne najniższej gli-

ny'zwałowej ze SIedzianowa i TchóI'7JOW1ęj. Ze względu :na wykształcenie

gliny zwałowej i jej położenie pozwalam SObie jednak zaliczyć go do eoplejStocenu. Glinę tegQ wieku wyróżnia też S. Z. Różycki (1967)

i K. StraszewSka (1968). ' ,

Pierwszy -:- najstarszy poziom glilny 'zwałowej ~ leży iIlislro w dO'li-, nach luh w dolnej części ich zboczy. !Strop tej gliny we wszystikioh otwo- rach występuj~ poniżej poziomu morza, a apąg spoczywa bądź

to

bezpo-'

średnio na trzeciorzędowych osadach pliocenu i oligocenu, bądź rteż na

wczesnoplejstoceńskich osadaoh wodnolodowcowych IU!b rzec'znych. Naj- starsza glina 'zwałowa je9t często wymileszana z osadami trzeciorzędo­

wymi,np. w ,Zawiszy1nie, ,gclzie miąższość jej wya'1lQ9i aż ·29,0 m, w spągu

zaWiera omi liczne w!kład,lkizielO!llYch ·glaulkonitowych pi~ów oligocenu, a wyżej porwaki !PStrych i~ów pliocenu. Glina tego poziomu jest brązowa

lub ciemnoszara, zbita, reagująca 'z Hel. Miąższość jej waha się od 1,0 m w Młyna·rzach do ponad 14,0 m w Sledzianowie I(nie !przebita) i '29,0 m w 'Zawiszynie. W więkSzości 'Otworów jest ona <;lwudziełna. Przedziela ją

wall'Stwa ,mułlków(MińSk, Gulczewo) riie pr2.'Śraczająca 2,0 m miąŻS'ZlClŚCi.

We wszystJk'i1ch IOItwOrIach możD:la stw:i.erdzić l'IOIZlnycie tej Iwa1rstwy w pasta ..

ci brWku występującego w stropie .

. ^'\..'

IMEZOPLEJ'S'l'OCEN

,INTERGLACJAŁ KROMERSKI

. Do <Jkresu interglacjału kromerslciego należy odnieść bruki z rozmy- cia najstarszej gliny zwałowej orB:z osady .rzeczne wypemiające doliny wyerodowane na początku interglacjału. W południowej części obszaru -

Kwartain1k Geologiczny- 11

430 ^{Jadwdga Nowak:}

"

w Łosicach, Bużyskach jj Sled'Zianowie - pi~zysto-żwirowe osady in-

terglacjału kJromerskiegQ leżą bezpośrednio na ,zastoiSku powstałym

w o~resie ,recesji lądolodu !llajstarszego zlodowacenia. !Na pozostałym ob- szarze spoczywają na najstarszej ,glinie zwałowej lub osadach ,.pregla-

cja'łu". Miąższość osadów .interglacjału ' kromerskiego jest różnorodna

i waha się od 2,5 m w NiegowiJe i 5,5 m w StaJ'IOgrodzie do 28,0' m w Tchó- rrowej i 35,0 m w Kręgach. Tam'gdZiJe miąższość osadów tego wieku jest znaczna, mOŻ'Ila obserwoWlać występowanie dwu cytkli akumulacyjnych - od żw.irów !PO piaski dtobnoziaamste, np. w Ochudnie, Kręgach, TChórza- 'wej. W· dolime Bugu (1Nieg6w) wosadaoh .tego interglacjału występują

spływy lwb zsuwy osadów pliocenu 'Ze zboczy doliny. Na obSżarze. połud­

niowo-wschodnim (SIedzianów, Łosice) w spągu serii dolnej w żwirach występuje duża iloś~ materiału kredowego i krzemieni.

ZLODOWACEN!IE POŁUDNIOWOPOLSKIE

Na osadach rzecznych interglacjału ikromersJdiego leżą osady zasto- iskowe z transgresji lądolodu zlodowacenia południowopoIskiego bądź za- burzone gliny zwałowe tego zlodowacenia.Dsady 7JIlStoiskowe są to ciem- nasza,re lub szarobrązowe, wapniste iły warwowe, muItki i piaski! pylaste.

