Aspekty konserwatorskie rekonstrukcji domu "Gazety Olsztyńskiej" w Olsztynie

Joanna Wańkowska-Sobiesiak

Aspekty konserwatorskie

rekonstrukcji domu "Gazety

Olsztyńskiej" w Olsztynie

Ochrona Zabytków 45/1-2 (176-177), 71-78

J O A N N A W ANKOW SKA-SOBIESIAK

ASPEKTY KONSERWATORSKIE REKONSTRUKCJI D O M U

„GAZETY OLSZTYŃSKIEJ" W OLSZTYNIE

W latach 1988-1991 odbudow ano od podstaw budynek przedwojennej siedziby „G azety Olsztyńskiej” przy placu Gen. K. Świerczewskiego, tj. w północno-zachodnim narożniku Starego Miasta w Olsztynie. Do 1945 r. teren ten pozostawał zabudowany; w czworoboku zabudowy znajdow ał się Targ Rybny.

Śledząc historię tej części Starego Miasta należy cofnąć się do 1378 r., tj. do drugiego okresu lokacji, kiedy to wcześniej lokowane miasto rozszerzono w kierunku p ó ł­ nocnym tworząc Rynek Rybny, pełniący rolę placu tar­ gow ego. W ostatnim ćw ierćwieczu XIV w. całe miasto otoczono murem obronnym i om awiany teren znalazł się w obrębie m urów, w zdłuż których biegła ulica Młyńska ograniczona dwiem a bramami: Wysoką, zachowaną do dziś i nieistniejącą już Bramą Młyńską. W edług przy­ bliżonej rekonstrukcji pom iarowej teren Targu Rybnego zajm ował obszar około 2 kw adratów siatki siedm iopręto- w ej tj. 32 X 64 m. Ograniczony był od północy w s p o ­ mnianą ulicą M łyńską, od w schodu zabudową zachod­ niej pierzei odchodzącej od rynku ulicy Podgórnej (obe­ cnie Staromiejska), od zachodu ulicą Garncarską (dziś aleja parku), a od południa ulicą Poprzeczną (dzisiejsza Lelew ela)1. Jak w yglądała najwcześniejsza zabudowa tego terenu - nie wiem y. Należy przypuszczać, że na terenie tym w ystępow ały obydw a charakterystyczne dla ówczesnej zabudowy Olsztyna typy budynków : kam ieni­ ce mieszczańskie ustawione w zachodniej pierzei ulicy Podgórnej i budy w zachodniej części placu, tj. przy ulicy M łyńskiej i Garncarskiej, przy czym należy zaznaczyć, że zabudowa mieszkalna średniowiecznego Olsztyna była parterowa i jednopiętrow a, wznoszona z drewna i g lin y 2. Ten nietrw ały materiał, jak i liczne pożary i klęski (1356, 1400, 1458, 1620, 1657, 1663, 1669, 1708, 1712) są przyczyną tego, że nie zachowały się relikty zabudowy z tego czasu.

Dopiero w XVII w . mieszkańcy zaczęli korzystać z usług miejskiej cegielni. Powszechnie cegłę zaczęto stosować dopiero po pożarze w 1708 r.3. Pierwsze wiadom ości 0 w yglądzie zabudow y ulicy Podgórnej pochodzą w XVIII w.; z nich wiem y, że kamienice mieszczańskie poza Rynkiem znajdow ały się również przy ulicach: Pro­

1

tyna. „Rocznik Olsztyński" 1977, s. 22 0 i nast.

H. D o m a ń s k a , Stare Miasto w Olsztynie. Dokumentacja naukowo- urbanistyczna. Gdańsk 1974— 1975 (maszynopis w archiwum PKZ Gdańsk).

3

stej, Krzywej, Kościelnej i właśnie Podgórnej. Wszystkie posiadały podwórza, niekiedy z niew ielkim i ogródkami oraz budynki gospodarcze (zwłaszcza stajnie), do k tó ­ rych dojeżdżano wąskim i uliczkami rów noległym i do ulic miejskich. D okum ent z XVIII w . podaje, że dom przy u licy Podgórnej 58 miał bez poddasza dwa piętra. Przy omawianej ulicy od XVI w. znajdowała się studnia4. W XVII i XVIII w. handel zbożem nie odgrywał na Warmii zbyt wielkiej roli, chociaż duże spichrze zbożowe miało nie tylko Braniewo, ale i Olsztyn. Większe znaczenie posiadał handel rybami. Targ Rybny był w Olsztynie drugim, obok Starego Rynku, placem wewnątrz miasta. Tu kupowano ryby, które w yw ożono do środkowej Polski.

