Stanisław Dziekoński
Chrześcijańskie wychowanie dziecka
podstawową funkcją rodziny
Studia nad Rodziną 4/1 (6), 77-90
S tu d i a n a d R o d z in ą U K S W 2 0 0 0 R . 4 n r 1(6)
ks. Stanisław D ZIEK O Ń SK I
CHRZEŚCIJAŃSKIE WYCHOWANIE DZIECKA PODSTAWOWĄ FUNKCJĄ RODZINY
Zakreślony tem at zawiera w sobie dwie podstawowe kwestie. Z jednej strony zobowiązuje do zatrzym ania się nad problem atyką chrześcijańskiego wychowania dziecka, z drugiej zaś stawia pytanie o to, na ile w spom niane wychowanie jest wpisane w wychowawczą funkcję rodziny. Toteż niniejsza wypowiedź, oparta głównie na nauczaniu Kościoła Powszechnego od Vati- canum II po czasy współczesne, będzie podzielona na dwie części.
1. Ideał chrześcijańskiego wychowania
Mówiąc o chrześcijańskim wychowaniu dziecka trzeba zapytać, w jakim kierunku powinno zmierzać to wychowanie. D latego najpierw skupimy się na pytaniu: co jest celem chrześcijańskiego wychowania. W rozjaśnieniu tej kwestii wielce pom ocne jest światło płynące z nauczania Ojców Soboru Wa tykańskiego II, a szczególnie z wypowiedzi dotyczących chrześcijańskiego ideału wychowania. Ideał ten, tak jak idea! każdego wychowania, jest kom pleksem zintegrowanych ze sobą celów, dającym opis w pełni dojrzalej oso bowości ludzkiej1. Jest koncepcją człowieka doskonałego na m iarę czasów, którą to koncepcję pragnie się zrealizować przez wychowanie2. N adaje on kierunek i charakter pozostałym celom, które występują w wychowaniu3 i są precyzowane na podstawie przyjętego i realizowanego w wychowaniu syste m u wartości4.
Przyjrzyjmy się więc ideałowi wychowawczemu, który tutaj będziemy określać term inem „cel wychowania”, ideałowi kreślonem u przez naucza nie Soboru Watykańskiego II, by w ten sposób wyraźniej dostrzec wartości, ku jakim należy wychowywać dziecko.
Z agadnienie celu wychowania Sobór Watykański II podejm uje przede wszystkim przy okazji definiowania samego wychowania, które jest przed stawione w 1 i 2 num erze Deklaracji o W ychowaniu Chrześcijańskim. N aj pierw dokum ent mówi o celu wychowania należnego wszystkim ludziom,
1 P o r. H . M u szy ń sk i, Z a ry s te o rii w y c h o w a n ia , W arsz a w a 1981, s. 154. 2 P o r. P. P o rę b a , Id e a ł w y chow aw czy w D e k la ra c ji, A K 60 (1 9 6 8 ) z. 359, s. 407. 3 P o r. K. S o śn ick i, I s to ta i c ele w y c h o w a n ia , W arsz a w a 1967, s. 101.
jako cieszącym się godnością osoby5. W tej płaszczyźnie „prawdziwe wycho wanie zdąża do kształtow ania osoby ludzkiej w kierunku jej celu ostatecz nego, a równocześnie do dobra społeczności, których człowiek jest człon kiem i w których obowiązkach, gdy dorośnie, będzie brał udział”6.
Treść zaprezentow anego celu wychowania jest jeszcze bardziej przybli żona w kolejnych stwierdzeniach omawianego dokum entu. Wynika z nich, że ideał wychowania człowieka jako osoby powinien uwzględniać koniecz ność „(...) harm onijnego rozwijania wrodzonych właściwości fizycznych, moralnych i intelektualnych (...)”7. M a zawierać w sobie postulat „(...) zdo bywania stopniowo coraz doskonalszego zmysłu odpowiedzialności w nale żytym kształtowaniu własnego życia przez nieustanny wysiłek i w osiąganiu prawdziwej wolności, po wielkodusznym i stanowczym przezwyciężeniu przeszkód”8. Ponadto należy przygotowywać poszczególnych ludzi „(...) do uczestnictwa w życiu społecznym, aby (...) mogli włączać się czynnie w różne zespoły ludzkiej społeczności, aby ujawniali przez rozmowę swe własne za patrywania i chętnie zabiegali o dobro wspólne”1'. O prócz tego należy pobu dzać dzieci i młodzież „(...) do oceny wartości moralnych wedle prawidłowe go sum ienia i do przyjmowania owych wartości przez osobisty wybór, a rów nież do doskonalszego poznawania i miłowania Boga”10.
Po p rzedstaw ieniu celu wychow ania należnego wszystkim ludziom D eklaracja k o n cen tru je się na wychow aniu obejm ującym tylko chrześci ja n ". Z w raca uwagę, że „wychowanie to zdąża nie tylko do p ełn eg o ro z woju osoby ludzkiej (...), ale m a na w zględzie p rzed e wszystkim to, aby ochrzczeni, w prow adzani stopniow o w tajem nicę zbaw ienia, staw ali się z każdym dniem coraz bardziej św iadom i otrzym anego d aru w iary” 12. Id e a ł chrześcijańskiego w ychow ania, p rezentow any w D W C H , p o stu lu je kształtow anie w w ychow anku takiej postawy, k tó ra w yrażałaby się „(...) w prow adzeniu w łasnego życia w edle now ego człow ieka w spraw ie dliwości i świętości praw dy (E f 4,22-24) (...)” 13. N ato m iast «sednem » głów nego celu wychow ania chrześcijańskiego jest osiągnięcie tej rzeczy wistości, w której chrześcijanie „(...) stają się ludźm i doskonałym i na m iarę w ieku pełności C hrystusow ej (por. Ef. 4,13) i przyczyniają się do
78 'P o r . D W C H , i . 6 T am że. 7 T am że. 8 T am że. ’ T am że. T am że. 11 P or. ta m ż e. '2 T am że, n. 2. 13 Tam że.
w zrostu C iała M istycznego” 14. R ów nocześnie, osiągając ten cel, „(...) św iadom i swego pow ołania niech się przyzwyczajają dawać świadectwo nadziei, k tó ra w nich jest (por. 1P 3,15), jak o też pom agać w chrześcijań skim kształtow aniu św iata (...)”15. D o k u m en t w yjaśnia w tym m iejscu, że dzięki chrześcijańskiem u kształtow aniu św iata „(...) w artości n atu ra ln e w łączone do p ełnego rozum ienia człow ieka odku p io n eg o przez C hry stusa przyczyniają się do d obra całej społeczn o ści”16.
