Niektóre problemy występujące przy konserwacji zabytkowych budynków na terenie cytadeli w Hue w Wietnamie

Adam Krajewski,Jerzy Ważny

Niektóre problemy występujące przy

konserwacji zabytkowych budynków

na terenie cytadeli w Hue w

Wietnamie

Ochrona Zabytków 52/4 (207), 450-459

1999

A dam Krajew ski

J erzy W ażny

NIEKTÓRE PROBLEM Y WYSTĘPUJĄCE PRZY KONSERW ACJI

ZABYTKOWYCH BUDYNKÓW NA TERENIE CYTADELI W HUE W WIETNAMIE

cji Z abytków w okresie od grudnia 1996 do m arca 1998 r. prow adziło prace konserw atorskie w świątyni T he M ieu i paw ilonie Ta Vu w obrębie cytadeli w H ue na lewym brzegu Rzeki M iłych Woni (Song H uon). N ie pierw szy raz przedsiębiorstw o to zajm ow ało się budynkam i cytadeli w H ue. W 1981 r. pracow nicy PP PKZ w ykonali inw entaryzację architektoniczną Bra­ my Księżycowej w skali 1:50. Rów nież w innych m iej­ scow ościach PP PKZ restaurow ało budow le kultury C zam pa i konserw ow ało podziem ne um ocnienia.

W 1993 r. zespół historycznych budow li w H ue zo­ stał w pisany na Listę Św iatow ego Dziedzictw a K ultu­ ry 1. M im o ogrom nych w alorów historycznych i tu ry ­ stycznych, H ue nie należy do miejsc bardzo u nas znanych, chociaż doczekało się pewnej popularyzacji na łam ach „Spotkań z Z abytkam i”2.

Architektoniczny zespół cytadeli w Hue

H ue (Środkowy W ietnam — Trung Bo, od 1884 r. do 1945 r. protektorat francuski Annam w ram ach federacji indochińskiej), położone 654 km na południe od H a ­ noi i 1076 km na północ od Sajgonu (obecnie H o Chi M inh), było od 1687 r. stolicą kraju. Królowie z dynastii N guyen (1 8 0 2 -1 9 4 5 ), ściśle związani z tym m iastem , wznieśli tu na lewym brzegu Rzeki M iłych Woni w latach 1 8 0 4 -1 8 3 1 cytadelę (Kinh T hanh), na planie zbliżo­ nym do kw adratu. Zajm uje ona 520 h a k O toczona jest ziemnymi wałami z 1804 r. ulepszonymi w 1818 r. me­ todą Vaubana, m.in. poprzez dodanie zewnętrznych i we­ w nętrznych lic z cegieł. Te zew nętrzne wały o 24 b a­ stionach i 10 um ocnionych bram ach mają 21 m szero­ kości, 6,6 m wysokości i łącznie 10 km długości. W p ier­ wszej połow ie XIX w. były obsadzone 40 0 działam i.

1. Pałac N iebiańskiej H arm onii (Dien Thai H oa) o d strony D ziedziń ca U roczystych P ow itań (San D ai Trieu). W szystkie fot. A. Krajewski 1. C elestial H arm on y Palace (Dien Thai H oa) seen from the Cerem onial W elcom e C ou rtyard (San D ai Trieu). A ll Photos: A. Krajewski

1. Phan Thuan An, Kien Truc Co D o H ue — M anum ents o f H ue. 2. K. W awrzeńczak, A. W awrzeńczak, H ue — cu dow n a stolica,

N ha X u a t Ban Thuan H oa, H ue 1 9 9 6 . „Spotkania z zabytkam i” 1 984, nr 1, s. 5 1 - 5 3 . 3. Phan Thuan An, op. cit.