U schyłku XVIII w. zabudowa miasta nieco zmieniła się. W 1772 r. spośród 262 budynków mieszkalnych tylko 36 to kamienice mieszczańskie; resztę stanow iły rozłożone na całej parceli „p o łó w k i” i „ć w ia rtk i” oraz budy d re w ­ niane. Jedenaście parcel było niezabudowanych, 24 b u ­ dynki groziły ruiną, a 107 w ym agało naprawy, podczas gdy jeszcze na początku XVIII w. brak było w olnych placów i staw iano nawet budynki trzypiętrowe.

Na początku XIX w. rozpadły się mury obronne z brama­ mi i budynkami stojącymi na murach. Częściowo roze­ brano je dla uzyskania budulca. W 1806 r. zawaliła się Brama Dolna, w krótce potem zniknęła Brama Młyńska. Targ Rybny fu nkcjo no w a ł dalej. Placem targow ym był również Stary Rynek, handel bydłem i końmi odbyw ał się na Targu Końskim (obecnie plac Roosevelta), a han­ del rybami - właśnie na Targu Rybnym; dniami ta r­ gow ym i był w torek i piątek.

Z XIX w. pochodzą najwcześniejsze przekazy kartografi­ czne i ikonograficzne pozwalające na rekonstrukcję ist­ niejącej tu w ów czas zabudow y (il. 1 ). Dzięki nim wiem y, że już na przełomie XVIII i XIX w. teren ten ujęty był od w schodu ciągłą zabudową zachodniej pierzei ulicy Pod­ górnej złożonej z ośmiu d w u pię trow ych budynków z o fi­ cynami, kalenicow o ustaw ionych od ulicy. Od zachodu ograniczało go sześć budynków pierzei ulicy Poprzecz­ nej jedno- i dw u pię trow ych, na zapleczu których stały trzy w o ln o stojące budynki. W partii środkowej był niezabudowany plac z jedną budą, a w części północnej zabudowa ulicy M łyńskiej przystawiona do m urów m ie j­ skich oraz dwa w o ln o stojące budynki po stronie prze­ ciw nej. Budynki tej ulicy przeważnie piętrowe, m urow a­ ne z cegły, wyżej w konstrukcji ryglow ej przykrywały w ysokie dachy kalenicą skierowane ku ulicy. Budynek

4

1. Mapa katastralna Olsztyna wykonana przez Stoppa i Teiche/a w latach 1884— 1887 w skali 1:500, niepublikowana. Oryginał w Okręgowym Przedsiębiorstwie Geodezyjno-Kartograficznym w Olsztynie

1. A tax-survey map of Olsztyn made by Stopp and Teichel in 1884— 1887, 1:500 scale, unpublished. Original in the Regional Geodes-Cartography Office

in Olsztyn

R .E K ,0 N ^ )T R .U K ,C ;A R O Z P L A N O W A N IA P O W IE R Z C H N I I N U M E R ACT I

bÜDYNKLÖVV N A T E R E N IE O B E C N E G O PL ŚW IERCZEW B M E O O W O ICRŁSIE XIX/XAw.

LEG E N D A. Ą U L P O D G Ó R N A W R A P O W 4 0 ‘- W 2 U L P O D G tfR N A N R 2 - P O W / 1 3 5 . , 1 ■3 UL POOöÖRKIA N R 3 - POW Л 2>А ~г A UL P O D G Ó C N A N B A - P O W 1 За ~ 7 5 U l PODGÖRNA NR 5 - POW 2 5 7 v - z e u i poogc5r_naw r s - p c m/ ? 7 U L P Q D G d C i 4 \N R 7 - P O W < 1 * 3 ~ ' 6 U l . P O O G d R N A N R * - P O W Л А 2 ~ г К Э. UL MŁYŃSKA NR2 - POW 2° 2 * г / A l E D Z l E A G A Z E T Y O L -S Z T Y Ń A K IE T / / O . U l M l V K l S k A M R 3 - P O N . А З В « , * А Л . U L G A R N C A R S K A N R H - P O W И А * т г A Z U L G A R N C A R S K A M R 2 - P O W 3 6 m * A 3 U L . G A R N C A R S K A N R V P O W . 3 S m * A A . U L P O P R Z E C Z N A N R Л - P O W 4 4 m * Л й U L P O P R Z E C Z N A N R 2 - P 3 W < i A ^ * AC ML. POPRZECZNA N R 3 -P C W 3 3 *v C Л ? U L P O P R Z E C Z N A N R W 3 - T ^ At u l P o p rz e c z n a n r у 5 U L . P O P R Z E C Z N A N R G -m ę 4É i: 0P2A0ÛW№: J ГуЬ*б • НУслкоуч 4u\

