Badania technologiczne polichromii ściennej w prezbiterium katedry w Oliwie

Zbigniew Brochwicz

Badania technologiczne polichromii

ściennej w prezbiterium katedry w

Oliwie

Ochrona Zabytków 17/1 (64), 55-57

1964

ZBIGNIEW BROCHWICZ

BADANIA TECHNOLOGICZNE POLICHROM II ŚCIENNEJ W PREZBITERIUM KATEDRY

W OLIWIE

Na podstawie szczegółowych badań m ikro-

chemicznych stwierdzono, że spoiwem tem pe­

rowej w arstw y m alarskiej, oraz tem perow ych

podmalówek jest substancja białkowa pocho­

dzenia jajowego·. W toku tych badań wykluczo­

no obecność klejów glutynowych, ponieważ w

zobojętnionych hydrolizatach badanych w arstw

temperowych nie stw ierdzono obecności hydro-

ksyprolinyL W tychże hydrolizatach nie stw ier­

dzono· również cukrów redukujących 2, na pod­

stawie czego wykluczono obecność takich spoiw

jak gum y i śluzy roślinne.

Olejne w arstw y m alarskie określono w n a­

stępujący sposób:

a) badano przekroje próbek przy użyciu

barw ników organicznych 3,

b) przeprowadzono próby zm ydlania w arstw

w polu widzenia m ikroskopu w św ietle odbi­

tym. Uzyskano w yniki pozytywne.

c) wykonano próby identyfikacji produk­

tów degradacji białek i polisacharydów w hy­

drolizatach w arstw , zaw ierających spoiwo olej­

ne. Jak o odczynnik stosowano ninhydrynę

i p łyny Fehlinga. We wszystkich warstwach

m alarskich zaw ierających olejne spoiwo uzy­

skano w yniki negatyw ne.

Badanie

barw ników

w ykonano

przede

wszystkim przy zastosowaniu metod m ikroche-

micznych (reakcje m ikrokrystalizacyjne i reak ­

cje kroplowe) oraz innych metod (obserwacje

mikroskopowe, badania na drodze suchej, an a­

liza chrom atograficzna i inne).

Pobiałkę w apienną określono na podstawie

identyfikacji Coccolithae i innych f o r m 4. W

badanych próbkach pobiałek wyżej w ym ienio­

nych form nie znaleziono, co w yklucza obec­

ność k red y — C aC 03. Poza ty m w badanych

pobiałkach nie stwierdzono żadnych substancji

organicznych o charakterze wiążącym, a m ia­

nowicie substancji białkowych i węglowodano­

wych.

Laserunki olejno-żywiczne, zaw ierające w

swym składzie zasadowy octan miedzi (oleo-ży-

wiczan miedzi) określono za pomocą prób m i-

krochem icznych pod mikroskopem. W laseru n ­

kowej w ierzchniej w arstw ie (przekrój n r 5)

stw ierdzono obecność bardzo nielicznych zie­

lonych cząsteczek barw nika miedziowego —

Си(СН3СОО)2 · 2C

(OH)2,

które

w

procesie

przygotow yw ania oleo-żywiczanu miedzi nie

uległy całkowitem u stopieniu. W św ietle od­

bitym stwierdzono pod w arstw ą zielonego lase­

ru n k u w yraźną warsitwę zielonkawo-żółtej pod­

malówki.

R easum ując uzyskane wyniki, stw ierdzić

można następujące w arianty techniczne, w y­

stępujące w badanej polichromii ściennej:

a) w a r i a n t I

1 tem perow a w arstw a m alarska,

2 pobiałka wapienna,

3 tynk.

W ariant ten obejm uje przekroje n r n r 1, 2,

3, 6 i 8.

'

b) w a r i a n t II

1 olejna w arstw a m alarska (kryjąca),

2 tem perow a barw na podmalówka,

3 pobiałka wapienna,

4 tynk.

1 H ydroksyprolina jest charakterystycznym am i­ nokw asem dla klejóiw glutynow ych. W edług A. E С z i с z i b a r i n a, P o d s ta w y chemii organicznej, t. I, W arszawa 1957, żelatyna zawiera 14,5% hydroksypro- liny.