Z powyższego widać wyraźnie, że Ojcowie Soboru koncentrują się naj pierw na samej egzystencji człowieka: jego prawie do wychowania, życiu cielesno-duchowym, nastawionym na rozwój w swej jednostkowości i rela cjach z innymi oraz otwartym na rzeczywistość nadprzyrodzoną. Mówią 0 konieczności uwzględnienia uw arunkowań historyczno-kulturowych śro dowiska, w jakim żyje i działa konkretny człowiek11.
Wymienione dane naturalne stanowią podstawę do sformułowania celu wychowania przysługującego każdemu człowiekowi18. D opiero później D W CH odnosi się do sytuacji człowieka ochrzczonego1'1. Wskazuje jednakże, że cel wychowania chrześcijańskiego mieści w sobie realizację celu wychowa nia w ogóle211, gdyż w wychowaniu chrześcijańskim ma miejsce udoskonalenie 1 przem iana naturalnej postawy moralnej i religijnej wychowanka21.
Prezentow any przez D W CH ideał wychowania chrześcijańskiego świadczy o czerpaniu przez Ojców Soboru ze źródeł ewangelicznych, gdyż jest w nim zawarta idea wspólnoty (koinonia), służby (diakonia) i świadec twa (martyria), które stanowią syntezę Ewangelii22. Te z kolei, w połączeniu z liturgią są widzialnym znakiem uobecniania Królestwa Bożego na ziemi, co jest szczególną misją Kościoła23. Chrześcijanin przedstawiany w ideale wychowawczym D W C H staje się więc, tak jak Kościół, nosicielem tych czte rech wielkich znaków - darów: nowego sposobu powszechnej miłości24; no 79
14 Tam że. 15 Tam że. K’ T am że.
11 Por. J. T arn o w sk i, G rm ń ssim u m e d u ca tio n is, A K 60 (1 9 6 8 ) z. 359, s. 403; te n ż e , W p ro w a
d z e n ie d o D e k la r a c ji o W y ch o w a n iu C h rz e ś c ija ń sk im , w: S o b ó r W aty k ań sk i II: K o n sty tu cje, D e k re ty , D e k la r a c je , P o z n a ń 1968, s. 307; p o r. ta k ż e M . M aje w sk i, Id e e p e d a g o g ic z n e św. J a n a B o sk o w św ietle so b o ro w e j D e k la r a c ji o W y c h o w a n iu C h rz e ś c ija ń sk im , w: W k ie ru n k u p ra w d y , re d . B. B ejze , W arszaw a 1976, s. 537.
18 P or. M . M ajew sk i, Id e e p e d a g o g ic z n e św. J a n a B o sk o ..., a rt. cyt., s. 537. 18 P or. J. T arn o w sk i, G iw is s im u m e d u ca tio n is..., a rt. cyt., s. 403.
2,1 P o r. M . M ajew sk i, E w o lu c ja o d n o w y w y c h o w a n ia re lig ijn e g o , R T K 2 7 (1 9 8 0 ) 6, s. 39. 21 P or. S. K unow ski, P o d staw o w e zasad y w y ch o w an ia w D e k la ra c ji, A K 6 0(1968) z. 359, s. 416. 22 P o r. ta m ż e , s. 404.
22 Por. E . A lb e ric h , L a c a te c h e si d e lla C h ie sa , T o rin o 1992, s. 22-24.
24 N o w y s p o só b p o w sz e c h n e j m iło ści, w y rażo n y w z n a k u d ia k o n ia „ (...) p o w in ie n o d p o w ia d a ć g łę b o k o z a k o rz e n io n e j u lu d zi i n a ro d ó w p o tr z e b ie z n a le z ie n ia a lte rn a ty w y d la logiki
uci-wej formy braterskiego współżycia25; słowa oraz świadectwa nadziei i zba- wienia2'1; a także „świętowania”, które odpow iada głęboko zakorzenionem u w sercu człowieka pragnieniu „świętowania życia”, przyjęcia i uzew nętrz niania w „znaku” daru zbawienia i tajemnicy odkupionego i przem ienione go istnienia27.
2. Wychowawcza funkcja rodziców
Przedstaw iony wyżej ideał chrześcijańskiego wychowania, jakkolw iek pow inien być realizow any przez wszystkie osoby odpow iedzialne za chrześcijańskie wychowania dziecka, w szczególny sposób ma d eterm in o wać wychowawcze działania rodziców. Oni bowiem odgrywają pierw szo rzędną rolę w budzeniu i rozw ijaniu u dziecka życia z wiary. Mówiąc z ko lei o wychowawczej funkcji rodziców należy odnieść się przede wszystkim do dwóch kwestii: źródeł, z jakich funkcja ta wypływa, oraz związanych z nią zadań.