stanow iący później siedzibę „G azety Olsztyńskiej" wzniesiono w końcu XIX w. Piętrowy, nieotynkowany, dekorow any gzymsami kordonow ym i, kryty był wysokim dachem dw uspadow ym . Obok stał budynek starszy, par­ terowy. Przy ulicy Garncarskiej stały cztery budynki p ię t­ rowe i parterowe5.

I tylko ta zabudowa jest w zasadzie m ożliwa do o d ­ tworzenia. Przetrwała bow iem ona z niew ielkim i zm iana­ mi aż do roku 1945, z tym, że w 1913 r. nie było już budynku na placu Rybnym, zniknęły też budynki p ó łn o c ­ nej pierzei ulicy M łyńskiej, oparte o mur obronny, co pozw oliło zrobić tu w y lo t nowej ulicy Zeppelinstrasse. Zmiany te nastąpiły w latach 1 903-1913. (il. 2). Zniknęły też w ów czas cztery budynki w p ółno cno -za ­ chodniej części placu, zachowały się natomiast dwa opisane wyżej dom y, w tym budynek siedziby „Gazety O lsztyńskiej" (M łyńska 2), którą to wym ienia się w sp i­ sach adresowych począwszy od 1926 do 1937 roku. Przy czym większość budynków ulicy M łyńskiej,

pozo-5 Pełną rekonstrukcję tej zabudowy i poszczególnych budynków zamieś­ ciłam w pracy: Północno-zachodni narożnik Starego Miasta w Olsztynie. Olsztyn 1978 (maszynopis w archiwum PKZ Olsztyn).

Za tą pracą powtarzam historię placu. W niej też zawarłam pełny wykaz materiałów źródłowych oraz przekazów kartograficznych i ikonograficz­ nych.

stająca do 1913 r. w rękach pryw atnych, teraz przeszła na własność Urzędu Miasta i Banku Ludow ego. Zabu­ dowa om awianego kwartału przetrwała w ojnę. 22 stycz­ nia 1945 r. Olsztyn został w yzw olon y przez zwycięską Armię Czerwoną i również przez nią spalony już w lutym. W zniecone przez nich pożary zniszczyły ponad trzecią część zabudowy, która wyszła z działań w ojennych pra­ wie cała. Sprowadzone do Olsztyna ćw ierć w ieku póź­ niej radzieckie kroniki film o w e przedstawiające sceny z Olsztyna ze stycznia i z lutego 1945 r. ukazują nie­ tknięte jeszcze Stare M iasto i przedmieście między Bra­ mą Górną i dworcem . „ Żołnierze radzieccy maszerują

ulicam i między kamienicami, z których parę ty g o d n i p óźn ie j zastaliśmy tylko wypalone, nagie szkielety"6.

W pamiętnikach majora Lwa Kopelewa znajdziemy opis Olsztyna z tych dni. „S a m o miasto prawie nie ucierpiało

z p o w o d u bomb, czy ostrzału artyleryjskiego. Lecz ju ż pierw szej nocy rozszalały się p oża ry". Zdjęcie płonącego

Olsztyna należy w książce Kopelowa do najbardziej wstrząsających. Kopelew za obronę cyw ilnej ludności Olsztyna został zaraz później przez sw oich aresztowany. Obecnie mieszka w Kolonii i jest znanym tłumaczem.

6 A. W a k a r , Prawda o 2 2 stycznia. „Gazeta Olsztyńska" z dn. 22.1.1991. Gazeta ta zamieszcza zdjęcie ulicy Podgórnej ze stycznia 1945 r. z zachowaną, niezniszczoną jej zabudową.

