ARTYKUŁY — ARTICLES — PAPERS
„TURYZM" 1991, z. 2
S ta n is ła w L is z e w s k i
S P A Ł A . M O R F O L O G IA I F U N K C JA M IE JS C O W O Ś C I W Y P O C Z Y N K O W E J
S P A Ł A . L A M O R P H O L O G IE E T L A F O N C T IO N D ’U N E L O C A L IT E DE R E P O S
S P A Ł A . M O R P H O L O G Y A N D F U N C T IO N O F R E C R E A T IO N A L V IL L A G E
A rtyk u ł jest p rzy k ła d em m o n o g r a fic z n e g o o p ra co w a n ia m ie js c o w o ś c i tu
r y sty c z n e j, która p o w sta ła na „ su row ym k orzen iu " ja k o carska r ez y d e n c ja m y śliw sk a . S z c z e g ó ło w e j o c e n ie pod d an o w nim b u d o w ę m o rfo lo g iczn ą , za g o sp o d a r o w a n ie oraz fu n k c ję tu ry sty czn ą , którą o k r e ślo n o pop rzez w s z e c h stronn ą a n a lizę ruchu tu r y sty c zn eg o .
1. W PRO W A D ZEN IE
N a m a p ie tu ry s ty c z n e j P o lsk i p as nizin śro d k o w y c h p o zb aw io n y je st zn aczący ch m iejscow ości w y p o czy n k o w y ch . J e d n ą z n ieliczn y ch , k tó re p e łn ią ta k ą w ła śn ie fu n k c ję je s t S pała, ze w z g lę d u n a s w o ją przeszłość, c h a ra k te r a n a d e w szy stk o o b e c n ą fu n k c ję , z a s łu g u ją c a n a g ru n to w n e s tu d ia n au k o w e.
W p ra c y te j d o k o n an a zo stan ie k o m p lek so w a an aliza, o b e jm u ją c a p ro b le m a ty k ę m o rfologiczną m iejscow ości, je j za g o sp o d aro w an ie oraz fu n k c je . B ędzie to z a te m p ró b a o p ra co w an ia m on og raficzn eg o m ie jsc o w ości, k tó re j e g z y ste n c ja n iero z łącz n ie zw ią zan a je s t z szeroko ro z u m ia n ą d ziałaln o ścią tu ry sty c z n ą .
Z a sta n a w ia ją c y je s t fa k t, iż S p ała b ęd ąca w sw ej h isto rii re z y d e n c ją k ilk u głów p a ń stw a , p osiada sto su n k o w o n ieliczn e o p ra co w an ia p u b lik o w an e, a te, k tó re istn ie ją , m a ją c h a ra k te r p o p u la rn y czy p rz e w o d n ik o w y i u k a z a ły się p rz ed k ilk u d ziesięciu la ty .
S to su n k o w o do b rze o p ra co w an a je s t h isto ria S p ały i okolic, g łó w nie dzięki p ra co m Ł o m i ń s k i e g o (1925, 1930), k tó re n ie o b e jm u ją je d n a k w sp ółczesnych, n a jb a rd z ie j znaczący ch d la m iejscow ości dziejów . Z lite r a tu r y p rz ew o d n ik o w ej n a u w agę z a słu g u ją p ra c e D e k o w s k i e - g o (1952), R u d z i a i S o s n o w s k i e g o (1959) o raz P i g o n i a (1970). W a rto tu ró w n ie ż w y m ien ić o p ra co w an ie z a ty tu ło w a n e Spala—
— In fo r m a to r (1949) o raz k ró tk i in fo rm a to r p t. Spała i okolice o p ra c o w a n y p rzez R u l e w s k i e g o (1987). P rz e g lą d o p ra co w ań d o ty czący ch S p a ły b y łb y n ie p e łn y , g d y b y pom inąć w n im d w ie p ra c e m a g iste rsk ie ( P r z y b y s z e w s k a 1987, Ł u c z y ń s k a 1990), p rz y g o to w an e n a s e m in a riu m z g eo g rafii tu ry z m u n a U n iw e rsy te c ie Ł ódzkim .
P re z e n to w a n e o p ra co w an ie p o w stało w o p arciu o b a d a n ia teren o w e, ja k ie n a ty m te re n ie p ro w a d zo n e b y ły p rzez Z a k ła d G e o g rafii M iast i T u ry z m u U n iw e rs y te tu Ł ódzkiego w la ta c h 1980— 1990.
2. CHARAKTERYSTYKA M IEJSC OW O ŚCI
S p a ła je st n iew ielk ą , liczącą około 400 s ta ły c h m ieszkańców , w sią, położoną w g m in ie Inow łódz w w o jew ó d ztw ie p io trk o w sk im , w o d le głości około 10 k m n a w schó d od T om aszow a M azow ieckiego (rys. 1).
P rz e z m iejscow ość p rz eb ieg a d ro g a koło w a IV k lasy , łącząca T om aszów M azow iecki z Ino w ło d zem i d a le j z O pocznem . Do S p a ły d o p ro w ad zo n a je s t ró w n ie ż z T om aszow a M azow ieckiego bocznica ko lejo w a, k tó ra cz y n n a je st obecnie ty lk o okresow o. P o łą cze n ia k o m u n ik a c y jn e z o to czeniem za p ew n ia d o b rze zo rg an izo w an a sieć au to b u só w k u rso w y c h P K S , k tó ra u m ożliw ia b ez p o śred n i d o jazd m . in. (ro zk ład ja z d y 1989/1990) z T om aszow a M azow ieckiego (16 połączeń), Ł odzi (19), L u b lin a (4), R a dom ia (3), W a rsz a w y (2), R aw y M azow ieckiej (2). O dległość drog ow a S p a ły od n a jb liż sz y c h m ia st w o jew ód zkich: P io trk o w a T ry b u n a lsk ie g o (35 km ), Ł odzi (65 km ), K ielc (95 km ), R ad om ia (95 k m ) i W a rsza w y (115 km ) g w a ra n tu je do stęp n o ść sam ochodem osobow ym w czasie od 0,5 do 1,5 godziny.
M iejscow ość leży n a w sch o d n im k ra ń c u W y ż y n y Ł ó d zk iej n a W y- soczyźnie P o łu d n io w o -M azo w ieck iej z w an ej R aw sk ą, n a lew y m b rz eg u rz e k i P ilicy , w m ie jsc u u jśc ia n iew ielk ieg o lew ob rzeżn eg o d o p ły w u rz e k i G aci. P ilic a n a ty m o d cin k u sw ego b ieg u tw o rz y m alo w n icze zakola, a dno je j d o lin y b o g ate je s t w za b ag n io n e za g łęb ien ia b ęd ące p o zo sta
łością d a w n y c h m ean d ró w . D no d o lin y leży n a w yso ko ści 148 m n.p.m ., a n ajw y ż sza, półn o cn a część S p ały osiąga poziom 157 m n.p.m .
R ys. 1. P o ło ż e n ie g e o g ra fic z n e S p a ły
1 — d r o g i głów ne,- 2 — lin ie k o le jo w e j 3 — r z e k i 1 w o d y » i — l a t y
D e ssin 1. La situ a tio n g éo g ra p h iq u e de Spała
1 — ro u te s p r in c ip a l e s ; 2 — lig n e s d e s c h e m in s d e fer,- 3 - r i v i è r e s e t e a u x ; A — f o r ê ts
S p ała założona zo stała n a te re n ie lasów P u szcz y P ilic k ie j, s ta n o w ią cej do dziś jed en z n a jw ię k sz y c h k o m p lek só w le śn y c h w Ś ro d k o w ej P o lsc e (około 15 tys. ha). G łó w n y d rz e w o sta n lasów sp alsk ich tw o rz y sosna po spo lita, k tó ra p o ra s ta łączn ie p o n ad 51% p o w ierzch n i. P u s z czań sk i c h a ra k te r lasó w o tac z a ją c y c h S p ałę za d ecy d o w ał o u tw o rz e n iu
w ty m re jo n ie k ilk u re z e rw a tó w p rz y ro d y , k tó re p odnoszą w a lo ry k r a joznaw cze m iejscow ości ( O l a c z e k , T r a n d a , 1990). L asy sp alsk ie w o k re sie o s ta tn ic h k ilk u d ziesięciu la t sy ste m a ty c z n ie u le g a ją d e g ra d a cji pod w p ły w e m szk o d liw y ch e m isji z a k ła d ó w ch e m iczn y ch z p o b lis
kiego T om aszo w a M azow ieckiego. D otyczy to ró w n ie ż rz e k i P ilicy, k tó ra n a sk u te k z a tru c ia w ód p rzez p rz e m y sł u tra c iła sw o je zn aczenie r e k re a c y jn e ( B a n a c h o w i e z , B u r c h a r d 1972). P o d ję te w o sta tn ic h la ta c h in te n sy w n e zabiegi, m a ją c e n a celu z n e u tra liz o w a n ie czy w ręcz w y e lim in o w a n ie szk o d liw y ch w p ły w ó w T om aszow a M azow ieckiego n a otoczenie (filtry , oczyszczalnie ścieków ), m ogą je d n a k p rz y n ie ść d o s trz e g aln e e fe k ty d o p iero po k ilk u latac h .
N a jw ię k szy m w a lo re m p rz y ro d n ic z y m S p a ły b y ł i n a d a l pozostaje, m im o p ew n ej d e g ra d a c ji, n iz in n o -le śn y k lim a t lo k a ln y , m a ją c y w ła ś ciw ości u zdrow iskow e. K s z ta łtu je go w iek i sk ład sied lisk a lasów sp al- sk ich o ra z p rz e c in a ją c a je d o lin a rz e k i P ilicy . K lim a t ten o d zn aczający się m ałą bodźcow ością, w y k o rz y sty w a n y je s t p rz y re k o n w a le sc e n c ji po d łu g o trw a ły c h ch o ro b ach . J e s t on ró w n ie ż w sk a z a n y d la osób w s t a r szym w ie k u i d la dzieci.