2.1. Źródła wychowawczej funkcji rodziców
Chcąc rozpatrywać wychowawczą funkcję rodziców trzeba najpierw za pytać, co stanowi jej źródło. D okum enty wskazują na dwa takie źródła. Pierwsze wypływa z samego praw a natury, czyli jest wspólne wszystkim lu dziom; drugie zaś dotyczy rzeczywistości rodziców ochrzczonych.
sk a n ia i e g o iz m u , k tó r a z a tru w a s p o łe c z n o ść lu d z k ą . W s p ó ln o ta c h rz e ś c ija ń sk a je s t w e zw a n a d o d a w a n ia św iad e c tw a n o w e m u św iatu m iło śc i i słu żb y , d o c a łk o w ite g o p o ś w ię c e n ia i o d d a n ia d la in n y ch , a b y u z y sk a ć w ia ry g o d n o ś ć e w a n g e lic z n e g o p rz e k a z u o B o g u , k tó ry je s t m iło śc ią i o K ró le s tw ie m iło ś c i” . T am że, s. 23.
25 P o stu la t now ej fo rm y b ra te rsk ie g o w spółżycia, z aw arty w z n a k u koin o n ia „ (...) o d p o w ia d a g o rą c e m u p ra g n ie n iu b ra te rstw a, p o k o ju , w spólnoty, kom u n ik acji m iędzy ludźm i żyjącymi w każdym m iejscu i czasie. Pow inien m a n ifesto w ać now y sp o só b w spółżycia i w sp ó ln eg o istnienia, m ożliw ość życia ja k o b raci p o je d n a n y ch i zjed n o czo n y ch , p o p rz e z o k azyw anie gościnności wszystkim o so b o m i re sp ek to w a n ie w olności i indyw idualności k ażd ej z nich. W o b ec sp o łeczn o ści - cywilnej i k ościel nej - z d o m in o w a n ej często p rz e z żąd z ę sław y i w ładzy, w św iecie ro z d a rty m p o d ziałam i, dyskrym i nacją i eg o izm em , ch rześcijanie są w ezw ani d o d a n ia św iadectw a K ró lestw u b ra te rstw a i po k o ju , o fiaro w u jąc m iejsce d la w olności, szczerej m iłości i p o sza n o w a n ia p raw innych” . Tam że.
“ „ Z n a k s ło w a o ra z św ia d e c tw a n a d z ie i i z b a w ie n ia o d p o w ia d a p o ję c iu m a rty ń a i d z ia ła n iu p ro f e ty c z n e m u , (...) k tó r e p o w in n o b yć u m ie s z c z o n e w św iec ie ja k o o rę d z ie w y z w a la ją c e, k lu c z i n te r p r e ta c ji ży cia i h is to rii. W o b e c p o s z u k iw a n ia s e n s u i d o ś w ia d c z a n e g o z ła , k tó r e p ro w a d z i w ie lu lu d z i d o fa ta liz m u i d e s p e r a c ji, c h rz e ś c ija n ie s ą w e zw a n i d o te g o , aby być w św iec ie lu d ź m i p rz y n o s z ą c y m i n a d z ie ję , « p rz e c iw n ik a m i z ta, p r o r o k a m i w a rto ś c i» , p o p rz e z o b w ie sz c z a n ie J e z u s a z N a z a r e tu , k tó ry o g ła s z a m iło ś ć O jc a i z a p o c z ą tk o w u je r e a liz a cję K r ó le s tw a ” . T am że.
21 P o r. ta m ż e , s. 24. „ W o b e c d rę c z ą c y c h o g ra n ic z e ń ro z u m n o ś c i, k tó ra c z ę s to tłu m i w o ln o ść
i s k a z u je n a s a m o tn o ść , w s p ó ln o ta c h rz e ś c ija ń sk a je s t w e z w a n a d o s tw o rz e n ia m iejsc, g d zie ży c ie i h is to ria , w y zw o lo n e z e swej m a to w o śc i, są c e le b ro w a n e , g lo ry fik o w an e , p o n o w n ie o d k ry w a n e ja k o p ro je k t i m ie jsce re a liz a c ji K ró le s tw a . W E u c h a ry s tii, w s a k r a m e n ta c h , w św ięta c h
2.1.1. Macierzyństwo i ojcostwo
N aturalna płaszczyzna wychowawczej funkcji rodziców związana jest przede wszystkim z przekazywaniem życia ludzkiego, czyli z faktem m acie rzyństwa i ojcostwa28. Tak więc „z samej (...) natury swojej instytucja m ał żeńska i miłość małżeńska nastawione są na rodzenie i wychowanie potom stwa, co stanowi jej jakby szczytowe uw ieńczenie”29. „D latego małżonkowie przez wzajemne oddanie się sobie, im tylko właściwe i wyłączne, dążą do ta kiej wspólnoty osób, aby doskonaląc się w niej wzajemnie, w spółpracować równocześnie z Bogiem w wydawaniu na świat i wychowaniu nowych lu dzi”3". Posiadają w tym względzie, wypływające z samej natury, pierwotne i niezbywalne praw a31 oraz odpow iadające im obowiązki32.
„Prawo - obowiązek rodziców do wychowania (...) pierwotny i mający pierwszeństwo w stosunku do zadań wychowawczych innych osób, z racji wyjątkowości stosunku miłości łączącej rodziców i dzieci, wyklucza zastęp stwo i jest niezbywalny, dlatego nie może być całkowicie przekazany innym ani przez innych zawłaszczony”33. Z atem „rodzice (...) w najwyższym stop niu są obowiązani do wychowania potom stw a i dlatego muszą być uznani za pierwszych i głównych wychowawców”34. „Bezpośrednim i wychowawcami w stosunku do swoich dzieci pozostają zawsze na pierwszym miejscu rodzi
ce (...). Są wychowawcami, ponieważ są rodzicam i”35.