73

3. Widok miasta z lotu ptaka. Zdjęcie sprzed 1945 r. Publikowane w: М. К o ki es, Das Ermland in 144 Bildern. Leer 1958. Strzałką zaznaczono budynek „Gazety Ol­ sztyńskiej"

3. A bird's-eye view o f the town. Photog­ raph made prior to 1945 and published in: М. Ко kies. Das Ermland in 144 В iIdem, Leer 1958. The arrow indicates the buil­ ding of the „Gazeta Olsztyńska"

W 1946 r. sporządzono plan zniszczeń miasta, na którym o dnotow ano, że na 2800 b ud ynkó w w gruzach znalazło się 400, z czego tylko 100 nadawało się do odbudow y. Wszystkie budynki om aw ianego terenu oznaczono jako obiekty w gruzach a tylko jeden budynek u zbiegu ulicy

stytucie Sztuki PAN, które zamieszczam celem p o ró w ­ nania z obecnym i pracami (il. 5 i 6). Założono tu duży plac Gen. K. Świerczewskiego - ulubione miejsce sp o t­ kań i odpoczynku Olsztyniaków. Sąsiaduje on z parkiem

4. Siedziba Redakcji Gazety Olsztyńskiej przy ul. Młyńskiej 2. Stan sprzed drugiej wojny światowej. Oryginał zdjęcia w Dziale Historii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie

4. The offices o f the „Gazeta Olsztyńska " on 2 Młyńska Street. State prior World War //. Original of the photograph in the Historical Department of the Museum o f Varmia and Mazuria in Olsztyn

Poprzecznej i Podgórnej jako m ożliw y do odbudow y. Na placu Rybnym znajdow ał się jeden mały budyneczek oznaczony jako u żytkow any7. W latach 1 9 4 9 -1 9 5 9 na­ stąpiła odbudow a Starego Miasta zakończona w dniu 22 lipca 1959 r.8, ale tak naprawdę prace te trw a ły aż do 1969 r. Prace prowadzone w rejonie om awianego k w a r­ tału ilustrują zdjęcia archeologów przechow ywane w In ­

7

8

5. Fragment muru obronnego przy Wysokiej Bramie odsłonięty w czasie prac prowadzonych w latach sześćdziesiątych (fot. Krauth)

5. Fragment of a defensive wall next to the High Gate, uncovered during work conducted in the 1960s (photo: Krauth)

Bankowi Ludow em u. S tanow ił tzw. majątek plebiscyto­ wy. W lipcu 1920 r. zakupiony został przez Seweryna Pieniężnego, który przeprowadził tu redakcję „Gazety O lsztyńskiej". W tym samym roku Pieniężny sprzedał go Spółce Powierniczej Związku Polaków w Prusach W schodnich z prawem do użytkowania na siedzibę w y ­ daw nictw a. W 1932 r. budynek był rem ontowany. W 1945 r. został zniszczony, w 1946 r. uprzątnięto jego ruiny.

W 1988 r., z inicjatyw y PRON-u powstała koncepcja o dbudow y tego budynku jako sym bolu w alki o polskość na tych ziemiach. Zgodnie z oświadczeniami WKZ,

bu-6. Fragmenty piwnic odsłonięte przy budowie placu Gen. K. Świerczew­ skiego w latach sześćdziesiątych (fot. Krauth)

6. Fragments o f cellars disclosed during the building of the General K. Świerczewski Square in the 1960s (photo: Krauth)

im. J. Prawina, który urządzono w dawnej fosie, o d ­ dzielającej gotycki zamek. Już w styczniu 1949 r., na skutek m onitu W ojew ódzkiego Konserwatora Zabytków, MKiS stwierdza, że plac ten utw orzono bez zgody władz. Jeszcze raz, w czasie budow y placu WKZ protestuje, żądając uwidocznienia m urów miejskich przy ulicy Pod­ wale 7 i 8. W pismach przechow ywanych w archiwum WKZ przewija się sprawa zrobienia w odotrysku na placu, do czego na szczęście nie doszło. W latach 1 95 0-19 66 rozebrano do fundam entów resztki budynków istnieją­ cych przy ulicy Garncarskiej i M łyńskiej. Budowę placu zakończono w latach sześćdziesiątych wychodząc poza linię dawnej zabudowy.