P o c z ą tk i stałeg o o sa d n ic tw a n a te re n ie dzisiejszej S p ały łączą się p ra w d o p o d o b n ie z p o w sta ły m tu m ły n e m w o d n y m , k tó reg o istn ie n ie zn a n e je s t jeszcze sp rz e d 1700 r. M łyn ten , n a le ż ą c y do ro d z in y S p ałó w (księgi m e try k a ln e p a ra fii in o w ło d zk iej p o tw ie rd z a ją istn ie n ie te j r o dziny), d a ł p ra w d o p o d o b n ie n az w ę całej m iejscow ości. Is tn ia ł on do ro k u 1880. N ie m ły n je d n a k a n i też d ziałaln o ść założonego p óźn iej t a r ta k u zd e cy d o w a ły o lo sach m iejscow ości, ale o g ro m n e p rz e s trz e n ie le ś n e ro z c ią g a ją c e się po obu b rz eg ac h P ilicy, b o g ate w liczn e g a tu n k i
zw ierząt.
Z aso bność w z w ie rz y n ę lasów sp alsk ich pow od ow ała, iż p olow ali tu k siążę ta i k ró lo w ie p o lscy ( Ł o m i ń s k i 1930), a za czasów zaborów , m o n arc h o w ie ro sy jscy . D ecy zji c a ra R osji, A le k sa n d ra III n a le ż y p rz y pisać p o w sta n ie n a te re n ie d zisiejszej S p a ły pierw szeg o d w o rk u m y ś liw skiego, k tó ry dał początek p o w sta n iu re z y d e n c ji m y śliw sk ie j z b u d y n k a m i p rz ezn a czo n y m i dla o ficjalistó w , słu żb y , a ta k ż e o ch ro n y k o zac
k ie j. O s ta tn i ra z c a r M ikołaj II polow ał w S p alę w 1912 r.
Po o d z y sk a n iu n iep o d leg ło ści posiadłość c a rsk a s ta ła się le tn ią re z y d e n c ją p re z y d e n ta R zeczypospo litej. C zęść istn ie ją c y c h w cześn iej o b iek tó w zo stała p rz e b u d o w a n a , p o w sta ły ró w n ie ż n ow e. N a po lecenie p r e z y d e n ta S. W ojciechow skiego w y b u d o w a n o tu m. in. m o d rzew io w y k o ś ciółek w s ty lu p o d h a la ń sk im (1922 r.). C h a ra k te r re z y d e n c jo n a ln y S p a ły pow odow ał, iż b y ła ona m iejscow ością z a m k n ię tą , a je d y n ie w o k re sie, o fic ja ln y c h uro czy sto ści (np. dożynki) p rz y jm o w a n o d e leg a cje i o rg a n izow ano Okolicznościowe im p re z y ( Ł o m i ń s k i 1925, 1930). W ro k u
1936 w okolicach S p a ły zo rg an izo w a n y by i M ię d zy n a ro d o w y Z jazd D ru żyn H a rcersk ic h .
P o za ko ńczen iu II w o jn y św iato w e j w 1948 r. S p ała, d ec y zją ów cze
snego p re z y d e n ta P R L B. B ie ru ta , p rz e k a z a n a zo stała p o w sta ją c e m u F u n d u sz o w i W czasów P rac o w n iczy c h z p rz ezn a cze n ie m n a m iejscow ość w ypoczyn kow ą.
D e cy zja ta o tw o rz y ła po ra z p ie rw sz y z a m k n ię tą do tego czasu m ie j
scowość i rozpoczęła o k re s p rz e b u d o w y i a d a p ta c ji istn ie ją c y c h o b ie k tów do n o w y c h p otrzeb, a p roces ten, z ró ż n y m n a tęż en iem , trw a n ad al.
W te j sk ró to w o z a sy g n alizo w an e j h is to rii S p a ły w a rte szczególnego p o d k re śle n ia , ze w z g lęd u n a sw o ją o ry g in aln o ść, są d w a asp e k ty .
P ie rw sz y — to trw a ło ść su k ce sji fu n k c ji re z y d e n c jo n a ln e j szczebla pań stw o w eg o , ja k a zw iązana b y ła z tą m iejscow ością i to n ieza leżn ie od z a b a rw ie n ia po lity czn eg o w ładzy. B udow ę re z y d e n c ji (m y śliw sk iej) rozpoczął m o n a rc h a i zaborca, ca r R osji, p o ’ w y z w o len iu a d a p to w a ł ją n a sw oje p o trz e b y p re z y d e n t n iep o d leg łej P olski, a w k ilk a d z ie sią t la t później, w p obliżu S p a ły (w m iejscow ości K o n e w k a) p o w sta ła no w a re z y d e n c ja , ty m ra z e m przy w ó d có w P Z P R s p ra w u ją c y c h w ład z ę w P o l
sk iej R zeczypospo litej L u d o w e j (w ro k u 1980 o b ie k t p rz ek az an o P L L
„ L O T ” n a cele w ypoczynkow e).
D ru g i — to p roces p rz e k sz ta łc a n ia o śro d k a re z y d e n c jo n a ln e g o w je d n o stk ę osadniczą o fu n k c ji w y p o czy n k o w ej. P ro c e s ten p rz eb ieg a d w o m a to ram i. P o p rzez a d a p ta c ję istn ie ją c y c h w cześn iej o b iek tó w n a n o w e p o trze b y , oraz p rzez b u d o w ę zu p e łn ie n o w y c h o b iek tó w w y p o c z y n kow ych, ja k g d y b y „ d o k le ja n y c h ” do s ta re j re zy d en c ji.
W k o ń cu ro k u 1987 S p ałę zam ieszk iw ało 419 sta ły c h m ieszkańców , w śró d k tó ry c h w iększość sta n o w iły k o b ie ty (224). A n aliza s t r u k t u r y w ie k u w sk a z u je n a p ro ces s ta rz e n ia się lu d n o ści S p ały . L u d n o ść w w ie ku p rz e d p ro d u k c y jn y m stan o w i zaled w ie 2 6 % ogółu m ieszkańców , a w w ie k u p o p ro d u k c y jn y m aż 18,9% ( P r z y b y s z e w s k a 1987).
Z n aczn a część m ieszk ań có w S p a ły p ra c u je n a m iejscu , z n a jd u ją c za
tru d n ie n ie w o śro d k a ch w y p o c zy n k o w y ch (48,5% p ra c u ją c y c h zaw odow o), ro ln ic tw ie i le śn ic tw ie (18,1% ), a ta k ż e w m iejsco w y c h u słu g ach (10,9% ).
N iew ielk a ty lk o liczba (22,5% p ra c u ją c y c h zaw odow o) w y jeż d ża do p r a cy do in n y c h m iejscow ości. N ajczęściej je s t to p o b lisk i T om aszów M a
zow iecki oraz ró w n ie ż blisko położony Inow łódz.
Jed n o c ześn ie b y ła S p ała w 1987 r. o śro d k iem d o jazd ów do p ra c y dla m ieszkań ców ok olicznych w si oraz T om aszow a M azow ieckiego. S ta łe z a tru d n ie n ie w o śro d k a ch w y p o c zy n k o w y ch cz y n n y ch ca ły ro k w y n o siło w ty m czasie 364 osoby, z czego 258 osób (71% ) do jeżdżało tu co
d zien n ie z ze w n ątrz .
N a te re n ie S p ały z n a jd u je się 21 b u d y n k ó w m ieszk a ln y c h , w z n ie
sio n y ch głó w n ie w la ta c h 1900— 1940 i często z a a d a p to w a n y c h do c e lów m ieszk aln y ch . Z ab u d o w a ta p rz em ieszan a je s t z o b iek tam i w y p o cz y n k o w y m i i n ie tw o rz y o d rę b n e j d zieln icy czy osiedla m ieszk a n io wego.
Na te re n ie S p ały z n a jd u je się m . in. kino, sk lep y , sta c ja b en zy no w a, b ib lio tek a , p u n k t le k a rsk i i ap tec zn y , b ar, k a w ia rn ie , s tra ż p o ża rn a, p r a lnia, p lace za b aw i gier, zb io rn ik w o d n y w y b u d o w a n y n a rzece G aci (2,78 ha), a ta k ż e G m in n a S zkoła Z biorcza z in te rn a te m L ice u m S p o r
tow ego w T om aszow ie M azow ieckim oraz przedszk ole. W iększość tego w y p o sażen ia p o w sta ła g łów nie z m y ślą o osobach, k tó re p rz y je ż d ż a ją tu n a w yp oczynek.
W z a k resie in f r a s tr u k tu r y tech n ic zn ej m iejscow ość w y po sażo n a je s t w sieć w odociągow ą, za sila n ą ze s tu d n i g łęb in o w y ch oraz k a n a liz a c ję deszczow ą. K a n a liz a c ję s a n ita rn ą p o sia d a ją je d y n ie o b ie k ty n ależ ące do F W P oraz C e n tra ln e g o O śro d k a S p o rtu (COS). Ś ciek i o d p ro w a d zan e są do rz e k i G aci po u p rz e d n im oczyszczeniu. O g rz e w a n ie z a p e w n ia d zie
w ięć k o tło w n i lo k aln y ch , p o w o d u jąc y ch znaczne zanieczyszczenie a tm o sfe ry .