Hà NOi 654km Dà Nfng 107km ИЮМЬВУЛДМ I — c y ta d e la ;

II — M ia sto R ep rezen tacji K ró le w sk iej (A) i M ia s to Z a - k a z a n e (B);

I

z z — w a żn ie jsze b u d y n k i w ró ż n y m s to p n iu ru in y ; I X J — w a żn ie jsze b u d y n k i, k tó re u leg ły z ag ła d z ie ; I I — m n iej w a ż n e b u d y n k i w b a rd z o ró ż n y m s ta n ie ; [ " ” I — o g ro d y , d z ie d z iń c e i te re n y p rz y ś w ią ty n n e ;

0 — m iejsca u s ta w ie n ia b rą z o w y c h k o tłó w ;

i|i — m iejsca u s ta w ie n ia b rą z o w y c h d z ia ł;

1 — B ra m a K sięży co w a z P a w ilo n e m P ięciu F en ik só w ; 2 — P ałac N ie b ia ń sk ie j H a r m o n ii; 3 — św ią ty n ia T h e M ie u ; 4 — P a w ilo n Ta Vu; 5 — P a w ilo n H u u Vu; 6 — P ałac P ra c y B iu ro w e j K ró la ; 7 — R e zy d e n cja K ró la ; 8 — R e zy d e n cja K ró lo w e j; 9 — P a w ilo n K ie n T ru n g ; 10 — d a w n e B iu ro K ró le w sk ie; 11 — B ib lio te k a K ró le w sk a ; 12 — T ea tr K ró le w sk i; 13 — św ią ty n ia T h a i M ie u ; 14 — św ią ty n ia T rieu M ie u ; 15 — S k a rb iec W e w n ę trz n y ; 16 — P a w ilo n H ie n L am C a c; 17 — D z iew ię ć U rn D y n a stii; 18 — św ią ty n ia H u n g M ie u ; 19 — św ią ty n ia D ie n P h u n g T ie n ; 2 0 — R e zy d e n cja K ró lo w e j M a tk i; 21 — R e zy d e n cja K ró lo w e j B ab k i; 2 2 — B ra m a H ie n N h o n z z 0 — '/'— 1— 2— 3— 4 — 5— 6— 7 — 8 — 9 — 10 — 11 — 12 — 13 — 14 — 15 — 16 — 17 — 18 — 19 — 20 — 21 — 22 — C ita d e l;

Royal R epresentation City (A) an d Forbidden C ity (B); e x ta n t m o s t im p o r ta n t b u ild in g s a n d a r c h ite c to ­ nic e le m e n ts ;

m o st im p o rta n t buildings in v ario u s deg ree o f ru in ; d e v a s ta te d m o s t im p o r ta n t b u ild in g s;

less im p o r ta n t b u ild in g s in a s s o rte d s ta te o f p r e ­ s e rv a tio n ;

g a rd e n s , c o u rty a rd s a n d te m p le a rea ; lo c a tio n o f b r o n z e k e ttle s ;

lo c a tio n o f b r o n z e g u n s;

M o o n G a te w ith th e Five P h o e n ix P av ilio n ; C e le stial H a r m o n y P alace; T h e M ie u te m p le ; Ta Vu P av ilio n ; H u u Vu P av ilo n ; R o y al O ffice P alace; K in g ’s R e sid en c e; Q u e e n ’s R e sid en c e; K ien T ru n g P av ilo n ; fo r m e r R o y al O ffice ; R o y al L ib rary ; R oyal T h e a tr e ; T h a i M ie u te m p le ; T rieu M ie u te m p le ; In n e r T reasury; H ie n L a m C ac P av ilio n ; N in e D y n a stic U rn s; H u n g M ie u te m p le ; D ie n P h u n g T ie n te m p le ; R e sid en c e o f th e Q u e e n M o th e r ; R e sid en c e o f th e Q u e e n G r a n d m o th e r ; H ie n N h o n G a te

2. P ołożenie najw ażniejszych z a b y tk ó w w M ieście R eprezentacji Królew skiej

W południow ej części cytadeli znajduje się M iasto Reprezentacji Królewskiej (T hanh H oang), wydzielone m urem o wysokości 4 m i długości 2,5 km oraz mające 4 bramy, skierow ane w cztery strony świata. M iasto to w czasie swojej św ietności obsługiw ane było przez ok. 3 tysiące rzemieślników, o grodników i robotników .

W ew nątrz M iasta R eprezentacji Królewskiej kolejny m ur o wysokości 2 m i długości 1,2 km wydzielał M iasto Z akazane (Tu Cam T hanh). Służyło ono jako rezydencja króla, licznej królew skiej rodziny i dw oru.