6 marca 1968 r. W KZ zaleca Prezydium Miejskiej Rady Narodowej uporządkowanie terenu placu i zabudowę jego północnej pierzei w zdłuż dawnej ulicy Podgórnej. W 1971 r. w ydaje zgodę na lokalizację tymczasowego baru szybkiej obsługi, kawiarni i supersamu. W 1978 r. przystąpiono do opracowania projektu rewaloryzacji Starego Miasta w Olsztynie9. Zgodnie z zaleceniami tego projektu powyższe paw ilony stojące na placu rozebrano. Opracowano również koncepcję zagospodarowania pla­ cu i szczegółowy projekt techniczny o db ud ow y b ud yn ­ ków ulicy Staromiejskiej (d. Podgórnej), prowadzącej do W ysokiej Bramy10.

Ale przejdźmy do bezpośredniego przedmiotu naszych zainteresowań, tj. Domu „Gazety O lsztyńskiej" (il. 4). W idzim y go już na planie z 1884 r. W końcu XIX i na początku XX w . pow stało w Olsztynie w iele podobnych budynków bezstylowych, wzniesionych z czerwonej ce­ gły. W 1920 r. budynek zakupiony został przez W arm iń­ ski Komitet Plebiscytow y i przekazany Mazurskiemu

9

w Olsztynie, 1980. W jednej z wersji projektu zakładano utworzenie pod

placem podziemnego parkingu. Wersja ta przedstawiona na spotkaniu Olsztyńskiego Oddziału Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków otrzymała szereg głosów krytycznych.

M. P o w ą z k a . Z. P o c h w a ł a , Koncepcja zagospodarowania placu

Świerczewskiego w Olsztynie, 1978 oraz M. P o w ą z k a , Projekt tech­ niczny odbudowy zabudowy ul. Staromiejskiej w Olsztynie, 1978.

dynek ten miał dać początek rekonstrukcji zabudowy całego kwartału. Uroczyste otw arcie budynku miało na­ stąpić w rocznicę Wrześniaa uroczystość z tym związana znalazła się w centralnym programie o bch od ów 50-lecia tego wydarzenia, będąc jednym z p u n któ w uroczystości, którą miał uświetnić swoją obecnością gen. W. Jaruzel­ ski.

7. Plac Gen. K. Świerczewskiego — wykop pod Dom „Gazety Olsztyńs­

kiej". Widok ogólny z Wysokiej Bramy (fot. R. Merc hel, 1988)

7, The General K. Świerczewski Square — excavations for the „Gazeta

Olsztyńska" building. General view from the FUgh Gate (photo: R.Merchel, 1988)

Należy zaznaczyć, że inw estycja ta nie była jednogłośnie akceptowana. Protestował przeciw ko niej m. in. ów czes­ ny dyrektor M uzeum W arm ii i Mazur w Olsztynie, pisem ­ nie opow iadając się raczej za celow ością b ud ow y np. przedszkola im. „G azety Olsztyńskiej” . Na spotkaniu z udziałem WKZ, w ładz m iejskich, przedstawicieli gazety, muzeum i PRON-u jako autorka dokum entacji historycz­ nej przedstawiałam z ramienia PP PKZ aspekt historycz­ ny odb ud ow y, wskazałam na słuszność (w kontekście przyjętych doktryn konserw atorskich) postaw ienie na placu pam iątkow ego pom nika np. obelisku argum en­ tując sw ój postulat małą w artością artystyczno-architek- toniczną daw nego dom u Gazety, stanow iącego przy tym wręcz dysonans z gustem współczesnych.

tow ego budynku natrafiono na fragm enty m urów ceg­ lanych. „N iestety, ze w zględu na rodzaj i szybkie tempo

prow adzonych prac budow lanych, nic w ięcej nie można pow iedzieć na ten tem at". Już jesienią zaczęto prace

przy wznoszeniu fundam entów .

Budynek stanął niestety niedokładnie w tym samym co pierw otnie miejscu (il. 8 i 10). Dzięki jego odbudow ie Stare M iasto otrzymało przy okazji kolektor i podłączone zostało do jednej z centralnych ko tło w n i położonej poza nim. W ykopy pod rury poprow adzono jednak wzdłuż linii daw nych m urów obronnych w paru miejscach prze­ rywając bieg ich fundam entów zachowanych pod p o ­ wierzchnią ziemi. Zdjęcie tych zniszczeń opublikow ała prasa olsztyńska. Zresztą jeden z w jazd ów na plac b ud o ­ w y Domu Gazety poprowadzony od ul. N ow ow iejskiego rów nież przerwał ich linię (il. 11).