D ziałalność g o spodarczą w o m aw ian e j m iejscow ości p ro w a d zi F W P , k tó ry posiad a tu d u że g o sp o d arstw o ogrodnicze, ogród, tu c z a rn ię i bazę tra n s p o rto w ą (stan w 1989 r.) o raz P G R g o sp o d a ru ją c y n a p o w ierzch n i
140 h a u ży tk ó w ro ln y ch .
A tra k c y jn o ść tu ry s ty c z n ą w spółczesna S p ała zaw dzięcza głó w n ie d zied zictw u przeszłości (re z y d e n c ja rządow a), k tó re p o d trz y m y w a n e je st w a lo ra m i p rz y ro d n iczy m i, a zw łaszcza śro d o w isk iem leśn y m , s ta n o w ią cym n a jw ię k sz ą a tra k c ję dla w y p o c z y w a ją c y c h tu osób. M iejscow ość p ozbaw iona je s t liczący ch się w a lo ró w a n tro p o g e n iczn y c h , a o b iek ty , k tó re m ogą p re te n d o w a ć do tego m ia n a (kościółek m o drzew io w y , posąg ż u b ra , D om P am ięci W alk i M ęczeństw a L eśn ik ó w i D rz e w ia rz y P o l
skich, p o m n ik k u czci d rz e w ia rz y i leśn ik ó w w alc ząc y ch z o k u p an tem , m ost p rzez P ilicę oraz p o m n ik m y śliw sk i — g rz y b ek ) m a ją c h a ra k te r i zn aczenie lok aln e.
Z asy g n a liz o w an e w a lo ry tu ry s ty c z n e S p a ły d e te rm in u ją c h a ra k te r u ż y tk o w a n ia m iejscow ości, a p o śred n io w p ły w a ją n a s tr u k tu r ę w y p o c z y w ając y ch tu osób.
3. M ORFOLOGIA M IEJSC OW O ŚCI
P o ję cie m orfologii w o d n iesien iu do je d n o stk i o sadn iczej o k re śla jej bu d o w ę w e w n ę trz n ą i z e w n ę trz n ą . W y raze m p rz e strz e n n y m b ud o w y
w e w n ę trz n e j je st p lan m iejscow ości, b u d o w a z e w n ę trz n a c z y te ln a je st n a to m ia st w fizjonom ii, zarów no te re n u ja k i bu dow li. W ta k im też z n a czeniu tego p ojęcia analizo w ać będ ziem y b u d o w ę m o rfo lo giczn ą S p ały . P la n w spółczesnej S p ały je s t słabo c z y te ln y i w sk a z u je n a b ra k j e d n o lite j k o n ce p cji u rb a n isty c z n e j p rz y ro z b u d o w ie m iejscow ości. S p ała ro z w ija się w o p arciu o d w a szlak i drogow e. S zlak głów ny , g e n e ra ln ie 0 k ie ru n k u w schód— zachód, bieg n ie po tra s ie n ad z alew o w ej, ró w n o le gle do d n a d o lin y P ilicy , w odległości około 500 m n a północ od n u r tu rzek i. Ł ączy on n a ty m o d cin k u Inow łód z z T o m aszow em M azow ieckim . D rugi, p ro sto p a d ły do niego, o g e n e ra ln y m k ie ru n k u pó łn oc— p ołu d n ie, to w arzy szy n a zn aczn ej d ługości d o lin ie n ie w ie lk ie j rz e k i G ać, k tó ra je s t lew o b rzeż n y m d o p ły w em P ilicy . S zlak te n łączy L u b o ch n ię oraz osadę leśn ą K o n e w k ę ze s ta c ją k o lejo w ą w J e le n iu (linia k o lejo w a T o m aszów M azow iecki— Opoczno), położoną n a p o łu d n ie od d o lin y P ilicy W S p alę z n a jd u je się m ost n a P ilicy , k tó ry z a p ew n ia ciągłość p rz eb ieg u tego szlak u. J e s t to je d y n y m ost n a te j rz ece n a o d cin k u p om ięd zy T o
m aszow em M azow ieckim a In ow ło dzem (16 km ). W p ob liżu p rzecięcia się ty c h dw óch szlak ó w d ro g o w y ch u sy tu o w a n o c e n tru m d aw n ie jsz e j re z y d e n c ji, a obecnej m iejscow ości w y p o czy n k o w ej.
B ardzo w y ra ź n ą g ra n ic ę to p o g rafic zn ą tw o rz ą n a te re n ie w sp ó łcze
sn ej S p ały d o lin y obu w y m ien io n y ch rzek , to zn aczy P ilic y i je j d o p ły w u G aci. P ilic a o ddziela część re z y d e n c jo n a ln ą , a obecnie w y p o c z y n kow ą, od części ro ln icz ej m iejscow ości (PG R S pała), z n a jd u ją c e j się po p ra w e j, p o łu d n io w ej stro n ie d o lin y rzek i. R zeka G ać dzieli m ie jsc o wość n a część zacho d n ią, czyli d a w n ą re z y d e n c jo n a ln ą i część w sch o d n ią, k tó ra p ie rw o tn ie m iała c h a ra k te r re k re a c y jn o -s p o rto w y (m. in. s t a dion leśny), a o becnie u ży tk o w a n a je s t g łó w n ie p rzez C e n tra ln y £>śro-
d e k S p o rto w y . #
W d alszej części an a liz y m orfo lo g iczn ej z a jm ie m y się częścią S p ały położoną n a północ od P ilicy , re z y g n u ją c z o m aw ian ia tego fra g m e n tu m iejscow ości, w k tó ry m sk u p ia się fu n k c ja ro ln icz a i k tó ry w y ra ź n ie o d d zielony je st od re s z ty d o lin ą rzeki.
Część re z y d e n c jo n a ln a S p a ły w y d z ie lo n a je s t z o tacz ając ej p rz e s trz e n i ulicą, k tó ra w ra z ze szlak iem półn oc— p o łu d n ie tw o rz y o b w o d nicę z a m y k a ją c ą c e n tra ln ą część m iejscow ości. N a jb a rd z ie j c h a r a k te r y sty czn ą cechą, z p u n k tu w id zen ia a n a liz y m orfo lo g iczn ej te j części S p a ły, je s t b ra k w e w n ę trz n e g o p o d ziału p rz e strz e n i n a d ziałk i b ud o w lan e, a w y stę p u ją c a tu zab u d o w a u s y tu o w a n a została b ezp o śred n io w o to czen iu zielen i leśn ej. D ostęp n o ść do n ie j z a p e w n ia ją ścieżki i w e w n ę trz n e d ro g i dojazdow e.
O bszar z a m k n ię ty obw odnicą o b e jm u je p o w ierzch n ię około 12 h a 1 p rz e c ię ty je st n a dw ie części d ro g ą z T o m aszow a M azow ieckiego do
Inow łodza. Część p ółnocna, m n iejsza (około 4,5 ha) — u rz ąd zo n a zo
sta ła w fo rm ie p a rk u z d u ży m u d ziałe m n a tu ra ln e g o d rz ew o stan u . P r z e cin a ją ją liczne a le jk i spacero w e, łączące s p e c ja ln ie u rz ąd zo n e k lo m b y kw iato w e. W te j części, w otoczeniu zieleni z n a jd u je się ró w n ie ż k o ś
ciółek m o d rzew io w y w s ty lu p o d h alań sk im , p o b u d o w a n y w o k resie m ię d z y w o je n n y m w m ie jsc u d a w n y c h k o szar kozackich. Część w ięk sza (oko
ło 7,5 ha), p o łu d n io w a, je s t g ęśn iej za b u d o w an a, ale jed n o cześn ie m o cn iej zad rzew io n a. Z n a jd o w a ł się tu m . in. d w o re k carsk i, a pó źniejsza re z y d e n c ja p re z y d e n ta R zeczypospolitej. B ył to d w u k o n d y g n a c y jn y , d łu gi b u d y n e k z liczn y m i w e ra n d a m i z e w n ę trz n y m i. R ezy d e n cję od s tro n y zach o d n iej otaczał sp e c ja ln ie u rz ą d z o n y tra w n ik , od s tro n y w sch o d n iej d o ty k a ła ona n ie m a l do ścian y lasu. O b ecnie po b u d y n k u ty m po zo stały ty lk o z a ry s y fu n d a m e n tó w o raz część tra w n ik a , z k tó ry m są s ia d u ją k o rty tenisow e.
P o za ch o d n iej i p ó łn o cn ej stro n ie w sp o m n ian ej o b w o dn icy z n a jd u ją się za b u d o w an ia u sługow e, m. in. s ta c ja b en zy n o w a, sk lep y , szkoła, o śro d e k zdrow ia, p rz y s ta n e k P K S , re c e p c ja F W P , a ta k ż e część o b ie k
tó w no clegow ych i g astro n o m icz n y ch . B u d y n k i te w w iększości p o w s ta ły po II w o jn ie św iato w e j i ró w n ie ż n ie p o sia d a ją w y d z ie lo n y c h działek , a ich b ez p o śred n im sąsied z tw em je st las.