Miąższość ich waha się od 0,5 m w Sta'rogrodzie do 17,5 m w Tch6rzowej i 33,8 m w Łosicach. Sporadycznie na osadach zastoiskowych występują

niewielildle warstwy osadów~olOdowcowyoh o .miążs.zości 1,5+4,5 m

znane

z

Młynarzy i stojadeł.

Na osadach zastoiskowych lub wodnolodowoowyeh z transgresji lądo­

lodu, a na !p6kwonym wschodzie bezpaśrednio !IUl miocenie, występują

osady glacjalne zlodowacenia połud!niowopolskiego. Mo~a wyróżnić trzy regiony o oróŻln~ ich wyksżtałceniu. IW regionie p6łnocno-wschodnim występuje tyliko jeden poziom glacjalny, często o znacznej miąższości.

W drugim regionie, w części centralnej, w osadach ·glacjalnych wystę­

pują liczne za,bu:rze:nia glacirektoniczne,. kt6re nie pozwalają· lIla rozpo- ziomowanie osadów zlodowacenia .połudlnrowopoIskiego. W części pół­

nocno-zachodniej obszaru (okolice WyS7Jkowa) i południowo-zachodniej

(Okolice Mieni i Zglechowa) występują dwa wyraźne pozilOmy glacjalne .zlodowacenia południlowopolskiego, przedzielone osadami. 'zastoiskowymi na północy i wodnolodowcowymi na południu. '

W regionie półinocno-wschodnim glina zwałowa zlodowacenia połud­

niowqpolBkiego jest szara lu'b brunatna, niejednokrotnie mułkowata, dość

jednorodna. Miąższość jej waha się od 4,5 m w Cza:I1kówce do 49,5 .m w Bużyskach. IW Czarlkówce zawiera ona w ~ągu dobrze obtloc·.rone żwiry

kwarcowe miocenu. Połążellie jej stropu waha się od 46,0 do. 111,0 m . n.p·.m. WSkaźn.iki gła.zowe dla tej jednorodnej glilny ,zwałowej z otworu w BużySkach przedstawiają się następująco: O/K - 0,90, KIW - 1,25 i AlB - 0,74. Według podziału R. Racinowskiego i J. Rzechowskiego

('w !przygotowaniu do druku) glina zwałowa z Bużysk składem petrogra- ficmym odpowiada młodszej ,glinie zwałowej drugi~o stadiału 'zlodowa- cenia połudrniowopol*iego. .

W regianIe centralnym glinazwał,owa zlodowacenia południowopolskie­

go zawiera liczne !P!'IZeIIl8:zy 'i! porwaki. pstrych .nów pliocenu oraz· InI:lł!k6w

i piaSków mi~ch.(Slaizian6w, Zawiszyn) lub .kry miocenu (Jan6w)

Czwartorzęd Wysoczyzny Siedleckiej 431 QO 2'8,3 m miąższości. Miąższość tej gliny wraz z trzeciorzędem jest wo- bec tego bardzo duża i osiąga 54,5 m w Sloo.zianowie i 7'7,5 w Janowie.

Ciekawie pod względem petrograficmym przedstawia się poziom glillly

zwałowej tEgo wieku w Tchórzowej, gdzie mią2S2n'!ić gliny, zawierającej dwię metrowe wkładki żwiru z piaskiem i jedalą półmetrową wkładkę mułków, wynosi. 46,0 m. WskaźnDki głazowe: O/K w stropie....,.;. 1,37, w spągu 1,34, KIw w stropie 0,76, w spągU 0,80 i AlB, w stropie 1,23, . a w ^spągu 1,19 wSkazywałyby raczej, że jest to,glilna proodmalksymalne:go

nasunięcia zlodowacenia środllrowopolSlkiego. lMożliwe,że w Tchórzowej,

leżącej w !północnej części strefy zaburzeń, glina 'ZWałowa jest wypraso- wana i zaburzona, a duża warstwa gliny uznawamej za południowqpolSką

jest w :znacznej mierze ,gliną mrodszą, należącą do najstarszego, !pr.zed-

maksyma1lnego nasumęcia lądolodu zlodowacenia Śl'I<>Cłkowopolskiego.

W regionie póŁnocno- i południoW1O-'zachod:nlim występują dwa !pO-

ziomy glacjalne zlodowacenia południowo polSkiego. Dolny - starszy po- ziom gliny zwałowej - jest silnie piaszczysty i wapnisty oraz zawiera

dużą ila9ć głazów. Miąż~ć jego waha się od 2,6 m w Zglechowie do 7,3 w Niegowie i 9,7 m w Starogrodzie.