22 maja b. r. ponow nie w jechały koparki na teren placu,

8. Usytuowanie odbudowanego Dom u „Gazety Olsztyńskiej" w stosunku do Wysokiej Bramy. Zdjęcie od strony fosy oddzielającej gotycki zamek 8. The location of the reconstructed „Gazeta Olszyńska" building in relation to the H igh Gate. Photograph taken from the side of the former m oat around the Gothic castle

Decyzja o o db u d o w ie zapadła już jednak nieodw ołalnie. Ponieważ było niew iele czasu, w maju na plac w jechały koparki w ykonując olbrzym i w ykop (22 x 32 m, g łę b o ­ kości 8 m ), niszcząc przy tym całą strukturę starych p iw n ic i fund am e ntó w daw nej zabudow y (il. 7 i 8). Ten pierwszy etap prac na zlecenie Urzędu M iejskiego w y k o ­ nała W ojew ódzka Dyrekcja Inw estycji w Olsztynie, w e ­ d łu g projektu PP PKZ, które podjęły się rów nież realizacji dalszych etapów odbudow y, a też prow adziły nadzór archeologiczny w ramach I etapu.

Nadzór ten, ze względu na charakter prow adzonych prac sprowadził się do dokum entacji fotograficznej i obser­ w acji ziemi w ydobyw anej z w ykop u oraz rysunku kilku profili ziemnych i krótkiego opisu. W opisie tym czytamy:

„T a k i sposób wybierania w arstw ziem nych s p o w o d o w a ł ogromne zniszczenie substancji za bytko w ej i n ie p o w e to ­ wane straty dla badań starego miasta w O ls z ty n ie "^ .

20 maja 1988 r. odb yło się spotkanie WKZ z przed­ staw icielam i W ojew ódzkiej Dyrekcji Inw estycji i PP PKZ, na którym zapadła decyzja o ko ntyn uo w an iu prac b u d o ­ w lanych w powyższym zakresie i tem pie ze w zględu na napięty term in docelow ej inw estycji (wrzesień 1989). W w yniku prow adzonych nadzorów odkryto relikt naj­ wcześniejszych, d rew niano-ziem nych obw arow ań m ias­ ta. W przypuszczalnym miejscu posadowienia przedm

io-11

czewskiego. Wyniki nadzorów archeologicznych z wykopu pod budowę

Domu „Gazety Olsztyńskiej". Olsztyn 1988, s. 1 i nast.

9. O db udo w a ny o d po dstaw D om ,,Gazety O lsztyńskiej"

9 The to ta lly re built offices o f the Gazeta O lsztyńska"

10. Wjazd na teren budowy Dom u „Gazety Olsztyńskiej" przecinający linię murów obronnych

10. Driveway onto the building site of the „Gazeta Olsztyńska" offices, cutting across the line of the defensive walls

’i i Шмя

7 7 Na teren placu Gen. K. Świerczewskiego ponownie wjeżdżają kopa

rki. Z lewej strony fragment odbudowanego Domu Gazety

11. Bulldozers reentering the General К. Świerczewski Square. On the left, a fragment of the „Gazeta Olsztyńska" offices at the time of reconstruction

fot.:

8

który w ym agał uporządkowania przed wizytą Papieża, a ponadto dobiegały końca prace instalacyjne.

Na zakończenie wypada wspom nieć, że budynek stanął m.in. dzięki udziałowi funduszy WKZ przeznaczonych na ochronę dóbr kultury. Jego wartość artystyczna jest - moim zdaniem - żadna. W związku z tym, że stanął