C zęść S p a ły z a m k n ię ta obw odnicą sta n o w i je d y n ą w y ra ź n ie w y k ształc o n ą je d n o stk ę m orfologiczną m iejscow ości. W y ró żn ia się ona ró w nież pod w zg lęd em fizjonom icznym . Z n a jd u ją c e się tu d o m y w y p o czy n k o w e (w szy stk ie n a le ż ą do F W P ) w części („R ogacz” , „D zik ” , „ S a r e n k a ” ) p o w sta ły jeszcze w o k re sie ca rsk im , s tą d ich a r c h ite k tu ra — obca te m u regionow i. S ą to b u d y n k i 2 -3 -k o n d y g n a c y jn e , p o b u d o w an e z c z ą jw o n e j cegły, n ie o ty n k o w a n e o lekko sp a d z isty c h d ach ach . B a r
d ziej l ^ k i e , choć też o k ilk u k o n d y g n a c ja c h , są d o m y w y b u d o w a n e w o k re sie m ię d z y w o je n n y m i w spółcześnie („ Z u b r”, „Ł o ś” , „M iś” ,
„ Ż b ik ”), ale i one sw ą k u b a tu r ą i k o n s tru k c ją n ie h a rm o n iz u ją z o to czeniem .
O m ów iona je d n o s tk a m o rfo lo g icz n a S p a ły w sw ej b u d o w ie w e w n ę trz n e j m a u k ła d p a rk o w y i to za ró w n o w części s z tu c z n ie u rz ąd zo n e j, ja k i n a ty c h o b szarach, gdzie z a a d ap to w a n o n a p o trz e b y re z y d e n c ji n a tu ra ln e środow isko leśne. J e j fizjo n o m ia d e te rm in o w a n a je s t z je d n ej s tro n y ro sn ą c y m tu w y so k o p ie n n y m lasem so sno w y m , z d ru g ie j zaś b u d y n k a m i w czasow ym i o zn aczn y ch k u b a tu ra c h i m ało in te re su ją c e j a rc h ite k tu rz e . Je d n o s tk ę tę ze w z g lęd u n a b u d o w ę o raz je j fu n k c je n a zyw ać b ęd z ie m y re zy d en c jo n a ln o -w y p o cz y n k o w ą.
P o zo stałe je d n o stk i m o rfologiczne S p a ły są słab o jeszcze w y k sz ta łc o n e i często o b e jm u ją jed en lu b k ilk a o b iek tó w w y p o czy n k o w y ch , k tó re p o w sta ły w zdłuż g łó w n y ch d ró g w y lo to w y ch .
N a jw ię k szą z n ich tw o rz ą te re n y położone n a w sch ó d od je d n o stk i re z y d e n c jo n a ln o -w y p o c z y n k o w e j, u sy tu o w a n e w zd łu ż d ro g i do Ino w ło- dza. Z n a jd u ją się tu : O śro d e k S p o rto w o -R e k re a c y jn y F W P zo rg an izo w a n y p rz y za lew ie n a rz ece G ać, o śro d e k Z H P , C e n tra ln y O śro d ek S p o rtu , o ra z o b ie k t m u z e a ln y Dom P a m ię c i W alk i M ęc zeń stw a L eś
n ik ó w i D rz e w ia rz y P o lskich. O b ie k ty te n ie tw o rz ą z w a rte g o k o m p le k su p rz estrze n n eg o , a k a ż d y z n ich położony je st w o toczeniu lasu, z a jm u ją c w y d z ie lo n ą działkę. Z aró w n o w ielkości ja k i k s z ta łty ty c h działek są b ard zo ró ż n e, a ich zag o sp o d aro w a n ie zw ią zan e je s t z p e ł
n io n ą fu n k c ją . W sz y stk ie d ziałk i m a ją c h a ra k te r leśn y , a sto ją c a n a n ich zab u d o w a je st b ard zo zróżn ico w an a: od ty p o w y c h b u d y n k ó w h o telo w y ch („ J u n io r” , „D o m o n t” — COS) p rz ez sty liz o w a n y n a c h a tę g ó ra lsk ą b u d y n e k m u z e u m leśn ików , do d o m k ów ca m p in g o w y c h w o śro d k u Z H P . To, co p o zw ala w sz y stk ie te o b ie k ty połączyć w je d n o stk ę m orfologiczn ą, to p o d o b ień stw o fu n k c jo n a ln e , k tó re w y ra ż a się zaró w n o w je j b u d o w ie w e w n ę trz n e j ja k i z e w n ę trz n e j. J e d n o s tk a ta p e łn i bow iem fu n k c ję s p o rto w o -re k re a c y jn ą .
P o zo stałe d w ie d a ją c e się w yd zielić je d n o stk i m orfo log iczne są je sz cze m n iej w y k sz ta łc o n e niż p o p rz ed n ia. J e d n a z n ic h o b e jm u je te re n y leśne, położone w zdłuż d ro g i do T om aszow a i zag o sp o d aro w a n a je st p rzez ośro d k i sezonow e Z N P , „ E n e rg e ty k ” , „ S o se n k a ” , d ru g a — p rz y dro d ze do K o n e w k i — gdzie z n a jd u je się o śro d e k P K P , w o s ta tn ic h l a ta c h g ru n to w n ie p rz eb u d o w an y .
O bie te je d n o s tk i w sw ej b u d o w ie w e w n ę trz n e j są b ard zo je d n o ro d ne. T w orzą je bow iem w y d zielo n e fra g m e n ty w y so k o p ien n eg o lasu, w k tó ry m u sy tu o w a n o in f r a s tr u k tu r ę w y p o czy n k o w ą (dom ki, p a w ilo n y itp.) połączoną ścieżk am i sp ac ero w y m i. R óżnią się n a to m ia s t dość z n a cznie pod w z g lęd em fizjonom ii. J e d n o s tk a u sy tu o w a n a p rz y dro d ze do T om aszow a M azow ieckiego z a b u d o w an a je s t g łó w n ie sezon ow y m i b u d y n k a m i ty p u do m k i cam pingow e, w iaty , p a w ilo n y itp., o dość n isk im sta n d a rd z ie . J e d n o s tk a położona p rz y d ro d z e do K o n e w k i p osiada z a b u d o w ę sta łą , o ciek a w ej a rc h ite k tu rz e i w yższym sta n d a rd z ie .
N a obecną b u d o w ę m o rfologiczną S p a ły n ie w ą tp liw y w p ły w m iała je j re z y d e n c jo n a ln a geneza. M im o u p ły w u p o n ad 40 la t od u d o stę p n ie n ia S p a ły do pu b liczn eg o u ży tk o w a n ia , głó w n e cech y d a w n e j re z y d e n c ji ta k w za k re sie p la n u , ja k i zab u d o w y , są n a d a ł w idoczne. W y d a je się, iż sta ło się to g łó w n ie d zięk i te m u , iż o b szar d a w n e j re z y d e n c ji p re z y d e n ta , liczący 67,19 h a te re n ó w u rz ą d z o n y c h o ra z lasów , zo stał p rz e k a z a n y w rę c e jed n eg o u ż y tk o w n ik a , ja k im je st F u n d u s z W czasów P r a cow niczych. Z apob iegło to zm ian ie c h a ra k te r u u ż y tk o w a n ia te j części S p ały oraz og ran iczy ło liczbę in n y c h u ży tk o w n ik ó w te j m iejscow ości.
Ci o sta tn i zm u szen i b y li za gospodarow ać n ow e te re n y leśn e, p rz y u rz ą -
d z a n iu k tó ry c h p rz e s trz e g a n o zasad y n ie p rz e k s z ta łc a n ia istn ie ją ceg o tu sied lisk a leśnego, lecz w k o m p o n o w a n ia w n ie o b iek tó w w y p o c zy n k o w ych.
U k ład p rz e s trz e n n y w spółczesn ej S p a ły m a c h a ra k te r re z y d e n c ji le- śn o -p a rk o w e j z d a ją c y m i się w y d z ie lić je d n o s tk a m i: c e n tr a ln ą — re z y - d en c jo n a ln o -w y p o cz y n k o w ą, w sch o d n ią — s p o rto w o -re k re a c y jn ą oraz d w iem a je d n o stk a m i w czasow ym i, zach o d n ią i p ó łn o cn ą (rys. 2).
C ała m iejscow ość p o w stała n a sied lisk u w y so k o p ien n eg o lasu so sn o wego, k tó ry zach o w a n y zo stał do dziś, a ty lk o w części c e n tra ln e j p rz e k ształco n o go w p a rk . B ra k tu in d y w id u a ln y c h d ziałek b u d o w lan y c h , a je d y n y m i lin ia m i g ra n ic z n y m i są ciągi k o m u n ik a c y jn e (dw a szlak i d ro gow e i u lica obw odow a) oraz lin ie p o d ziału w łasnościow ego, w y z n a c z a jące zasięgi w sz y stk ic h — z w y ją tk ie m F W P — ośrod kó w w y p o c z y n kow ych. U k ład ta k i s tw a rz a w ra ż e n ie o tw a rte g o i d a je m ożliw ość sze
ro k ie j p e n e tra c ji po całej m iejscow ości. Z p u n k tu w id zen ia b u d o w y m orfologiczn ej S p ała r e p re z e n tu je u k ła d p ro sty , n a co n ie w ą tp liw y w p ły w m a fa k t, iż p o w sta ła ona n a s u ro w y m k o rz e n iu jak o m o n o fu n k - c jo n a ln a m iejscow ość re z y d e n c jo n a ln a .
W o d ró ż n ie n iu od b u d o w y w e w n ę trz n e j (plan m iejscow ości), fizjo n o m ia S p a ły je s t b ard zo zróżnicow ana, ta k pod w z g lęd em k u b a tu ry , a r c h i
te k tu ry , ja k i s ta n d a rd u , co p o m n iejsza je j re zy d e n c jo n a ln o -w y p o c z y n - k o w y c h a ra k te r.