Poziom dolny od g6mego oddzielają w części południowej piaski

średnio- i gruboziarniste ze żwirem o- miąższości od 4,5 m w Starogrodzie do 6,0 m w MieDJi, w CZęścil p6hl.oonej - osady zastoiSlrowe w postaci S2laTyCh iłów warwowych, !Pl"zechodzących ku górze w mułlki z domieszką

miki i piaski drobnoziarniste. Miążs2laić ich wynosi. od '5,5 m w Łysowie

do 16,0 m w ~iiego-wie i ty1ko w Mieni, gdzie wystEpuje duża Ikra miocenu,

osiąga 24,1 m.

W regionie ·trzecim na powierzchni młodszej gliny zwałowej zlodowa- cenia południowOpolskiego występują osady zastoiSkowe, Illiekiedy 'OSią­

gające znaczne miąższałc.i. Są Jto głównie jasnoszare mułki i piaSki. iPy- . laste z Illiewielką domieszką iłów muJfkowatych i iPlastycmych. Miąższ<lŚĆ .

ich wynosi od 2,2 m w Ochudnie do 17,5 m w Niegowie. .

INTERGLACJ' AŁ MAZOWlIECKI

Do . okresu interglacjału mazowiecldego należą osady występujące

w głę'bak:reh do1inachwyerod:owanych w Ikataglacjale, schodzące do 75 m n.p.m. 1(18 m głębokie) w SIedzianowie i Laskowicach czy do '515 m n.p.m.

w Czarlkówce {43 In głębOJkie) i Korezewie, a do 9 m n.p.m. (42 m głębo­

kie) na p6łnoonym zachodzie w Kręgach. W dolinach płytszych są 10 osa- dy jednego cyklu akumulacyjnego, w głębszych dwu cy'kli. Ka'Żdy z cY'kli rozpoczyna się żwkami z d~ piaSków, a !kończy piaskami py- lastymi lub mu1k.ami Miąższość osadów interglacjału mazowieckiego waha się od 17,5 m w Sledzianow:ie i '18,0 m w Korczewie do 41,5 m

w

LaSkowicach i !iO,O "\Il w Czarkówce.

NEOPLEJSTOCEN

ZLODOWACENIE SRODKOWOPOLSKIE

Najstarsze osady po7JOStawiłone przez lądolód zlodowacenia środIkowo­

polskiego .są'znane ty1ko z dolin interglacjału mawwieckiego: z Niegowa, Czartkówki, Młynarzy i ewenłua1nieSledziaJllowa· i Tchórzowej. Jęst .to

432 Jadwd.ga Nowak

glina' zwałowa, 'którą należy .zaliczy<! do osadóW stadiału starszego niż

maksymalny. Jest ona szara, zwięzła" z dużą ilością gła'zów Ikrystalicz- nych. Powierzchnia tej gliny jest rozmyta, Q c'zym świadczy bruk leżący

w stropie. Miąższość gliny zwałowej IW Niegowie wynosi 7,5 m, w Czar- k6wce 1,0 m. W Młynarzach zastępuje ją warstwa żwirów z głazami. Na podstawie .badań petrograficznych J. Riech'Owskiego (J. R~Qwskil,

l3.

GronkowSka, K. Kenig, 1968; R. RadnQwski, J. nzech'OwSki,

w.

ipl',zy- gotowaniu do druku) osadem glacjalnym tego wiE*u jest również l D-me- trowa warstwa gliny' zwałowej lriąca pod t'Orfami w Sledzianowie.

W przeciwieństwile dQ leżącej niżej gliny zwałowej nie zawie-a ona do- mi,eszelk trzeciorzęd'Owych. TQrfy, pod ,którymi występuje, ;należą według wstępnego orzeczenia Z. IDłużak (1961) d'O interglacjału mazowieckiego, a wi~ leżąca pod nimi gliilla powiooa 'być gliną poludniQwoppolSką.