2 Cukry redukujące określano za pomocą reakcji z p łynam i Fehlinga.

3 Z b i g n i e w B r o c h w i c z , Zastosowanie b a rw

-n ików orga-nicz-nych do bada-nia p rze k r o jó w w a r s tw mala rskich i zapraw . „M ateriały Zachodnio-Pom or­

sk ie ”, t. V, (1959).

4 R u d o l f K o z ł o w s k i , M ikroorganizm y г

okresu kre dow ego pomocne p r z y odróżnianiu technik mala rskich na tynkach, w y k r y w a n i u późn iejszych prze m alow ań, jak rów n ie ż odróżnianiu podobrazi k r e ­ dowych . „Ochrona Z abytków ”, III (1950), s. 93— 104.

U. 1. Próbka z niebieskiej szaty (postać pierw sza od ołtarza — strona południowa). 1 — tem perowa w ar­ stw a m alarska zawierająca w yłącznie sm altę; 2 — po­

b iałk a w apienna; 3 — tynk

1.L ’échantillon de la robe bleue (la première personne du côté d e l ’autel — sud): 1) la couche de couleurs en détrempe, contenant uniquem ent la smaltime; 2) le

chaulage, 3) le crépi

7 Я /Ш

Ш

Ш

;

*

b * £ Î? ô iS 4 < § p 3

ί

«

1 — tem perow a w arstw a m alarska zaw ierająca mi­ nię — РЬзС>4 oraz czerw ień żelazową — Р е2Оз; 2 —

pobiałka wapienna; 3 — tynk

2. L ’échantillon du blason a l ’aigle (le prem ier du côté de l’autel): 1) la couche de couleurs en détrem pe contenant le m inium — Pb30 4 et le rouge de fer —

F e20 3, 2) la chaulage, 3) le crépi

Przekrój 3 Przekrój 4 П. 3. Próbka czerwonej warstrwy m alarskiej znad

w spornika. 1 — tem perowa w arstw a m alarska zaw ie­ rająca m inię — Р Ь з0 4 oraz czerwień żelazową —

F e20 3; 2 — pobiałka wapienna; 3 — tynk 3. L’échantillon de la couche rouge au dessus de la console: 1) la couche de couleurs en détram pe con­ ten an t le m inium — РЬз<Э4 et le rouge de fer 9F e20 3,

2) le chaulage, 3) le crépi

I f i i i i i m i i i i

A

%

<1

lêzamii

II. 4. Próbka żółtej w arstw y malarskiej ze w spornika głow icy. 1 — w arstw a olejna zaw ierająca tlenek oło- w iaw y — PbO; 2 — olejna podm alówka zawierająca w y łą czn ie b iel ołow ian ą — 2P bC 03 .Pb(O H )2; 3 — po­

białka w apienna; 4 — tynk

4. L ’échantillon d e la couche jaune sur la console: 1) la couche de couleurs en h u ile contenant l’oxyd e de plom b PbO, 2) la préparation en h uile contenant uniquem ent le blanc d e céruse — 2P bC 03 . Pb(OH)2,

3) le chaulage, 4) le crépi Przekrój 5 Ш Н Н И Щ Щ И И Щ Н И Ш Н

Й Р

eo«

m ierza (nad hakiem , ściana południowa). 1 — w ar­ stw a zielonego laserunku (oleożywiczan miedzi) za­

w ierającego w sw ym składzie m iedziankę Си(СНзООО)2 . 2Cu(OH)2; 2 tem perow a — podm alów­ ka zawierająca: a) b iel ołowianą — 2P bC 03 . Pb(OH)2, b) ugier — Fe(OH)3, c) ziem ię zieloną — FeO, d) tlenek o łow iaw y — PbO; 3 — pobiałka wapienna; 4 — tynk 5. L ’échantillon de la p artie in férieu re du manteau de Casim ir (au dessus du clou au mur sud): 1) la couche du glacis vert (l’h uile résineuse d e cuivre) contenant Си(СНзСОО)2 · 2Cu(OH)2, 2) la préparation en détrem ­ p e contenant a) le blanc de céruse 2P bC 03 · Pb(OH)2, b) l’ocre Fe(OH)3, c) la terre verte FeO, d) l’oxyde

de plom b PbO, 3) le chaulage, 4) le crépi

II. 6. Próbka z dolnej partii w ierzchniego okrycia fu ­ trzanego' Brandenburczyka (nad hakiem, ściana po­ łudniow a). 1 — tem perow a w arstw a m alarska zaw ie­ rająca sm altę i biel ołow ianą — 2P bC 03 . Pb(OH)2 ;