4. Z A G O SP O D A R O W A N IE TURYSTYCZNE
W ro k u 1988 działaln o ść w y p o c zy n k o w ą p ro w a d ziło n a te re n ie S p ały 10 ośro d k ó w ró ż n e j sk a li i s ta n d a rd u , k tó re d y sp o n o w ały 1017 m ie js c a m i no cleg o w y m i c z y n n y m i ca ły ro k. W sezonie le tn im liczba ta w z ra s ta ła do 1568 m iejsc. S ta ły m i m iejscam i n o cleg o w y m i d y sp o n o w ały t y l ko trz y o śro d k i w y p o czynkow e, k tó re n a le ż a ły do F W P , P K P i COS.
N a jw ię k szy m o śro d k iem w y p o c zy n k o w y m w S p alę d y sp o n u je F u n dusz W czasów P rac o w n iczy c h , k tó r y je s t z a raz em n o m in a ln y m gospo d a rz e m zn acznej części całej m iejscow ości. O śro d ek ten, ja k ju ż w sp o m in aliśm y , p o w sta ł w o p arciu o o b ie k ty p rz e d w o je n n e j re z y d e n c ji p r e zy d e n tó w R P , p rz e k a z a n e w 1948 r. n a te n cel. O becn ie d y sp o n u je 7 dom am i w czasow ym i, w k tó ry c h z n a jd u je się 755 m iejsc n oclegow ych,
R ys. 2. U k ład p rzestrzen n y S p a ły
1 — d ro g i, d ro g i p o ln e , ście żk i? 2 — w o d y (rz e k i, s ta w y ) ; 3 — lin ie w ła s n o ś c io w e ; 4 — U iy ? 5 — p a r k i i 6 — b u d y n k i, b u d o w le
D e ss in 2. La d isp o sitio n sp a tia le d e Spała
1 — r o u te s , r o u te s à tr a v e r s ch a m p s , sen tiers,- 2 — e a u x ( r iv iè r e s , é ta n g s ) ; 3 — lig n e s d é lim ita n t le s f r o n ti è r e s e n tr e le s p r o p r ié té s ; 4 — f o r ê t s ; 5 — p a r c s ; 6 — im m e u b le s , c o n s tr u c tio n s
zaliczan y ch do I i II k a te g o rii s ta n d a rd u . N a js ta rsz e do m y F W P „R o gacz” (63 m iejsca) oraz „D zik” (129 m iejsc) pochodzą jeszcze z czasów ca rsk ich i w y b u d o w a n e zo stały k o lejn o w 1900 i 1910 ro k u . D alsze dw a:
„Ł o ś” (165 m iejsc) i „ Ż u b r ” (157 m iejsc) p o w sta ły w 1940 ro k u , a p o zostałe trz y : „Ż b ik " (76 m iejsc), „R y ś” (85 m iejsc) i „M iś” (80 m iejsc) w y b u d o w a n o w la ta c h 1977, 1978 i 1982.
O bok dom ów m ieszk a ln y c h F W P d y s p o n u je ró w n ież n a te re n ie S p a ły bazą g astro n o m icz n ą, n a k tó rą sk ład a się ja d a ln ia z 600 m iejscam i k o n s u m p c y jn y m i o ra z d w ie k a w ia rn ie : „ P ie k ie łk o ” (40 m iejsc) i „P o d K ra s n o lu d k a m i” (80 m iejsc).
O śro d ek F W P cz y n n y je s t p rz ez c a ły rok, z a tru d n ia ją c łączn ie 215 osób, z czego aż 124 osoby d o jeżd ż ają do p ra c y spoza S p a ły (stan w 1988 r.).
D ru g i pod w z g lęd em w ielkości s ta łe j b az y n o cleg ow ej je st C e n tra ln y O śro d ek S p o rtu (COS). P ro w a d z i on obecną sw o ją działaln o ść od ro k u 1968, a p o b u d o w a n y został n a m ie jsc u d aw n eg o pola do żynkow ego i p rz ed w o jen n e g o sta d io n u leśn ego ( Ł u c z y ń s k a 1990). O śro d ek ten p o w sta ł ja k o jed en z k ilk u tego ty p u w k ra ju , a jego za d an iem je s t u m o żliw ien ie p rz y g o to w a n ia k o n d y c y jn e g o ró ż n y ch g ru p sp o rto w có w p rz e d w a żn y m i zaw odam i. W o k re sa c h zm niejszon eg o u ży tk o w a n ia p rzez sp o rto w có w u d o stę p n ia n y je s t n a cele k o n fe re n c y jn e i szkoleniow e.
COS d y sp o n u je dw om a h o te la m i o n az w ac h „D o m o n t” (60 m iejsc) oraz „ J u n io r ” (102 m iejsca), a ta k ż e p aw ilo n em h o te lo w y m p o s ia d a ją cy m 27 m iejsc. Z n a jd u je się tu ró w n ież w łasn a b aza g astro n o m icz n a (stołów ka, k aw ia rn ie). O śro d ek p osiada b ard zo now oczesne w y po sażen ie tren in g o w e , na k tó re s k ła d a ją się m. in. le śn y stad io n le k k o a tle ty c z n y z b ieżn ią ta rta n o w ą , now oczesna k r y ta h a la s p o rto w a o ro z m ia ra c h 116 * 63 m, k r y ta b ieżn ia o długości 140 m, sa u n a w olno sto jąca. O glą
d an ie tre n in g ó w o raz zaw odów k o n tro ln y c h o rg a n iz o w an y c h n a te re n ie COS sta n o w i je d n ą z a tra k c ji d la w y p o c zy w ają cy ch w S p alę osób.
W o śro d k u p ra c u je 129 osób, z czego ty lk o 8 to m ieszk a ń cy S p ały.
T rzecim cz y n n y m c a ły ro k o b iek tem w y p o c zy n k o w y m je s t o środ ek w czasow y P K P . P o w sta ł on w ro k u 1961 jak o b aza k o lo n ijn a czy n n a sezonow o i d opiero po re m o n c ie w 1985 r. o raz d o b u d o w a n iu p ię tra w 1986 r. działa jak o o b ie k t w czasów ro d z in n y c h . O śro d ek ten d y s p o n u je 73 m iejscam i n o clegow ym i oraz sto łó w k ą n a 100 m iejsc k o n su m p cy jn y ch .
P o zo stałe o b ie k ty w y p o czy n k o w e S p a ły m a ją c h a ra k te r sezonow y, d y sp o n u ją c d o m k am i ca m p in g o w y m i lu b za ad o p to w a n y m i n a sezon p o m ieszczeniam i szkolnym i.
W 1962 r. p o w stał ośro d ek w czasów ro d z in n y c h „ S o sen k a” , k tó reg o o b ecn y m i w łaścicielam i są Ł ódzkie P rz e d się b io rstw o P rz e m y s łu D rz e
w nego, O k ręg o w e P rz e d się b io rstw o S u ro w có w W tó rn y c h , Z a k ła d y S k le je k w R ad o m sk u i Z a k ła d y M eblow e w P io trk o w ie T ry b u n a lsk im . O śro d ek d y sp o n u je 26 d o m k am i ca m p in g o w y m i o łącz n ej liczbie 130 m iejsc i czy n n y je s t ty lk o w o k re sie w a k a c ji letn ich .
O b iek t w y p o c zy n k o w y Z N P w S p alę n a le ż y do O śro d k a U sług P e d agogicznych i S o c ja ln y c h w Łodzi. P o w sta ł on w ro k u 1966 i sk ła d a się z 12 d o m ków c a m p in g o w y c h i 4 p aw ilon ów . Ł ączn ie 65 m iejsc n o clegow ych. C zy n n y je s t ty lk o w o k re sie w a k a c ji letn ich .
N a te re n a c h le śn y c h u s y tu o w a n y je s t O śro d e k W y p o czy n k o w y Z a k ła d u E n erg ety czn e g o w Łodzi. S k ła d a się on z 8 d w uo sob ow ych d o m ków cam p in g o w y ch , k tó re u d o stę p n io n e są w o k re sie od 1 cz erw c a do 30 w rześn ia.
P o d o b n y s ta n d a r d r e p re z e n tu je O śro d ek „B u d o w la n i” n a le ż ą c y do P rz e d się b io rstw a T ra n sp o rto w o -S p rz ę to w e g o B u d o w n ictw a „ T ra n s b u d ” w Łodzi. D y sp o n u je on 5 d o m k am i ca m p in g o w y m i o łącz n ej liczbie 20 m iejsc noclegow ych.
P o zo stałe ośro d k i w y p o czy n k o w e z n a jd u ją c e się n a te re n ie S p ały m a ją jeszcze in n y c h a ra k te r.
O śro d ek obozow y K o m e n d y C h o rąg w i S k ie rn ie w ic k ie j Z H P p o w sta ł w 1966 r. s ta ra n ie m R a d y P rz y ja c ió ł H a rc e rstw a z R a w y M azow ieckiej.
D y sp o n u je on 10 d o m k am i ca m p in g o w y m i o raz po lem n am io to w y m , ł ą cznie n a 220 m iejsc noclegow ych. C z y n n y je s t ty lk o w sezonie obozo
w ym .
W o k resie w a k a c ji u ru c h a m ia n y je s t ró w n ie ż w p om ieszczen iach m iejsco w ej szk o ły p o d staw o w e j oraz w in te rn a c ie liceu m o g ó ln o k ształ
cącego z T om aszow a M azow ieckiego o śro d ek k o lo n ijn y Z a k ła d u U sług i O b iek tó w S o c ja ln y c h w Łodzi. Ł ąc zn ie o b ie k ty te d y sp o n u ją 100 m ie j
scam i no cleg o w y m i i odpo w ied n im zapleczem g astro n o m icz n y m .