Wskaźn·iki głazowe O/K - 1,4.0,

KIW -

0,74 i AlB - 1,2'7 'Oraz:występu­

jący' w stropie pozioOm wietrzenia mogą świadczyć Q mym wieku. Za zaliczeniem ,tej gliny d'O zlod'Owacenia środ:k'Ow'OpolSkieg'O przemawiają taJkże me przesłanki, mianowicie leżąca pod tą gliną 17,5 metrowa seria osadów rzecznych, usytu'Owana w rQzszerzeniu d'Oliny :interglacjału ma-

zowiecltieg'O, przebiegającej na N'E od Sledzi.anQwa w lkierunłku lIla Czar-

kówkę. Być m'Oże,' definitywnie rozstrzygnie ten, problem szczegółowa

analiza paleobotaniczna. '

Młodszymi osadallli powstałymiJ w czasie recesji Ipierwszego nasunięcia, lądolodu zlodowacenia środkow~lskiego są wodnQlodowoowe osady żwi~

rowo-,piaszczyste z mułlkarnizastoi9kmvymi w m·ropie. iMiąższQŚć tych osadów waha się od 2,2 I\l w Niegowie i 6,00 m w Czarkówce do U,O m w Tchór210wej i 1'5,0 m w Gulczew:i!e.

Drugie nasunięci-ę lądQlodu podczas stadiału maksymalneg'O .zlodQwa- cenia środlkOWlOpOlsłdego pozostawiło miąższą glinę zwałową, znaną za~

. równo :z licznych otworów wier1miczych, jak i z odsłonięć w zboczach wy-

soczyzny lJ.odoowoorwej wzdruż dolin: Bugu, Nurca, Swidra 'i! Liwca. Glina

zwałowa stadiału maksymalnego jest szara, miejscami ż6łtabrązowa, pia- szczysta. W południowej części obszaru zawiera 'Ona kory <l8adów trzecio-

rzędu, :np. !pliocenu w Adamowie i Pisarkach 'kołQ DobregQ i w Lato- wiczu, miocenu w Starogrodzie, 'Oligocenu w Łosicach (rynek') 'Oraz plio- cenu prremieszanegQ z nriocenem w Rudzienku. Na północnym zachOdzie glina zwałowa ' stadiału ma'ksymalnego '2lOStała silnie rozmyta, o. czym

ąwiadczy mała jej miąższość i duża W8ł'Stwa żwirowo-głazowa w stropie.

, Miążs2lOŚć gl:iJny stadiału malksymalinego waha się od 1,3 m w Gulczewie

t

^{1,5 m}

^w

^lNi€gowie. dQ 29,8 m w Starogrodzie (łącznie z krą 'miocenu) ci 33,0 lIIl w Łosicach I(wiercenie lll8 terenie szp.ita'la).

Erozja, !która miała miejsce w jn'terstadiale, jaGdi nastąpił po stadiale maksymalnym, lIlie tyllko zniszczyła powierzchniow.ą część' gliny, ale tdo-

prowadziła d'O powstania doI!in znanych z Michalina Ik.Wys2Jkowa i Łosic.

Doliny IZOStały lD,astępnie wypełnione piaskami i żwirami rzecznymi i wodnolodowcowymii, znaIllymi z wierceń i odsłQnięć nad Bugiem, Nur-, cero, Liwcem i Sw~em. Mią~ tych osadów wynosi 00. 3,7 m w Mie- ni. 4,0 m w Drohiczynie i Śledzianowie do. 11,4 m w lNieg'Owie i ~2,0 m

w M:idlalinie. ' ' " ,

. Na osadach rzeczno-fluwiQgiacjalnych,' a miejscami na glinie zwało­

wej stadiału maksymalnego występują osady zastoiSkoWe. Są to plas-

Czwariorzęd W,9GCzyzi1y Si.edl.ecldej 433

·tyczne b:rązow&-czekoladowe iły WM'wowe z do~ieszką beżowych muł­

·ków i piaSków pylastych. Odsłaniają się one w ikrawędziach nad Bu- giem, Liwcem,. SwiJdrem, Nureem, ~urem, Kost:rzyniem i Toczną or&?;

w ,dkolicy Sarnaków i Litewmków Sta·rych. Miążs2JOŚĆ ich wynosi od 0,5 m w Kręgach ri 1,0 m wZastowie nad Nurcem oraz 1,5 m w Mieni do 5,0 m w Cżar.k:ówce i 7,0 m w Łosicach. .