Z powyższego widać, że dokum enty Kościoła nie wyprowadzają w prost katechetycznej funkcji rodziców z macierzyństwa i ojcostwa. Wynika ona pośrednio z tych tekstów, które mówią o wychowaniu. Ale trzeba zazna czyć, że w zakres integralnego wychowania wchodzi również wychowanie w wierze, gdyż w przeciwnym razie pełny i całkowity rozwój osoby ludzkiej byłby utrudniony31’. Człowiek jest organiczną jednością m aterii i ducha. Świadomość tego powinna stać u podstaw procesów wychowawczych. Tam, gdzie zapom ina się o tej jedności, całe wychowanie zostaje spaczone. M oż
i ró ż n y c h w sp o m n ie n ia c h , k tó ry m i je s t u s ia n e d o ś w ia d c z e n ie w iary , w sp ó ln o ty c h rz e śc ija ń sk ie p o w in n y d a w a ć św iad e c tw o i c e le b ro w a ć , w ra d o ś c i i d z ię k c z y n ie n iu , w y zw alającą p e łn ię n o w i ny, k tó r a z o s ta ła d a n a w C h ry stu sie . W a rto śc i K ró le s tw a - p o k ó j, b ra te rs tw o , m iło ść , s p ra w ie d liw o ść - są w te n s p o só b o b w ie sz c z a n e i ś w ię to w a n e w k o n k r e tn e j rzeczy w isto ści c e le b ra c ji, k tó re je u k a z u ją i tw o rz ą ” . T am że, s. 24. 28 P o r. F C , 35; p o r. ta k ż e K P K , K a n . 226(2. * K D K , 48; p o r. ta m ż e , n. 50; K K K , 1652. 3.1 HV, 8. 31 Por. K P R , 5; p o r. ta k ż e L d R , 16; K K K , 2221. 32 P o r. D W C H , 3; p o r. ta k ż e K P R , 5; K K K , 2223. 33 F C , 35. 34 D W C H , 3; p o r. ta k ż e K P R , 5. 35 L d R , 16; p o r. ta k ż e K K K , 1653; D O K , 259. 3.1 P o r. J. M a jk a , W y ch o w a n ie c h rz e ś c ija ń sk ie - w y c h o w a n ie m p e rs o n a listy c z n y m , w: W y ch o w a n ie w ro d z in ie c h rz e śc ija ń sk ie j, re d . F. A d a m sk i, K ra k ó w 1984, s. 50-52.
82
na w tedy zejść w stronę przesadnego spirytualizmu, bądź też ktaść przesad ny akcent na czysto m aterialną stronę osoby ludzkiej37.
2.1.2. Powołanie chrześcijańskie
Przynależna rodzicom funkcja chrześcijańskiego wychowania dziecka, utożsam iana z ich katechetycznym działaniem , uwydatnia się jeszcze b ar dziej w przypadku rodziców ochrzczonych i jest włączona w chrześcijańskie powołanie. Stąd też należy najpierw zatrzymać się nad prawam i i obowiąz kami w zakresie katechetycznj funkcji przynależnej osobie z racji przyjęte go sakram entu chrztu i bierzm owania. N astępnie trzeba podjąć kwestię podstaw katechetycznej funkcji rodziców wypływających z przyjętego sa kram entu małżeństwa.
2.1.2.1. Chrzest i bierzmowanie
„W ierni, przez chrzest w cieleni do K ościoła, dzięki otrzym anem u znam ieniu przeznaczeni są do uczestnictw a w kulcie rełigii chrześcijań skiej i o d rodzeni jak o synowie Boży, zobow iązani są wyznawać przed ludźm i wiarę, k tó rą otrzym ali od Boga za pośrednictw em K ościoła”38. Na mocy w spólnej godności chrztu świecki jest odpow iedzialny, w raz z k a płanam i, z zakonnikam i i zakonnicam i, za m isję K ościoła”39. A le „jest rzeczą konieczną, aby każdy k atolik świecki m iał zawsze żywą św iado mość tego, że jest członkiem K ościoła, czyli osobą, której dla dobra wszystkich pow ierzone zostało oryginalne, n iezastąpione i ściśle osobiste za d a n ie ”40. Polega ono, m iędzy innymi, na wychowaniu w w ierze dzieci i m łodzieży41, poniew aż „nowym pokoleniom świeccy winni ofiarow ać swój cenny i konieczny w kład w form ie dzieła system atycznej k a tech e zy”42.
Wypływająca z przyjętego chrztu świętego odpow iedzialność wiernych za katechezę zostaje pow iększona w sakram encie bierzm ow ania. Tutaj bowiem ochrzczeni „(...) jeszcze ściślej wiążą się z K ościołem , otrzym ują szczególną m oc D ucha Świętego i w ten sposób jeszcze m ocniej zobow ią zani są, jako prawdziwi świadkowie Chrystusowi, do szerzenia wiary sło wem i uczynkiem oraz b ronienia je j”43. Tę praw dę należy bardzo wyraźnie
37 P o r. J. R o zw a d o w sk i, In te g ra ln y z w iąz e k c zy n n ik a n a d p rz y ro d z o n e g o i n a tu ra ln e g o w w y c h o w a n iu c h rz e śc ija ń sk im , w: W y ch o w a n ie w ro d z in ie ..., dz. cyt., s. 59-60. 38 K K , 11; p o r. ta k ż e K K K , 1270. 38 C h L , 15; p o r. ta k ż e K K K , 1 2 1 3 ,1 2 6 8 . 4” C h L , 28. 11 E N s. 70; p o r. ta k ż e D O K , 220. 42 C h L , 34. 43 K K , 11; p o r. ta k ż e K K K , 1 2 8 5 ,1 3 0 9 .
83 podkreślić w katechezie przygotowującej do sak ram en tu bierzm ow ania, budząc rów nocześnie zmysi apostolskiej odpow iedzialności życia chrze ścijańskiego44.