D o k o n a n y p rz e g lą d b azy n oclego w ej o śro d k ó w w y p o c z y n k o w y c h zlo
k a liz o w a n y c h n a te re n ie S p a ły w sk a z u je n a ich b ard zo zró żn ico w an y s ta n d a rd . O śro d k i sta łe , cz y n n e c a ły rok, d y sp o n u ją o b ie k ta m i n a d o b ry m , a np. w p rz y p a d k u h o te lu „D o m o n t” — n a te re n ie COS — b a r dzo d o b ry m poziom ie. O śro d k i sezonow e, k tó re u ż y tk u ją g łó w n ie do m ki cam pingow e, o fe ru ją b a rd z ie j s p a rta ń s k ie w a ru n k i w yp o czy n k u .
O bok o b iek tó w nocleg o w y ch i g astro n o m icz n y ch in f r a s tr u k tu r ę t u ry s ty c z n ą tw o rz ą n a te re n ie S p a ły u rz ą d z e n ia i o b ie k ty św iad czące u s łu gi k u ltu ra ln e , sp o rto w e, so c ja ln e i inne. C zęść z n ich , k tó re w ym ien io n o w cześniej, słu żą zaró w n o sta ły m m ieszkańcom , ja k i tu ry sto m , in n e — o śro d e k sp o rtó w w o d n y ch , p rz y s ta ń k a ja k o w a , w y p o ż y cza ln ia s p rz ę tu s p o rto w o -tu ry sty c z n e g o , k o rt ten iso w y czy sa la b ila rd o w a — u ż y tk o w a n e są głó w n ie p rzez w y p o c zy w ają cy ch w te j m iejscow ości. W S palę
kończy się ró w n ie ż g łó w n y szlak tu ry s ty c z n y Z iem i P io trk o w s k ie j —
„S zlak P a rty z a n c k i”.
5. RUCH TUR YSTYCZNY
M iarą fu n k c ji tu ry s ty c z n e j m iejscow ości je s t w ielkość, s tr u k tu r a oraz zasięg g eo g raficz n y ru c h u tu ry sty c z n e g o , k tó ry w sk a z u je n a je j ra n g ę w sk a li re g io n u , k r a ju czy E u ro p y . W ty m m ie jsc u n ależ y z a z n a czyć, iż ru c h tu ry s ty c z n y jak o cecha w y łąc zn a o sa d n ic tw a tu ry s ty c z n e go po w in ien być p rz e d m io te m szczegółow ej a n a liz y w k a ż d y m o p ra c o w a n iu n au k o w y m , tra k tu ją c y m o m iejscow ości zw iązan ej z szero ko p o
ję tą fu n k c ją tu ry sty c z n ą .
W ielkość ru c h u tu ry s ty c z n e g o z a re je s tro w a n a n a te re n ie S p a ły w istn ie ją c y c h tu w la ta c h osiem d ziesiąty ch o śro d k a ch w y p o c zy n k o w ych, u trz y m u je się n a poziom ie około 20 tys. osób roczn ie z n ie w ie l
k im i ty lk o w a h an iam i. W 1981 r. p rz e b y w a ło n a te re n ie m iejscow ości 19 820 tu ry s tó w , w 1987 r. — 20 177, a w 1989 r. — 19 482 osoby. P o m im o b ard zo u sta b iliz o w a n e j liczby g lo b aln ej, zm ian y , i to dość w y r a źne, n a s tę p u ją w w ielkości liczb y osób p rz y ję ty c h p rzez poszczególne ośro d k i w yp o czy n k o w e (tab. 1).
T a b e l a I
W ie lk o ś ć ruchu tu r y sty c z n e g o w Sp alę w la ta ch o sie m d z ie sią ty c h La grandeur du m o u v em en t to u r istiq u e à Sp ala dan s le s a n n ées q u a tre-v in g ts
N a zw a ośrod k a w y p o c z y n k o w e g o
W ie lk o ś ć ruchu tu r y sty c z n e g o
1981 (1) 1987 (2) 1989 (1)
licz b a »/o liczb a Vo liczb a °/o
F u n d u sz W c z a s ó w P ra co w
n ic zy c h 11 998 60,5 11 263 55,8 9 063 46,5
C en tra ln y O śro d ek Sportu 3 794 19,2 6 849 34,0 8 046 41,3
O środ ek PKP — — 933 4,6 1 221 6,3
P o zo s ta łe o środ k i d z ia ła ją c e
s e z o n o w o 4 028 20,3 1 132 5,6 1 152 5,9
R azem 19 820 100,0 20 177 100,0 19 482 100,0
Z r ó d i o : 1 — Ł u c z y ń s k a D ., 1990, Spa la i a k o o ś r o d e k t u r y s t y c z n y , m a s z y n o p is p r a c y m a g is te r s k i e j w y k o n a n e j w Z a k ła d z ie G e o g r a f ii M ia s t i T u ry z m u ULi 2 — b a d a n ia w ła s n e .
W m ia rę u p ły w u la t zm n iejsza się ro la ośro d k ó w sezo no w ych w g lo b a ln e j liczbie w y p o c zy w ają cy ch w S p alę i to n ie m a l c z te ro k ro tn ie , bo
z 20,3% o gólnej liczby tu ry s tó w w 1981 r. do 5,9% w 1989 r. D ru g a p raw id ło w o ść — to z m n iejsza n ie się ro li n ajw ięk sz eg o o rg a n iz a to ra w y po czy n k u na te re n ie b a d a n e j m iejscow ości, ja k im je s t F W P , z 60,5%
całego re je stro w a n e g o ru c h u tu ry sty c z n e g o w ro k u 1981 do 46,5% w r o k u 1989. S p ad ek liczby w y p o c zy w ają cy ch w o b ie k ta c h F W P je s t z n a czny i w ciąż p o s tę p u ją c y . W liczbach b ez w zg lęd n y c h w 1980 r. F W P obsłu ży ł 14 487 osób, a w dziesięć la t pó źn iej aż o 5424 osoby m n iej (1989 r.), czyli o p o n ad 37% m n iej niż w 1980 r. D zieje się to p rz y je dno czesn y m d y n am icz n y m w zroście liczb y o b słu g iw a n y c h p rzez COS.
W ro k u 1980 C e n tra ln y O śro d ek S p o rtu p rz y ją ł 3714 osób, a w d ziesięć la t później (1989 r.) ju ż 8046, czyli o 4332 osoby w ięcej (w zro st o p o n ad 116%).
Z ao b se rw o w a n e z m ia n y w w ielkości ru c h u tu ry sty c z n e g o o b słu g i
w an eg o przez poszczególne o śro d k i w y n ik a ją z je d n e j s tro n y z o d d a w a n ia do e k sp lo a ta c ji n o w y c h o b iek tó w nocleg ow ych (COS, P K P ) lu b w y łączenie z u ż y tk o w a n ia o b iek tó w w y e k sp lo a to w a n y c h (FW P), a tak że z tru d n o śc i fin an so w y ch , ja k ie p o ja w iły się w d ru g ie j połow ie la t o siem d ziesią ty c h i d o tk n ę ły głó w n ie ośro d k i za k ła d o w e (ośrodki sezonow e).
P rz e d sta w io n y o b ra z u leg a p e w n e j m o d y fik a c ji w p rz y p a d k u an a liz y ru c h u tu ry sty c z n e g o p rz e p ro w a d z o n e j w o p arciu o w sk aź n ik liczby osób w y p o c zy w ają cy ch , p rz y p a d a ją c y c h n a jed n o m ie jsc e noclegow e. W sk a źn ik ten w y liczony łączn ie dla w szy stk ich ośro d k ó w d z ia ła ją c y c h w S p a lę w ro k u 1987 w y n ió sł 12,9 osoby na k aż d e m iejsce no clego w e i p o tw ie rd z a w y p o c zy n k o w y c h a ra k te r m iejscow ości (d ług ie p o b y ty ). J e s t on je d n a k bard zo zró żn ico w an y w zależności od c h a ra k te r u ośrodka.
O śro d k i sezonow e w b a d a n y m ro k u p o sia d a ły w sk a ź n ik w g ra n ic a c h od 1,0 („ S o sen k a” ) do 6,6 („ E n e rg e ty k ”), co św iad czy o ich w y p o c zy n k o w y m c h a ra k te rz e (dłu g ie pob y ty ). Z naczn ie w ięk sze zró żn ico w an ie p r z y j
m u je o m aw ian y w sk a ź n ik w g ru p ie ośro d k ó w c z y n n y c h p rzez c a ły ro k.
K sz ta łto w a ł się on bow iem od 12,8 w p rz y p a d k u o śro d k a P K P , p rzez 14,9 w F W P aż po 36,2 w COS. W sk aźn ik i o śro d k ó w P K P i F W P ś w ia d czą o długich, k ilk u ty g o d n io w y c h p o b y ta c h w y p o c z y w a ją c y c h tu osób, w sk a ź n ik C OS w y ra ź n ie w sk a z u je na d u żą ro ta c ję gości, k tó rz y tu p rz e b y w a ją , co św iad c zy o in n y m niż w y p o c zy n k o w y , c h a ra k te rz e tego o śro dka. O b ie k ty COS w y k o rz y sty w a n e są n ie ty lk o p rzez sp o rto w có w p r z y jeżd ż a ją c y c h n a z g ru p o w a n ia i obozy k o n d y c y jn e , ale często jak o m ie j
sce k ró tk o trw a ły c h k o n fe re n c ji, sem in arió w czy sp o tk a ń zaw odow ych.
Ta częsta ro ta c ja gości w y n ik a ją c a z ro zszerz en ia c h a ra k te r u św iad czo n y c h p rzez COS u słu g w y ja ś n ia ta k szy b k i i d u ż y p rz y ro s t liczb y t u ry s tó w w ty m o śro d k u w o sta tn im dziesięcioleciu.