. ~ W południawo-wschodn:iiej części Obszaru na osadach zastoiskowych z tr~sgresji lądolod'iJ. stadiału marowiecllro-podlaskiego występują jeszcze

osady wód

płynącycl1. Są to piaSki drobnoziaamiste. o miąższości 2,0 m -

ma~ z Łosic ora:z !piaSki iz domies'lJką Ż'W'ił'Ów o miąższaki. 0,6 m w Lasko- wicach i 5,0 m w Czarkówce. .

'Glilna zWałowa stadiału mazowieclro-podlaskiego jest trzecią z ikolei

'gI1lną' zwałową zlodowacenia śl"Odkowojp01s1kiego. 'Występuje ona na znacz- nej części 'Obszaru; be2lpOŚrednio lIla powierzcłą1i terenu. Je9t brązowa lub'

i6ftObrą.wwa,'zwy1kle do znacznej głęboik:ości odwapniona, a' miejscami silnie rozmyta. ·W. sąsiedztwie doliny Bugu, 'a miejscam'il doliny Liwca f Nurca oraz w dko:Iicy Tłuszcza 'ZOStała ana całkowicie zniszczona. Miąż­

~ć glilIly wynosi od 5,5 m w Ochudnie do 14,5 m w Tchórzowej (z roz-

m"ą powierzc1mią BtI'QpOWą) i 16,0 m w stanisławowie i Czal'lkówce.

: . 'Na ·glinie zwałowej ' stadiaru mazowieck<r.podlaskiego, w obsiarze :na

pOłudni~ od. Bugu, . występują (piaSki różnoziarniste i 'żwiry oraz piaski

Ż .głazikami, ~worzące wzgórza mOrenczołowy(!'h. Osiągają one 30 m wy-

'sakOści wZględnej i niejedilokro1m.$e wznoszą się ponad 200 m n..p.m .. Gm":'

pują. się pasami przebiegającymi od zachodu rÓWlIlole1Jll!ikowo, Skręcając

. następnie na NoE. Pie!'Wszy od południa !pas biegnie przez Kołodziląż ~

'Seroczyn - . .'Olszyc ,...,... Jastrzębie --:- Próchenk:i - Kobylany - Komicę.

drugi !prżez K'OlIbiel - Jeruzal - Stok LacIki - iKorczew - AIIlusm i trzeci !przez Garczyn - 'Sikarży'll - Rozbity Kamień - Rogów - Miił­

kowke - 2urolbice. 'Pasy ote zbudowane są ze 'zwałowychzapylonych

i zaglinionych piasków z głazami i żwirów z piaSkiem. .spotY'ka się jed~

naJk' partie żWirów i pia*ów pl'Zemyotych, poziomo tub skośnie warstwo-

. wattlych.·N:iiElkiedy występują·w nichpalkiety oi toczeńce gliny zwałowej

i mułków. Miąższość osadów wynosi od: 4,0 do 20,0 m.

Z recesją lądolodu stadiału ma:zowiedko;iodlaskiego· związane są także 'występujące na powierzchni osady wOOnOilodowcowe. Są to !prze...

myte żwiry i piaski tworzące wały. ozów, utwory pylaste. i mułiki oraz piaski ze żwirem tworzące wzgórza' i wysoko położone plateau kemów :OI"az płaskie, !piaszczyste stoiJki sandrów.

Wzgórza 'Ozów i ike~6w, :dochodzące do 215 m.wysokości względnej.

grupują się na :zą.pleezach wzgórz moreny czołowej koło Transboru, Sien- nicy, MrozóW, Jeruzala, SlmIdy. Rogawki, Siemiatycz, Miedznej, Obrusz- czewk'i, Telaków i Bojewa. Miąższość piaszczysto-żwirowych osadów ozów waha się od 6,0 do 20;0 m tZglech6w. Miedma), a piaszczystO...py-

lasto-żwirowych osadów kemów dochodzi do lO,O Dl. .

StoZki· sandrów·' występują na przedpolu·, poszezeg6llIlych rec.esyjnych pasów moren czołowych stadiału mazowied.ko-podlaskiego tkoło Won Dłu­

żewskiej. Wodyni. Ł'Ulkowisk, Brzuzy, Woli! ()rzechowBkiej i Dziadkowie.

Budują je piaski drobno- i średnd.ozia·r.niste, miejscami z domiesZJką drob- nych żwirów i żwi11ków. Często są one napowierzc:łmilpxzewiane. Miąż­

szość osadów waha się od 1,0 do 4.5 m.