2.1.2.2. Sakrament małżeństwa
„Osobny sakram ent konsekruje małżonków chrześcijańskich do godno ści i obowiązków ich stan u ”45. Jak „niegdyś Bóg wyszedł naprzeciw swemu ludowi z przymierzem miłości i wierności, tak teraz Zbawca ludzi i O blubie niec Kościoła wychodzi naprzeciw chrześcijańskich małżonków przez sa kram ent m ałżeństw a”4'1. D latego też rodzice chrześcijańscy znajdują tutaj nową i specjalną pom oc w wychowaniu dzieci47, zwłaszcza wychowaniu reli gijnym48, które powinno opierać się na nauce K ościoła4'4. „Poprzez sakra m ent m ałżeństwa zadanie wychowawcze rodziców nabiera godności i cha rakteru powołania, stając się prawdziwą i w ścisłym sensie posługą Kościo ła w dziele budowania jego członków”50.
„M ałżonkowie chrześcijańscy na mocy sakram entu m ałżeństwa, przez który wyrażają tajem nicę jedności i płodnej miłości pom iędzy Chrystusem i Kościołem oraz w niej uczestniczą, wspom agają się wzajemnie we w spół życiu małżeńskim oraz rodzeniu i wychowaniu potom stw a dla zdobycia świętości (...)”51. W ten sposób „(...) we właściwym sobie stanie i porządku życia mają własny dar wśród Ludu B ożego”52. W obec potom stw a okazuje się on w tym, że „chrześcijańscy małżonkowie są (...) dla swych dzieci pierw szymi głosicielami wiary i wychowawcami”53, „(...) pierwszymi i niezastąpio nymi katechetam i”54. Poprzez słowo i przykład „(...) przysposabiają je do ży cia chrześcijańskiego i apostolskiego, roztropnie służą im pom ocą w wybo rze drogi życiowej, a odkryte powołanie do służby Bożej pielęgnują z wiel ką troskliwością”55. Z atem do małżonków chrześcijańskich „(...) należy stworzyć taką atm osferę rodzinną, przepojoną miłością i szacunkiem do Boga i ludzi, aby sprzyjała osobistem u i społecznem u wychowaniu dzieci”50.
44 P o r. K K K , 1309. 45 K D K , 48; p o r. ta k ż e F C , 38; H V , 25; K K K , 1660. 46 K D K , 48; p o r. ta k ż e K K K , 1642. 47 P o r. K D K , 48; p o r. ta k ż e HV, 25; D O K , 227. 48 P o r. K D K , 48. 49 P o r. ta m ż e , n. 50; p o r. ta k ż e K P K , K an . 226. 50 F C , 38. 51 K K , 11; p o r. ta k ż e K D K , 50; K K K , 1 6 0 2 ,2 3 6 7 . 52 K K , 11; p o r. ta k ż e K D K , 52; PdV, 41; K K K , 1641. B D A , 11; p o r. ta k ż e K D K , 48; K K K , 1656; D O K , 255. 54 C h L , 34; p o r. ta k ż e D O K , 2 2 1 ,2 2 6 . 55 D A , 11. 56 D W C H , 3.
84
Chrześcijańskie wychowanie potom stw a, nałożone na rodziców w sakra m encie małżeństwa, nie ogranicza się do środowiska dom u i rodziny. M ał żonkowie chrześcijańscy będący rodzicam i powinni ponadto zatroszczyć się o wybór dobrych nauczycieli i właściwej szkoły dla swych dzieci, najlepiej katolickiej, oraz włączyć się czynnie w funkcjonowanie tej instytucji po przez doskonalenie program ów nauczania i m etod wychowania, zwłaszcza m oralnego. Na rodzicach bowiem ciąży powinność zabezpieczenia dzie ciom formacji prawdziwie chrześcijańskiej, połączonej harm onijnie z fo r m acją świecką57.
2.2. Zadania rodziców jako chrześcijańskich wychowawców
N iektóre z dokum entów Kościoła Powszechnego traktują o zadaniach rodziców w chrześcijańskim wychowaniu dziecka, wyszczególniając n astę pujące: w prowadzenie w poznanie prawd wiary i kształtowanie prawdziwe go obrazu Boga; wprow adzenie w życie modlitwy i rzeczywistość sakram en talną; wychowanie m oralne; wychowanie do miłości drugiego człowieka oraz w prow adzenie w życie wspólnoty ludzkiej i kościelnej; odkrywanie ży ciowego i chrześcijańskiego powołania.
2.2.1. Wprowadzenie w poznanie prawd wiary i kształtowanie prawdzi wego obrazu Boga
Chcąc przyjąć jakąś praw dę i w nią uwierzyć, trzeba ją najpierw poznać. Dotyczy to również wiary w Boga, o czym poucza św. Paweł Apostoł. D oty kając kwestii odrzucenia przez Żydów „usprawiedliwienia z wiary” stawia następujące pytania: „Jakże mieli uwierzyć w Tego, którego nie słyszeli? Jakże mieli usłyszeć, gdy im nikt nie głosił?” (Rz 10,14). N astępnie dodaje: „Przeto wiara rodzi się z tego co się słyszy, tym zaś, co się słyszy, jest słowo Chrystusa”(R z 10,15).
W oparciu o prawdy zawarte w Piśmie Świętym oraz w nauce głoszonej przez Kościół winien być kształtowany obraz Boga58. O braz ten, wytworzo ny w dzieciństwie, jest bardzo trwały i rzutuje na dalsze życie®, „gdyż pierw sze doświadczenie chrześcijańskie często zostawia decydujący ślad, który trwa przez całe życie”“ . D latego „m ałżonkom i rodzicom chrześcijańskim przystoi, aby własną idąc drogą (...) przyjm owanem u z miłości od Boga p o tomstwu wpajali chrześcijańskie nauki i ewangeliczne cnoty”61. M ają zatem
57 Por. ta m ż e , n. 6-8; p o r. ta k ż e K P R , 5; L d R , 16; K K K , 2229.
58 P o r. K. J a k ó b ik , W y ch o w a n ie m a łe g o d z ie c k a d o m o d litw y , w: J e z u s C h ry stu s z n a m i, t. 2, re d . W. K u b ik , W arsz a w a 1984, s. 133-135.