C h a ra k te r m iejscow ości tu ry s ty c z n e j o k re śla sezonow ość ru c h u t u ry sty cz n eg o , w y z n acz ająca r y tm je j życia. A n a liza sezonow ości ru c h u
tu ry sty c z n e g o p rz e p ro w a d z o n a w S p alę d la trz e c h la t z o statn ieg o d zie
sięciolecia (1981, 1987 i 1989 r.) w y k a z u je d u żą zgodność n a tę ż e n ia p o b y tó w w poszczególnych m iesiącach i um o żliw ia s fo rm u ło w a n ie b a r dziej g e n e ra ln y c h p raw id ło w o ści (rys. 3).
% 15 14 13 12 11 10 9
8
7 6 5 4 3 2 1
0
Rys. 3. S e z o n o w o ś ć ruchu tu r y sty c z n e g o w Sp alę w la ta ch o sie m d z ie sią ty ch D e ssin 3. Le ca ra ctère sa iso n n ier du m o u v em en t to u ristiq u e à S p ała dan s le s
a n n ée s q u a tre-v in g ts
S p ała je st m iejscow ością o sto su n k o w o n ie w ie lk ic h w a h a n ia c h ru c h u tu ry sty c z n e g o , ale w y ra ź n ie zazn ac zając ej się k u lm in a c ji p rz y jazd ó w . R óżnice p om ięd zy m iesiącam i o n a jw ię k sz e j (sierp ie ń lu b lipiec) i n a j m n ie jsz e j fre k w e n c ji (w zależności od ro k u , listo p a d , g ru d z ie ń , sty czeń ) oscy lo w ały w b a d a n y c h la ta c h w okolicach 11 p u n k tó w , z ty m że liczba m iesięcy o u d ziale ru c h u tu ry sty c z n e g o poniżej 6 % k ażd orazo w o o g ra n icza ła się do 3, p rz y 3— 4 m iesiąca ch z fr e k w e n c ją p ow yżej 10% cało
roczn ego ru c h u .
R o z p a tru ją c sezonow ość p rz y ja z d ó w do S p a ły w zależn ości od p ó r ro k u , zaobserw o w ać m ożna b ard zo in te re s u ją c ą p raw id ło w o ść. F re k w e n c ja zim ą, w io sn ą i je sie n ią je st b ard zo zbliżona i w y n o si po około 20%
o g ó ln ej liczb y w y p o c zy w ają cy ch w k aż d y m z w y m ien io n y ch okresów . U dział w y p o c zy w ają cy ch la te m je s t d w u k ro tn ie w ięk sz y niż w k aż d ej z p o zo stały ch p ó r ro k u i k s z ta łtu je się w g ra n ic a c h 35— 40% ru c h u rocznego. P raw id ło w o ść ta, bard zo w y ra ź n a n a p o cz ątk u la t o siem d zie
sią ty c h (1981 r.), ulega p e w n y m zm ianom , p o leg ają cy m n a zm n iejsza n iu się fre k w e n c ji w sezonie le tn im i zw ięk szen iu w o k re sie zim ow ym
(1989 r.). Z im a w k o ń c u la t o siem d ziesiąty ch w y ra ź n ie s ta je się d ru g im , po o k re sie lata, sezonem w y p o c zy n k o w y m w S p a lę (tab. II).
T a b e l a II S e z o n o w o ś ć ruchu tu r y sty c z n e g o w Sp alę
w la ta ch o sie m d z ie sią ty c h
La ca ra ctère sa iso n n ie r du m o u v em en t to u ristiq u e à Spala dan s le s a n n é e s q u a tre -v in g ts
Pora roku
U d zia ł p r o c e n to w y tu ry stó w 1981 (1) 1987 (2) 1989(1)
W io sn a (m arzec— maj) 22,3 22,6 21,6
Lato (c ze rw ie c — sierp ień ) 40,9 35,5 35,1
J e sie ń (w rzesień — listop ad ) 19,5 22,5 19,3
Zima (gru d zień —luty) 17,3 19,4 24,0
R azem 100,0 100,0 100,0
Ź r ó d ł o : 1 — Ł u c z y ń s k a , S pała Jako ośrodek turystycznyi 2 — b a d a n ia w ła s n e .
C h a ra k te r w a lo ró w w y p o c zy n k o w y ch m iejscow ości, s ta n d a r d je j w y posażenia, a n a d e w szy stk o położenie g eo g raficzn e m a ją sw ój w p ły w n a s tr u k tu r ę d e m o g ra ficzn ą w y p o c zy w ają cy ch w n ie j osób.
B ad an ia s t r u k tu r y p łci i w ie k u w y p o c zy w ają cy ch n a te re n ie S p ały w 1981 i 1989 r. w sk a z u ją n a d o m in u ją c y u d ział lu d n o ści w w ie k u p ro -
T a b e l a III Struktura w ie k u w y p o c z y w a ją c y c h w o śro d k a ch FW P i C O S w S p alę
w la ta ch o s ie m d z ie sią ty c h (u d ział %) La stru ctu re d e l'a g e d e s p e r so n n es se rep o sa n t
d an s le s cen tre s du G ond s d es V a c a n c e s d es S a la riés et le C en tre d e Sport à Spała dan s le s a n n ée s q u a tre -v in g ts (en %>)
Grupa w ie k o w a
F und usz W c z a s ó w P ra c o w n ic zy c h
C en tr a ln y O środ ek Sportu
1981 1989 1981 1989
L udność w w ie k u p rzed p rod u k
c y jn y m 17,5 12,8 15,0 26,1
L ud ność w w ie k u p ro d u k cy jn y m 42,8 29,0 82,5 72,1
L ud ność w w ie k u p o p ro d u k
cy jn y m 39,7 58,2 2,5 1,8
Razem 100,0 100,0 100,0 100,0
2 r ó d 1 o; Ł u c z y ń s k a , Spala ¡ako oitod ek turystyczny.
a ) F W P
M Ç ZC ZY 2N I WIEK K O B IE TY
b) COS
M E Z C Z Y 2 N I K O B IE TY
V / / ■ ' / . ' /
.. v / / / / / / / / / ~
V / / / / / / / / ' ■ ' / ' / / / ' T ~
wyy/y/y/}fflyyyyyyyyyyyyyî7.
16% 14 12 10 10 12 14 16%
R ys. 4. Struktura p ic i i w ie k u w y p o c z y w a ją c y c h w S p a lę w 1987 r.
D e ssin 4. La stru ctu re du s e x e et d e l'â g e d e s p e rso n n es se r ep o sa n t à Sp ala en 1987
d u k c y jn y m (k o b iety 18— 59 lat). G ru p a ta s ta n o w iła odp ow iedn io 49,1%
i 50,2% ogółu p rz e b y w a ją c y c h ta m tu ry stó w . W an a liz o w a n y m o k resie w zrósł u d ział w y p o c z y w a ją c y c h w w ie k u p o p ro d u k c y jn y m z 26,9% do 29,9% , z m a la ła n a to m ia st liczba dzieci i m ło dzieży (24,0% i 19,9% ). N a te n o gólny o b ra z w y p o c zy w ają cy ch w S p alę d o m in u ją c y w p ły w m a ją
KOBIETY
Ę 7 ;w ///7 ///^ ^
WIEK MÇHCZY2NI% 10 T 20 %
Rys. 5. Struktura p ici i w ie k u w y p o c2y w a ją c y c h w S p a lę w o śro d k a ch FW P w 1987 r.
a — lu t y i b — c z e r w ie c i c — lip ie c
D essin 5. La structure du s e x e et d e l'â g e d es p e r so n n es se rep osan t d an s le s c en tre s du F on d s d e s V a c a n c e s d e s S a la riés à S p ała en 1987
a — f é v r i e r ; b — ju in ; c — ju i lle t
goście dw óch o śro d k ó w (FW P i COS), k tó rz y w p o ró w n y w a n y c h la ta c h stan o w ili od 80 do 88% w szy stk ich p rz y je z d n y c h . P o d w zg lędem s tr u k tu r y w ie k u w y p o c zy w ają cy ch ośro d k i te ró ż n ią się w sposób d ia
m e tra ln y (tab. III, ry s. 4). W F W P w y p o c zy w ają g łó w n ie lu d zie w w ie k u sta rsz y m , a u d ział e m e ry tó w w ro k u 1989 p rz e k ro c z y ł zn aczn ie 50% (58% ). W C e n tra ln y m O śro d k u S p o rtu p rz e b y w a ją g łó w n ie lu dzie m łodzi w w ie k u p ro d u k c y jn y m i m łodzież. Ł ączn ie sta n o w ią oni około 98% w y p o c zy w ają cy ch .
W iek w y p o c z y w a ją c y c h bard zo ściśle k o re lu je z sezo nem w y p o c zy n kow ym . D otyczy to g łó w n ie p o b y tu w o śro d k u FW P , k tó ry m a, ja k to ju ż stw ie rd z iliśm y , c h a ra k te r w y łąc zn ie w czasow y. B ad an ia p rz e p ro w adzone w 1987 r. b ard zo w y ra ź n ie p o tw ie rd z a ją to sp o strze żen ie (rys. 5).
W lu ty m o b se rw u je się d u ż y u d ział dzieci i m łodzieży (ferie zim ow e), p rz y n ie w ie lk ie j p a rty c y p a c ji w w y p o c zy n k u lu d n o ści w w ie k u e m e ry ta ln y m . O d w ro tn o śc ią tego je s t s tr u k tu r a w y p o c zy w ają cy ch w c z erw cu, w śró d k tó ry c h 2/3 (66,5% ) sta n o w ią e m ery ci. N a jb a rd z ie j p r a w id ło w ą s tr u k tu r ę w ie k u re p re z e n tu ją w y p o c z y w a ją c y w F W P w m ie siąca ch w a k a c y jn y c h (lipiec).