434 Jadwiga Nowak

W okresie następnego interStadiału, poza rozmyciem powierzchni osa- dów .glacjalnych, działała erozja, która doprowadziła do ikole:)nego pow- stania dolin w Michalinie, lWyS2ikowie. W -okresie anaglacjamym stadiału osadziły się wmch piaSki drobno- i śr,ednioziarniste. :Miąższość ich do- chodzi do 10,0. m.

'W lPółnoono-zaoh.odlniej ozęścil obszaru, ,be~rednio.na odwapnionej i rozmytej gliLn:ie 'zwałowej l(IOdhuJCIno) lub !Da lPiaskach wypełniających dolinę powstałą w interstadiale, występują osady zastoiskowe. Są to brą­

zowe iły 1P1astyczne, a miejscami tyllko mułlki i piaski! pylaste, jłi!k np.

w oIkolicach ]~roku. MiążsDć tych osadów wyn<JSi od 1,0. do około 7,0. m w Michali'Ilie.

N a osadach ·za8toiSk:owych VI dkolicy Tłuszcza i Treblinlkil występują

niewielkie w.zgórza moren czołowych najda.lszego zasięgu lądolodu sta-

diału jpółnocm'oma-zowiJec!kiego, o rwysok<lŚCi względnej od 5 do 10 m. Bu-

dują je .zapylane, wapniste ^żwiry. z piaskiem do 1,5 m od powilerzcłm~

odwapniane i rorsztynirowane. Miejscami występują w nich !przemyte osady piaszczyste, rzadziej żwirowe. MiąŻS1XlŚĆ osadów waha się 5,0-;- 1'2,0. m.

Na lPółnoony 'zachód od Bugu na ,osadach zastoiSkowych następuję

c:z:war.ty poz'ilOni ,gliny zwałowej zaliczony do stadiału lPółnoonomazowiec­

kiego. Glilna ta jest dość piaszczysta,brąrowa lub szaTa, zwykle na po- wierzchni odwapniona. Miąższość jej wynosi. 9,0. m w Oc!budnie i 10,0 m- w Płud.ach (łącmUe ~ killkoma. drobnymi przewarstwieniami pilasków drobnozia·rnistyoh i pylaStych).

N:a glinie zwałowej na. północ od Płud występują jeszcze piaski ze

żwirem moren czołowych z recesji stadiału ;p6łnocnomazowileC'kiego, two-

rzące wzg6rza do 20 m wysokości.

INTERGLACJAŁ EEMSKlJ:

'Z okresu interglacjału eemskiego jpoohod.'zą !bad8llle paleobotanicznie osady orgaruczne z Błan.iewa I(Z. Bor6wtk:o-Dłużekowa. B. HalWki, 195'7), Wys:tkowa (W. 'Karaszewski, wiadomość ustna) i Horosze!k: ~. Bitner, 1'954). Są to torfy !brunatne li czarne, muMci silnie humusowe, gytia sz~a

i czarna oraz łup~ :bitumiczny .. Osady te wypełniają zagłębienia poje- zierne na wyżynie lodowcowej. !Miąższość ich wynosi od 1,5 m w Bło-

niewie do '6,0 m w Horoszkach. _

Z dkresem interglacjału eemskiego związane są .procesy erozji! w doli- nach większych rzek, Il!P. Bugu, Liwca i lNurca. Największe procesy erozji-

miały miejsce w dolinie Bugu, ,gdzie dolina osiągnęła dkoro I}Q m głę­

bdkości. NastępnIe w okresie schyłlku interglacjału .i w okresie zlodowa- cenia północnopoł8kiego i holocenu miały miejsce Ikilikakrotne procesy . zasypywania doImy i odp~arowywan.ja jej, czego śladem są liczne ta-

rasy erozyjno-akumulacyjne opisane przez K. Straszewską (1968).-

ZLODOW ACENIE PóŁNOCNO POLSKIE

Lądolód tego zlodowracenia na ·badany -teren już nie dotarł. Jego tralllS-

gresja spowodowała 'zatamow8lllie odpływu jj akumulację .w dolinach r.zek osadów rzecznych, a na p6łnOClllym.zachodzie i wodnolodowcowych.

U schyłrku. zlocłowacenia z rozwiewanych osadów piaszczystych wiatr tworzy wydmy, a w obniżeniach zaczynają się tworzyć 06ady organoge.;.

nicme.