* P o r. M . B ra u n -G a tk o w s k a , P sy c h o lo g ia d o m o w a , O lszty n 1987, s. 100. “'D O K , 226.
85 dzielić się z dziećmi Ewangelią62, wprowadzać je w tajem nice wiary63, uczyć zgodnie z w iarą na chrzcie otrzym aną i możliwie jak najwcześniej poznania Boga64, Jego miłości do każdego człowieka65, gdyż do rodziców należy oka zywanie dzieciom pomocy w odkrywaniu prawdy, także religijnej66. W tym względzie, niezwykle pożyteczna jest form acja, która się dokonuje w sa mym środowisku domowego ogniska, kiedy przy okazji wydarzeń i uroczy stości rodzinnych wyjaśnia się ich chrześcijański czy religijny sens67. „M a to często decydujący i trwały wpływ na dusze chłopców i dziewcząt, gdy tego rodzaju prawdy, dotyczące najważniejszych problem ów wiary i życia chrze ścijańskiego, są tak na nowo om awiane w atm osferze rodzinnej, przepojo nej miłością i szacunkiem ”68. Poprzez tkliwość i szacunek macierzyński i oj cowski tworzy się w dziecku obraz Boga, który jest blisko człowieka®.
W prow adzanie dziecka w poznanie Boga poprzez przekazywanie prawd wiary powinno dokonywać się w sposób prosty i dostosowany do jego m oż liwości percepcyjnych. W świetle poznawanych praw d dziecko m a odkry wać Boga potężnego, a zarazem dobrego i kochającego. O braz Boga powi nien wzbudzać u dziecka nie tyle lęk przed Nim, ale miłość i zaufanie do Niego. O d jakości tego obrazu zależy nawiązanie przez dziecko osobowej relacji z Bogiem, k tóra z kolei będzie urzeczywistniona między innymi w modlitwie dziecka i przyjmowaniu sakram entów 70.
2.2.2. Wprowadzenie w życie modlitwy i sakramentów
„Na mocy swojej godności i misji kapłańskiej właściwej wszystkim ochrzczonym rodzice chrześcijańscy m ają szczególne zadanie wychowania dzieci do modlitwy, w prowadzenie ich w stopniowe odkrywanie Bożego m i sterium i nauczenia osobistej z Nim rozmowy (,..)”71. W tym względzie, jak również w inicjacji liturgicznej, ważną rolę odgrywa przykład rodziców, ich świadectwo. M odlitwa rodzinna może zaś przybrać różne formy. Może to być modlitwa poranna, wieczorna, przed i po posiłku, praktyki pobożności ludowej, a szczególnie odm awianie różańca72. Przez m odlitwę dziecko uczy
12 P o r. E N , 71; zo b . ta k ż e F C , 52. 63 Por. K K K , 2225. M Por. D W C H , 3. "5 P o r. D A , 30. P o r. E N , 78. 67 P o r. D O K , 226. “ P o r. C atT , 68. m P o r. D O K , 226.
™ P o r. P o rę b a , R o d z in a c h rz e ś c ija ń sk a „ m a ły m K o ś c io łe m ” , w: W y ch o w a n ie w ro d z in ie ..., dz. cyt., s. 189.
71 F C , 60; p o r. ta k ż e K K K , 1 6 5 7 ,2 2 2 6 ; 2685. 72 P o r. F C , 61.
86
się „(...) wzywać Boga, który nas miłuje i strzeże; Jezusa Syna Bożego i n a szego B rata, który nas prowadzi do Ojca; D ucha Świętego, który zamiesz kuje w naszych sercach. Uczy się również kierować ufne prośby do Maryi, M atki Jezusa i naszej”” . Wychowanie do modlitwy, które dokonuje się w kręgu rodzinnym, jest drogą do osiągnięcia przez dziecko szlachetności, zbawienia i świętości74.
2.2.3. Wychowanie moralne
W ychowanie m o raln e je st obecne w każdym system ie wychowania, gdyż, realizując w rozwoju jed n o stk i przyjętą i zaw artą w naczelnym celu w ychowania h ierarch ię w artości, pełni ono funkcję scalającą p ozostałe płaszczyzny wychow ania75. O dgrywa ono znaczą rolę także w wychowaniu chrześcijańskim , w którym n a tu ra ln e podstaw y wychowania m oralnego zostają u d oskonalone przez dokonującą się w duchu Ewangelii form ację sum ienia, uw rażliw ienie na dobro w łasne i społeczne, doczesne i n a d przy ro d zo n e76.
W ychowanie m oralne potom stw a jest kolejnym zadaniem rodziców77. D o nich należy „(...) troskliwie czuwać, by widowiska, publikacje i inne rze czy tego rodzaju, k tóre uwłaczałyby wierze i dobrym obyczajom, nie miały dostępu do ich dom u i by ich dzieci nie spotkały się z tym gdzie indziej”78. Rodzice udzielając wychowania m oralnego m ają uwzględniać osiągnięcia psychologii, dydaktyki i pedagogiki77.