Z aró w n o c h a ra k te r p o b y tu n a te re n ie COS (g ru p y sportow ców ), ja k i p e w n a izo lacja p rz e s trz e n n a tego o śro d k a p o w o d u ją, iż p ra k ty c z n ie ty lk o w sezonach w a k a c y jn y c h (farie zim ow e i w a k a c je letn ie) c e n tru m S p a ły tę tn i p e łn ią życia, ja k ą w noszą lu d zie m łodzi i dzieci. W p o zo sta
ły m o k resie p rz e m ie n ia się w cich ą i sp o k o jn ą m iejsco w o ść w y p o c zy n k u lu d zi „trzecieg o w ie k u ”, choć w n ie d a le k ie m C e n tra ln y m O śro d k u S p o r
to w y m p rz e b y w a ją m łodzi sp o rto w c y , k tó ry c h cel p o b y tu o raz p ro g ra m sp ęd z an ia czasu (tre n in g i) izo lu ją od re s z ty w y p o c z y w a ją c y c h w te j m ie j
scow ości osób.
R an g ę m iejscow ości tu ry s ty c z n e j o k re śla zasięg te ry to ria ln y m iejsc zam ie szk iw an ia p rz y je ż d ż a ją c y c h tu w czasow iczów . Szczegółow a a n a li
za p rz e p ro w a d z o n a d la ro k u 1987 w y k a zała, iż 37,3% w szy stk ich w y p o c z y w ając y ch w ty m ro k u w S p alę pochodziło z w o jew ó d ztw a w a rsz a w skiego, 26,3% z łódzkiego, 4,0% z k ato w ick ieg o , 3,4% z p io trk o w sk ieg o i 2,3% ze sk iern iew ic k ieg o . T a k w ięc, z p ięciu n a jb liż e j poło żon ych w o je w ó d z tw (z w y ją tk ie m k atow ickiego) pochodziło blisk o 3/4 w y p o c zy w a ją c y c h w te j m iejscow ości, co św iad czy o d u żej k o n c e n tra c ji i n ie w ielk im zasięg u o d d z ia ły w a n ia S p a ły ja k o o śro d k a w y p o czy n k o w eg o . P o tw ie rd z a to ró w n ie ż b a rd z ie j szczegółow a a n a liz a (rys. 6).
W śród w y p o c z y w a ją c y c h w o śro d k u F W P zd e cy d o w an ie d o m in u ją m ieszk a ń cy d w óch w o jew ó d ztw : w a rszaw sk ie g o (46,5% ) i łódzkiego (35,0% ), a p re c y z y jn ie j: m ia s t W a rsza w y i Łodzi, sk ą d pochodziło 72,4%
w sz y stk ic h osób w y p o c z y w a ją c y c h w o śro d k u F W P w S palę. L iczb y te d o b itn ie w s k a z u ją n a lo k a ln y c h a ra k te r o śro d k a F W P w te j m ie jsc o wości.
O d m ien n ie k s z ta łtu je się zasięg o d d ziały w a n ia d ru g ieg o pod w z g lę
d em liczb y p rz y jm o w a n y c h gości ośro dka, ja k im je s t COS. W 1987 r.
Rys. 6. P o ch o d z en ie te r y to r ia ln e w y p o c z y w a ją c y c h w S p alę w 1987 r.
(mapa k o n cen tra cji)
1 _ m ie s z k a ń c y w g w o je w ó d z tw ! 2 — tu ry ś c i w g w o je w ó d z tw i I, II, III, IV , V — s to p n ie k o n c e n tr a c ji D essin 6. L 'origine te rrito ria le d es p e r so n n es se r ep o sa n t à Sp ała en 1987
(carte d e c o n cen tra tio n )
1 — le s h a b ita n ts s e lo n le s v o lv o d ie s i 2 — le s to u r is te s s e lo n le s v o lv o d ie s i I, II, III, IV , V — d e g r é s d e c o n c e n tr a tio n
z noclegów w C OS k o rz y sta ło 27,5% m ieszk ań có w w o jew ó d ztw a w a r- szaw skiego, 8,6% — łódzkiego, 5,6% — k ato w ick ie g o i 5,0% — g d a ń skiego. M niej też, niż w p rz y p a d k u F W P , bo ty lk o 33,1% ogółu gości COS w b a d a n y m ro k u m ieszk ało w W a rsza w ie i Łodzi. O śro d ek S p o r
to w y obok O śro d k ó w Z N P i Z H P p rz y jm o w a ł w sw oich o b ie k ta c h gości zag ran icz n y ch . Ł ączn ie p rz eb y w ało tu w 1987 r. 315 cudzoziem ców , co stan o w iło 4,6% ogółu z a re je s tro w a n y c h w ty m ro k u gości COS.
O soby w y p o c zy w ają ce w o śro d k a ch sezo no w y ch S p ały p ochodziły w zd e cy d o w an ej w iększości z trz e c h w o jew ó d ztw : łódzkiego, w a rs z a w skiego i p io trk o w sk ieg o . P rzy k ład o w o , w y p o c z y w a ją c y w 1987 r. w O śro d
k u Z N P w 75% b y li m ie sz k a ń c a m i w o je w ó d z tw a łódzkiego, w ty m aż w 71%) b y li to m ieszk a ń cy Łodzi.
A n a liza poch odzenia te ry to ria ln e g o w y p o c zy w ają cy ch n a te re n ie S p a ły b ard zo w y ra ź n ie w sk az u je, iż z w y ją tk ie m O śro d k a COS, m ie jsc o w ość ta p o siad a zasięg lo k aln y , o g ra n ic zo n y do w o jew ó d ztw P o lski Ś ro d k ow ej, ze szczególnym u w y p u k le n ie m w o je w ó d z tw a w a rszaw sk ie g o i łódz
kiego, a jeszcze b a rd z ie j p re c y z y jn ie dw óch m ia st: W a rsza w y i Ło
dzi. P o tw ie rd z a to ró w n ie ż w sp ó łcz y n n ik k o n c e n tra c ji po chodzenia t e r y to ria ln e g o w y p o c zy w ają cy ch w S palę, w y liczo n y w sto s u n k u do liczby m ieszk ań có w poszczególnych w o jew ó d ztw , k tó ry w y n o si dla 1987 r.
rj = 0,705, ja k ró w n ie ż fa k t, iż 73,8% w y p o c zy w ają cy ch pochodziło z o bszarów o d leg ły ch od S p ały n ie w ięcej niż o 100 k m (rys. 6).
S p ała je s t ró w n ie ż m iejsco w ością w e ek en d o w ą d la m ieszk ań ców o ko liczn y ch m iast, zw łaszcza Łodzi, P io trk o w a , T om aszow a M azow ieckiego.
D uży k o m p lek s leśn y , u rz ą d z e n ia re k re a c y jn e (O środ ek S p o rto w o -R e k re a c y jn y F W P ), bliskość P ilicy , a n a d e w szy stk o ła tw y d o stęp k o m u n i
k a c y jn y (dobra droga, zn aczn a liczb a połączeń a u to b u so w y c h ) pow od uje, że w o k re sie od w io sn y do późnej jesien i (g rzy b o b ran ia ) je s t ona dość licznie o dw iedzana, zw łaszcza w w o ln e od p ra c y so b o ty i niedziele.
P o m ia ry ru c h u w eekendow ego, p rz e p ro w a d zo n e w lip cu i sie rp n iu w 1981 r. (25 i 26 lipca, 15 i 16 sierp n ia) p rzez Ł u c z y ń s k ą (1990) oraz w 1986 ro k u (5 i 6 lip ca, 9 i 10 sierp n ia) p rz ez P r z y b y s z e w s k ą (1987) w y k a zały , iż w zależności od s ta n u pogody p rz y je ż d ż a do S p a ły od 200 do 400 osób n a w y p o c zy n ek w e ek en d o w y (bez nocow ania).
P rz y ja z d y te m a ją często c h a ra k te r o dw iedzin u p rz e b y w a ją c y c h w S p a lę n a w y p o c zy n k u członków ro d zin lu b zn ajo m y ch , a ich c h a ra k te r zm ie n ia się głó w n ie jesien ią w o k re sie g rz y b o b ra n ia . P rz y ja z d y w eek en d o w e w około 50— 60% o d b y w a ją się p rz y uży ciu w łasn eg o sam o ch o d u oso
bow ego. D uży je st też u d ział k o m u n ik a c ji P K S , z k tó re j k o rz y sta około 30— 35% osób. N iew iele osób w ro k u 1981 k o rz y sta ło z k o m u n ik a c ji k o le jo w e j — 10— 15% . S p ała je s t ró w n ież p u n k te m tra n z y to w y m n a sz la k u w ę d ró w ek w eek en d o w y ch , p ro w a d ząc y ch w zd łu ż P ilicy.
6. ZAKOŃCZENIE
P rz e p ro w a d z o n e s tu d iu m m o n o g raficzn e S p ały i z e b ra n y m a te ria ł e m p iry c z n y d o ty czący zaró w n o m o rfologii ja k i fu n k c ji, u p o w ażn ia nas do po d jęcia p ró b y sy n te z y w y ra ż a ją c e j się w o k re śle n iu ty p u b a d a n e j m iejscow ości.
S p ała je s t m iejscow ością m a łą o sta tu s ie sołectw a, w k tó re j ż y je z a