w innym niż pierw otnie miejscu - trudno będzie o d ­ tw orzyć Targ Rybny w jego pierw otnym planie. Zastana­ wiam się, czy w ogóle jest tu adekwatne określenie „re kon strukcji” . Raczej należałoby w tym w ypadku użyć pojęcia kopii czy też naw et makiety w skali 1:1. Z całą pewnością postaw iony został sym bol polskości, jakże ważny dla historii Warmii i Mazur - stanow iących przez blisko 180 lat (w w ypadku W arm ii) część Prus W schod­ nich. Jednakże nie była to jedyna siedziba tej polskiej gazety, ponadto fakt ten można było upamiętnić w inny sposób, a już na pew no stosując bardziej konserwators­ kie metody. Jednocześnie w latach 1 9 7 0 -1 9 9 0 utraciliś­ my na tym terenie z braku pieniędzy na remont, takie symbole polskości jak: X V III-w ieczn y d w ó r w W ia tro ­ w cu należący do Kobylińskiego w yw odzącego się z ariańskiej szlachty polskiej, (zniszczony w 1972 r.), dw ór w Czerwonej Górce - własność Kowalskich (roze­ brany po 1979 r.), d w ó r Banasiów w Parkoszewie, dw ór w Starej Różance - własność A ntoniego Małasowicza, rozebrany 20 lat temu, czy wreszcie rozebrany w ubieg­ łym roku, neogotycki d w ó r Plichow skich w Langankach. W kompletną ruinę popadł pałac w W opław kach po­ zbaw iony około 10 lat temu pokrycia dachow ego, a na­ leżący przez 300 lat do rodziny M ilew skich. Dziury na w y lo t oglądamy w pałacyku w Dąbrówce Kobułckiej słynnej z w alki o polskość, gdzie Polacy w ykupyw ali w latach dwudziestych naszego wieku ziemię by nie dostała się w ręce niemieckie. Wali się też dw ór przy ulicy Trackiej w Olsztynie należący przez w ieki do p o l­ skiej rodziny szlacheckiej Grzymałów. A wszakże w szyst­ kie one są oryginałami, autentycznym i zabytkami i to wysokiej klasy.

Doprawdy nieodgadnione i niezrozumiałe - być może tylko dla mnie są zasady naszej polityki konserwatorskiej.

Joanna W ańkowska-Sobiesiak

THE CONSERVATION ASPECTS OF THE RECONSTRUCTION OF THE „GAZETA

OLSZTYŃSKA" PUBLISHING HOUSE IN OLSZTYN

The building which housed the pre-war „Gazeta Olsztyńska" is situated in the General K. Świerczewski Square, i. e. the north-west corner of the Old Town in Olsztyn, and was completely reconstructed in the years 1 9 8 1 -1 9 9 1 . Up to 1945 this area was built up and included the Fish Market. The edifice which subsequently included the „Gazeta Olsztyńska" offices was erected at the end of the nineteenth century. Single-storey, unplastered and decorated with cornices, it was covered with a high two-tiered roof. From 1920 the building belonged to the Union of Poles in Eastern Prussia, and was the headquarters of the editorial board of the „Gazeta". It is mentioned in address books from 1926 do 1937 as being located on 2 Młyńska Street. The premises in the square and the edifice in question survived the war. On 22 January 1945 Olsztyn was liberated by the Red Army which already in

February set fire to the town. More than a third of all the buildings which managed to remain intact were devastated. In the 1 9 4 9 -1 9 5 9 period the Old Town was reconstructed but actually the work was conducted up to 1969. The large General K. Świerczewski Square was established in 1949 and became the favourite place where the local residents met and spent their leisure time. Already in January of that year as a result of a statement made by the Voivodship Conservator of Monuments, the Ministry of Culture and Science declared that the square had been created with the official permission of the authorities. Once again, during the construction of the square, the Voivodship Conservator of Monuments protested, deman­ ding that the town walls on 7 and 8 Podwale Street be exposed. The square was completed in the 1960s, extending beyond the line of the former buildings. In 1978 work began

on a project for the restoration of the Old Town and in 1988, upon the initiative of PRON, there arose the idea of reconst­ ructing the offices of the „Gazeta Olsztyńska" as a symbol of the struggle for Polishness in that part of the country. In accordance w ith a statement of the Voivodship Conservator of Monuments, the building was to initiate a reconstruction of all the premises formerly standing in the square. During a meeting attended by the Voivodship Conservator of Monuments, the municipal authorities, representatives of the newspaper, the Museum of Varmia and Mazuria and PRO M , as the author of the historical documentation I presented in the name of the State Enterprises - Workshops for the Conservation of M o n u ­ ments the historical aspect of the reconstruction indicating the correctness (within the context of the adopted conservation doctrines) of placing in the square a commemmorative m onu­ ment e. g. an obelisk: the additional argument was the small artistic and architectonic value of the former offices of the „Gazeta". The decision concerning the reconstruction, how e­ ver, had been already made. In May 1988 the square was invaded by bulldozers which destroyed the entire structure of the old foundations and cellars. This first stage of work was commissioned by the Town Office and carried out by the