Z wychowaniem m oralnym związane jest nierozłącznie wychowanie seksualne, którego należy udzielać roztropnie, uwzględniając poziom roz woju osobowego dziecka80. Należy uczyć je szacunku do czystości81. Przez takie wychowanie człowieka uzyskuje się postępującą hum anizację jego p o
78 D C G ,7 8 . 74 Por. K D K , 48.
75 „ Isto tn ie w ychow anie m o ra ln e od g ry w a ro lę ja k b y duszy ożyw iającej, o rg a n iz u ją ce j i p o d p o rz ą d k o w u jąc e j w szelki ro zw ó j czy to o rg a n iz m u , psychiki, osoby sp o łeczn ej, tw órcy k u ltu raln e g o i istoty d u ch o w ej w je d n o litą cało ść id e a łu n o w eg o c zło w iek a” . S. K unow ski, W y ch o w an ie m o ra l n e ja k o isto tn y e le m e n t w ych o w an ia c h rześcijań sk ieg o , w: W y ch o w an ie w rodzin ie..., dz. cyt., s. 94. 76 „ C h rz e ś c ija ń s k ie w y c h o w a n ie m o ra ln e o s ta te c z n ie p o tr z e b n e je s t p o to , by p rz e m ie n ić p r z e z w sp ó łd z ia ła n ie z la sk ą , by u s z la c h e tn ić p rz e z d z ia ła n ie p ra w d y i d u c h a C h ry s tu so w e g o , b y w re sz c ie u d o s k o n a lić m o ra ln o ś ć n a tu r a ln ą w y c h o w a n k a , s ta le f o r m o w a n ą o d d z ie ciń stw a p rz e z ro z w ó j m o ra ln y c z ło w ie k a ” . T am że, s. 97. 77 P o r. K K K , 1653,'2221 78D SP, 10. 77 P or. D W C H , 1. 811 P o r. D W C H , 1; p o r. ta k ż e F C , 37. 81 P o r. P o r. K D K , 49; p o r. ta k ż e, F C , 37.
87 p ędu to znaczy coraz głębsze podporządkow anie popędu kierownictwu życzliwej miłości82.
2.2.4. Wychowanie do odpowiedzialności za dobro wspólne
W świetle dokum entów Kościoła wychowanie do odpowiedzialności za dobro wspólne wymaga realizacji następujących zadań: wychowania do m i łości drugiego człowieka oraz w prowadzenia w życie wspólnoty ludzkiej i kościelnej. W ymienione zadania, jakkolwiek są ze sobą związane bardzo ściśle, tutaj zostaną om ówione oddzielnie.
2.2.4.1. Wychowanie do miłości drugiego człowieka
Ź ródłem twórczości skierowanej do przysparzania wielorakich dóbr drugiej osobie i ogółowi społeczeństwa jest miłość, przy czym musi to być miłość dojrzała, czyli skoncentrow ana głównie na drugim człowieku, nasta wiona ałterocentrycznie. Aby miłość przybrała w człowieku właśnie taki wy raz, trzeba kształtować w nim pewne uzdolnienia już od dzieciństwa. Toteż miejscem wyjątkowo predysponowanym w wychowaniu dziecka do miłości jest rodzina, w której dziecko doświadcza pierwszych relacji międzyludz kich83, a głównymi wychowawcami w tym względzie pozostają rodzice84. Wy chowanie do miłości drugiego człowieka jest szczególnie ważne współcze śnie, kiedy w społeczeństwie dostrzega się coraz wyraźniej przejawy ego izm u85. W związku z tym „obowiązkiem rodziców jest (...) stopniowo uczyć je, zwłaszcza przykładem , troski o potrzeby bliźniego, tak m aterialne, jak i duchow e”86. Chodzi o wykształcenie w dziecku „(...) postawy szczerej tro ski i bezinteresow nej służby wobec drugich, zwłaszcza najbiedniejszych i potrzebujących”87, troski, która wyraża się między innymi w gościnności88. W tym względzie wielką rolę odgrywa przykład miłości ojcowskiej i m acie rzyńskiej, która wyraża się w czułości, stałości, dobroci, usłużności, bezinte resowności i gotowości do poświęcenia89. Dzięki takiej postawie rodziców dzieci uczą się nie tylko otwartości wobec innych, ale odkrywają sens ludz kiego życia9“ i żywej wiary93.
83 P o r. G . M a lc h e r, W y ch o w a n ie d o m iło ści - ro d z in a s z k o łą m iło ści, w: W y ch o w a n ie w r o d z in ie ..., dz. cyt., s. 306-308. 84 D W C I I, 3. 85 P o r. F C , 37. D A , 30; p o r. ta m ż e , 11. 87 F C , 37. 88 Por. ta m ż e , n. 44. 89 Por. ta m ż e , n. 36, 43. * P o r. C h L , 62. 91 Por. K K K , 2225.
88
2.2A2. Wprowadzenie w życie wspólnoty ludzkiej i kościelnej
W zakres wychowawczych zadań rodziców wchodzi także stworzenie ta kiej atm osfery w dom u rodzinnym, jaka sprzyjałaby społecznem u rozwojo wi dziecka’2. M atka i ojciec powinni jak najwcześniej wprowadzać dzieci w społeczność zarówno ludzką, jak i społeczność Kościoła” , ucząc solidar ności i odpowiedzialności w spólnotowej94. M ają to czynić przede wszystkim dając przykład w łasnego życia95. Ich właściwe, to znaczy przepełnione ofiar ną miłością, odnoszenie się do dzieci i wobec siebie nawzajem, niezależnie od zaistniałej sytuacji i tego, że dokonuje się w dom u, posiada wielką w ar tość pedagogiczną w wychowaniu potom stw a do życia w każdej społeczno ści*.
Jednym z elem entów wychowania dzieci do życia we wspólnocie ludz kiej i kościelnej jest budow anie kom unii w rodzinie. Z kolei „podstawowym czynnikiem w budow aniu kom unii jest wymiana wychowawcza między ro dzicami i dziećmi, (...) w której każdy daje i otrzym uje”97.