2 — pobiałka wapienna; 3 — tynk

6. L ’échantillon de la p artie in férieu re de la fourrure du Brandebourgeois (au dessus du clou au mur sud):

1) la couche d e couleurs en détrem pe contenant la sm altin e et le blanc de céruse 2P bC 03 . Pb(OH)2, 2) le

chaulage, 3) le crépi

П 7 Próbka z dolnej partii szaty Brandenburczyka (nad' hakiem, ściana południowa). 1 — olejna c a r stw a m alarska zaw ierająca czerwień zelazową — F e20 3

f

W o ,

4 — tynk

7. L’échantillon de la partie inférieure de la robe du Brandebourgeois (an-dessus du clou au mur: sud). 1) la couche d e couleurs en h uile contenant ^ rouge d FeoCh et le blanc de ceruse 2P bC 03 · Pb(OH)2, 2) la préparation en détrempe contenant a) le rouge de f F e 20 3, b) le m inium P b 30 4, 3) le chaulage, 4) le crépi

Il 8. Próbka z dolnej partii brązowego futra K azim ie­ rza (nad hakiem , ściana południowa). 1 — tem perowa w arstw a m alarska zaw ierająca czerń i um brę, 2 po­

białka w apienna; 3 — tynk

8. L ’échantillon de la partie inférieure de la fourrure de Casimir (au-dessus du clou au mur sud): 1) la couche d e couleurs en détrem pe contenant le noir et

l’ombre, 2) le chaulage, 3) le crépi

Do w arian tu tego należy zaliczyć przekrój

n r 7.

c) w a r i a n t III

1 olejna w arstw a m alarska (kryjąca),

2 biała olejna podmalówka, zaw ierająca w y ­

łącznie biel ołowianą — 2РЬСОз · Pb(OH)2,

3 pobiałka wapienna,

4 tynk.

Do w arian tu tego należy zaliczyć przekrój

n r 4.

d) w a r i a n t IV

1 olejno-żyw iczne laserunki,

2 tem perowa, barw na podmalówka,

3 pobiałka w apienna,

4 tynk.

Do w ariantu tego należy zaliczyć przekrój

n r 5.

Badana polichromia w ykonana jest zasad­

niczo w technice tem perow ej. Tylko w niektó­

rych partiach w ystępuje technika mieszana,

bądź też wyłącznie czysta technika olejna. Po­

białka wapienna w ystępuje pod całą płaszczy­

zną malowideł ściennych. Jest ona założona

bardzo cienką w arstw ą. Techniczny sposób

w ykonania polichromii w ykazuje w yraźne an a­

logie z techniką mieszaną (tem pera i olejne w y­

kończenie) stosowaną powszechnie w m alar­

stw ie sztalugowym przed w ejściem w użycie

czystej techniki olejnej.

mgr Zbigniew Brochwicz

L ES A N A L Y SE S T E C H N O L O G IQ U E S D E S PE IN T U R E S

Les analyses technologiques des peintures m urales au choeiur de la cathédrale d’Oliwa ont été faites à l’aide des réaction miicrochimiques suivantes: a) analyses à sec (coloration de la flam m e et de la

perle de borax) b) m icrocristaloscopie c) réactions à gouttes d) Chromatographie

e) analyses des coupes des couches picturales et des m ortiers.

Les colles ont été analysées à l’aide de la chromo- tographie. D ’après ces analyses nous avons établis les variantes suivantes:

I 1) la couche de couleurs en détrempe 2) le chaulage

M U R A L E S A U C H O EU R D E LA CA TH ED R A LE D ’O LIW A

3) le crépi

II 1) la couche de couleurs en huile

2) la préparation en détrem pe en couleurs 3) le chaulage

4) le crépi

III 1) la couche de couleurs en huile

2) la préparation en blanc contenant uniquem ent le blanc de céruse — 2РЬСОз · Pb(OH)2

3) le chaulage 4) le crépi

IV 1) les glacis en h u ile ou résin e (p. ex. CU(CH3COO)2 · 2CU(OH)2)

2) la préparation en détrem pe en couleurs 3) le chaulage