Voivodship Office of Investments in Olsztyn in accordance with a project prepared by the State Enterprises-Workshops for the Conservation of Monuments, which also undertook the realization of the further stages of the reconstruction and conducted archeological supervision. The building was ulti­ mately situated in a place other than the original one, making it difficult to recreate the Fish Market. In wonder whether the expression „reconstruction" is adequate in this instance? Per­ haps one should say that we are dealing with a copy or even a model, on a 1:1 scale. Thanks to the reconstruction the Old Town received a collector and was attached to the water mains situated outside its boundaries. The digs underneath the walls were executed along the line of the former defensive town walls and in several places disturbed the course of the foun­ dations, extant under the surface of the soil. With all certainty, w e have received a symbol of Polishness, greatly important for the history of Varmia and Mazuria, which for almost 180 years (in the case of Varmia) constituted part of Eastern Prussia. The building, however, was not the only seat of the Polish news­ paper which could have been commemmorated in a different manner, and certainly by applying methods more concurrent with the principles of conservation.

M IR O S Ł A W CIEŚLIŃSKI

PRO BLEM Y O D W IL G A C A N IA B U D Y N K Ó W I BUDOWLI

Jestem inżynierem budow lanym z w ielole tnią praktyką projektow ą i w ykonaw czą w kraju i za granicą. Z p ro b ­ lematyką zaw ilgocenia ścian b ud ynkó w i b u d o w li, jej zapobiegania i usuwania, aczkolw iek m arginalnie, lecz w ielokro tnie spotykałem się w czasie mej praktyki z a w o ­ dow ej. Z dośw iadczenia wiem , że problem jest złożony i niełatwy.

Przez w iele lat śledziłem usiłow ania kolegów zajm ują­ cych się tym problemem. Z m oich doświadczeń i obser­ w acji w ynika, że w ostatnim dw udziestoleciu nastąpił olbrzym i, wręcz sko kow y postęp w zwalczaniu szkod­ liw e go w p ły w u zaw ilgocenia ścian bud ynkó w i b ud ow li. Do lat siedemdziesiątych obecnego wieku w zasadzie nie było skutecznego sposobu odw ilgocania. Stosowane m etody takie jak odparow yw anie w o d y z w ilg o tn y c h ścian przy pom ocy ogrzewania, naświetlania, w ym iany izolacji poziom ych i p io no w ych, przewietrzania itd. da­ w a ły pewne rezultaty, lecz były bardzo kosztow ne a cza­ sem nawet przynosiły efekty odw ro tn e do o czekiw a­ nych. Dopiero w ykorzystanie zjawiska elektroosmozy (odkryw ca zjawiska — prof. Reuss, M oskw a 1809) sp o ­ w o d o w a ło przełom. W Polsce na serio zajęto się p ro b ­

lemem w latach sześćdziesiątych bieżącego stulecia (tw ierdzę to na podstawie dostępnych mi opracowań, być może wcześniej ktoś tym się zajmował, lecz nie natknąłem się na udokum entowane ślady takiej działal­ ności). Elektroosmotyczne osuszanie m urów, rozpraco­ w yw ane na Wydziale Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej w ydaw ało się mieć przed sobą olbrzymią przyszłość i zdawało się, że w sposób praktyczny, tani i ostateczny rozwiąże ten problem. Niektóre półtechnicz- ne, a także w pełni przemysłowe przedsięwzięcia zdaw a­ ły się potw ierdzać wiązane z metodą nadzieje. Wiele osób z poważnym dorobkiem naukowym i praktycznym opracow yw ało, sprawdzało i wdrażało poszczególne ele­ menty i fazy likw id acji zawilgocenia i jego skutków . Jednak wyraźnie daje się odczuć brak kom pleksowego i naukowego, a do tego dostatecznie szeroko rozpropa­ gow anego opracowania dotyczącego stanu fizycznego b udow li. Wszystkie znane mi opracowania zajmują się, nieraz bardzo w n ik liw ie i dogłębnie, bądź tylko jedną z faz zawilgocenia, bądź tylko jedną z przyczyn lub też jakim ś jednym często bardzo ciekawym zjawiskiem jakie zachodzi w b ud ow li w trakcie jej technicznego żywota.