Czwartorzęd Wy.soczyzny Siedleckiej 435

HOLOCĘN

W dkresie holocenu powstały powierzchniowe osady ta·rasu nadzale- wowego oraz miała miejsce erozja, a pó2miej akumulacja osadów tara$U

zalewowego. 'Są to zaróWlllo !piaski i żwiry, jaik i mady z wlldadikami organicznymi. Miąższość tych osadów w dolinie Bugu dochodzi do 6,0 m.

W spągu osadów tarasu zalewowego w Tuchliinie występują pnie czar- nych dębów datowane na 6000 lat wstecz ~W. Mościcki, 1¹9513) .

. P.OROwINANIE Z SĄSmDNIMI OBSZlAiRAiMI

Opisywany obszar sąsiaduje od zachodu 'z KotlilIlą Warszawską opra-

oowaną już wcżeś11iej I(J. Now:aik, w przygotowaniu do drulk:u), od !północy

obejmuje część doliny IBugu opracowaną IPl'zez K. 'Straszewską (1968) oraz graniczy z OIkolicami Ostrowi Ma'zowiedkiej opracowanej przez J. E.

Mojskiego (1965). Porównanie stratygra!fiJi czwartorzędu na tycl1 obsza';' Tach ilustruje tab. 1.

Jak wynika z tabeli osady rzeczne ,~preg1acjału" występują ty1!ko w Kotl.itnie Warszayvskiej i na Wysoczyźnie Siedleckiej, natomiast młodsze

osady eoplejstocenu na całym. porównywanym obszarze. Wyrażają się one

glilną 'zwałową, \która ·w Kotlinie Warszawskiej, nad dolnym Bugiem i

na

Wysoczyźnie Siedleckiej, jest nawet dwudzielna. IZ wyjątkiem glmy:zwa-

łowej tego wileku, występującej w Kotlinie Warszawskiej, na :i:nny~h

obszarach jest ona przepełniona .osadami. trzeciorzędowymi z pod,ł·oża.

Winiterglacjale kromerskiim, poza osadami fluwioglacjalnymi i zastO- iSkowymi, występują osady neczne, przy czym zaróWno nad do1rnym Bu,:, giem, jak na Wysoczyźnie Siedleckiej wyróżnić można dwa cyt kle aku- mulacji irzeczmej.

Zlodowacenie połudiniowopolskie Wyraziło się na ogół dwoma pozio- mami gliJn zwałowych. Wyjątikiem są tu okolice Ostrowi Me:zO'Wiecldej, gdzie występuje tyIlko jeden poziom glin ·zwałowych. Gliny 'Zwa'łowe

przedzielOlIle są osadami zastoiskowymi i f11-lw1loglacjalnymi, a tylJlro na

południu ,występują rÓWiIlie'i: osady rzeczne. .

-Interglacjał mazowiecki na wszystildlch obszarach chal'akteryzuje się

dobrze rozwindętymi osadami aikumulacji :rzecznej, :z tym że w dQlinie Bugu i lIla WysoczyŹD'ie Siedleckiej występują dwa cykle akumulacji, natomiast w Kotlinile WarszawSkiej jest ich c:zJtery (w

tym.

dwa Śl'od.ilrowe dzielą się na dwa podcyllde), a koło Ostrowi Marowiedkiej cykli akumu- lacyjnych jest aż sześć. Należy 'zwrócić uwagę, ż·e wówc:zas gdy na pół­

nocy i wschodzie 'zaznaczał się już wpływ wkoracmjącego lądolodu w !pO-

. staci akumulacji osadów zastoiskowych i fluWioglacjalnych,

to

w Kotli- nie Warszawskiej, :leżącej najbardziej na zachód, osadzały się jeszcze utwory rzeczne z florą typu al'Iktycznegow stropie.

W zlodowaceniu środikoWopolskim ~raca uwagę występowanie w do- linie Bugu i na Wysoczyźnie Sliedledkiej gliny zwałowej starszej niż

malksymalna, oddzielonej od tej ostal1m.iej osadami zastoiśkowymi bądź

zastoiskoWymi i fluwioglacjalnymi. Poza tym lIla całym obszarze porów- nywanym mamy do czynienia z osadanrll glacjalnymi wszystkich trzech

stadiałów zlodowacenia ś:rod!kowopolSk:iego. .