W kierowanym przez rodziców codziennym życiu rodziny dzieci po raz pierwszy doświadczają Kościoła98. To pierwsze doświadczenie jest czymś bardzo istotnym, gdyż dzieci, w m iarę wzrastania, powinny je przedłużać oraz pogłębiać i tak włączać się aktywnie w życie wspólnoty kościelnej. Na przykład „w miejscową społeczność parafialną należy je włączać tak, by w niej uświadomiły sobie, że są żywymi i aktywnymi członkami Ludu Boże go”99. Jednakże w arunkiem prawidłowego rozwoju w dzieciach „zmysłu Kościoła” jest, wyrażona w praktyce codziennego życia rodziny, świado mość rodziców co do faktu, że ich Kościół domowy partycypuje w misji K o ścioła Powszechnego100.
2.2.5. Odkrywanie życiowego i chrześcijańskiego powołania
Każdy człowiek jest obdarzony przez Boga szczególnym powołaniem , które rozwija się i um acnia wraz z jego cielesno-duchowym rozw ojem 101. Musi jednak właściwie odczytać to Boże powołanie. Znacząca rolę mogą tu odegrać rodzice, którzy troszcząc się o należyte wychowanie swych dzieci
92 P o r. ta m ż e , 1657. 93 P o r. D W C H , 3; p o r. ta k ż e D A , 30. 99 P o r. K K K , 2224. 95 P o r. D A , 30. 99 P o r. F C , 37. " T a m ż e , n. 21. 98 Por. K K K , 2225. 99 D A , 30. "" P o r. C h L , 62. P o r. K K K , 2232. K K , 11; p o r. ta k ż e K K K , 1 6 5 6 ,2 2 3 0 .
powinni „(...) pielęgnować właściwe każdem u z nich pow ołanie (...)”102, czy li służyć im pom ocą w wyborze zarówno drogi życiowej“3, którą realizowa łyby w sposób odpowiedzialny104, z pośw ięceniem 105 oraz całkowicie1*, jak i zawodowej107.
Mówiąc o powołaniu dokum enty Kościoła traktują głównie o wyborze drogi życia m ałżeńskiego, kapłańskiego, zakonnego, misyjnego i dziewic twa. W wychowaniu do m ałżeństwa rola rodziców sprowadza się przede wszystkim do udzielania roztropnych porad™, by dzieci „(...) po dojściu do wieku dojrzałego (...) mogły założyć własną rodzinę w pomyślnych dla sie bie w arunkach moralnych, społecznych i gospodarczych”100. Co do wyboru p artn era wyklucza się tutaj jakikolwiek przymus ze strony rodziców110.
Szczególną uwagę powinni zwracać rodzice na pielęgnowanie w dziecku pow ołania do stanu duchow nego"1. Powinni dążyć do tego, aby cale ogni sko domowe, poprzez życie w iarą i miłością, stało się niejako pierwszym se m inarium "2. M ają respektow ać decyzję swego syna co do bycia kapłanem oraz wspierać, tak duchowo jak i m aterialnie, cały proces jego formacji ka płańskiej. W tym względzie szczególnie ważna jest modlitwa rodziców, do bry przykład cnót rodzinnych oraz przyjęcie postawy pełnego szacunku113.
D o rodziców należy również troska o pielęgnow anie w sercach dzieci pow ołania zakonnego114. Poza tym rodzice chrześcijańscy m ają obowiązek rozpoznania u dziecka pow ołania do dziewictwa, które jest najwyższą for m ą daru z siebie115, „(...) rozwinięciem laski chrztu, wymownym znakiem pierwszeństwa więzi z Chrystusem, żarliwego oczekiwania na Jego pow rót D o nich też należy budzenie wśród synów i córek powołań misyj nych117, którymi mogą być obdarow ani zarów no kapłani, zakonnicy, jak też świeccy. 89 P or. D A , 11. ,li4 P o r. K D K , 52. 11,5 P o r. R H , 21. P or. F C , 37. ® P o r.K K K , 2230. ““ Por. K D K , 52; K K K , 2230. K D K , 52; p o r. ta k ż e L d R , 16. P or. K D K , 52. 1,1 P o r. K K , 11; p o r. ta k ż e D K , 11; D A , 11; K D K , 52; PdV , 41. 79; K K K , 1 6 5 6 ,2 2 3 3 . m P o r. D F K , 2. 113 P or. PdV, 68, 79. 111 P o r. D Z , 24; p o r. ta k ż e K K K , 2233. 115 F C , 37; p o r. ta k ż e K K K , 2233. 1111 T a m ż e , n. 1619. 1,7 Por. F C , 54; p o r. ta k ż e C h L , 35.
90
Kończąc powyższe rozważania trzeba zaznaczyć, że nie wyczerpują one w pełni podjętej w artykule kwestii. Z racji źródeł, na jakich zostały oparte, posiadają jednak swą wartość, tym bardziej, że przedstawiają w m iarę cało ściowe spojrzenie na sprawę chrześcijańskiego wychowania dziecka odno sząc ją do wychowawczej funkcji rodziców. Przypom nienie nauki Kościoła w omawianym tem acie ukazuje zasadniczy cel chrześcijańskiego wychowa nia dziecka. Rodziców uwrażliwia na ich wychowawcze prawa i obowiązki w zakresie realizacji wspom nianego ideału chrześcijańskiego. Wszystkim zaś wychowawcom wskazuje na pierw szorzędną, niezbywalną i niezastąpio ną rolę rodziców w chrześcijańskim wychowaniu dziecka.
Fr S ta n isła w D ziek ońsk i - C h ristian education o f a child as the b asic fun ction o f a fam ily
T he article deals w ith the teaching o f the C hurch from Vatican Council II until today. E ducation in the faith, enabling the full developm ent o f a hum an being, co mes within th e definition o f integral education. T he C hristian upbringing and e d u cation o f a child has reference to the educational function of the parents, w hose first-rate role in this respect is inalienable and irreplaceable.