G łów na oś M iasta R eprezentacji Królewskiej ro zp o ­ czyna się od Bramy Księżycowej (Ngo M onh) z 1833 r., z w ybudow anym na niej Paw ilonem Pięciu Feniksów. Oś tę stanow ił zespół pałaców króla i królow ej usta­ w ionych fro n to w o w szeregu. Dzisiaj żaden z pałaców tego ciągu osiow ego na terenie M iasta Zakazanego nie istnieje, a w ich miejscu zachow ały się najwyżej ruiny partii cokołow ych. W ostatnim dziesięcioleciu o d re­ staurow ano jedynie Pałac Niebiańskiej H arm onii (Dien Thai H oa), gdzie odbyw ały się uroczystości dw orskie wysokiej rangi. Pałac ten, jako jedyny z pałaców ciągu osiow ego, znajdow ał się poza obrębem M iasta Z ak a­ zanego, w M ieście Reprezentacji Królewskiej. Z daw ­ niejszego zespołu pałaców w M ieście Z akazanym ist­ nieją obecnie budynki „obsługi d w o ru ” : paw ilony Ta Vu i H u u Vu po obu stronach dziedzińca, o d restau ro ­ w ane przy pom ocy UNESCO, teatr królew ski (Duyet T hi D uong), biblioteka królew ska (Thai Binh Lau), daw ny skarbiec (Phu N oi vu) i daw ne biuro królew skie (Ngu tien Van phong). N a terenie M iasta Reprezentacji Królewskiej znajduje się jeszcze sześć świątyń i dwa pałace (królow ej-m atki i królow ej-babki). Świątynie są obecnie w bardzo różnym stanie: od obiektów o d ­ restaurow anych poprzez obiekty w trakcie konserw a­ cji do obiektów w różnym stopniu zrujnow anych. O ba ostatnio w ym ienione pałace pochodzą z początku X IX w. i są obecnie zdew astow ane.

Z espół budynków cytadeli w H ue poniósł ogrom ne straty w czasie ostatnich w ojen. Z niew ielkim i przer­ w am i działania w ojenne w tym regionie świata trw ały od czasu II wojny światowej do 1989 r. Szczególnie silne zniszczenia w ojenne nastąpiły w H ue w 1968 r., w czasie tzw. ofensywy Tet, prow adzonej przez Viet C ong i arm ię D em okratycznej Republiki W ietnam u przeciw Republice W ietnam u (na terytorium której znajdow ało się wówczas H ue). Przy silnych zniszcze­ niach w ojennych oraz ogrom nych zaniedbaniach w o ­ jennych i pow ojennych, musiały nastąpić znaczne szkody, czem u d o datkow o sprzyja klim at W ietnam u. W 1995 r. C enter for the Preservation O ld H ue sza­ cow ało, że p onad 60% drew na, stanow iącego budulec obiektów zespołu architektonicznego w H ue, było zni­ szczone przez czynniki biologiczne4.

4. Phan H uy Le, C onservation o f C ultural Assets o f W ood in Hue

(Vietnam ), (w;) Conservation o f C u lttu ral H eritage a n d Internatio­ nal Assistance in Asian Countries. The Silk Roads. N ara International

4. W nętrze cerem onialnej części św ią tyn i The Mieu 4. Interior o f the cerem onial p art o f the The M ieu tem ple

Sym posium 1 9 93, Research Center for Silk Roaddgy, Nara 1 9 9 5 ,

s. 1 1 8 -1 3 2 .

3. Św iątynia The M ieu o d stron y cerem onialnego dziedzińca (p o łu ­ dn iow ej)

3. The Mieu tem p le seen from the cerem onial courtyard (southern side)

M ateriały budow lane w ystępujące

w zabytkowych budynkach cytadeli w Hue

D rew no

N iem al cała zabytkow a arch itek tu ra sakralna i p a ­ łacow a w yw odzi się z podstaw ow ej form y m iejscow e­ go dom u wiejskiego (d in h ), a podstaw ow ym m ateria­ łem używ anym do budow y konstrukcji nośnych jest d re w n o 5. Jed n ak w o d ró żn ien iu od budow nictw a wiejskiego używ ano tu bardzo dobrych m ateriałów , takich jak np. d rew no drzew a lim (E rythropbleum

fordi Oliv.), nazyw anego w ietnam skim drzew em żela­

znym , i drew na drzew a kien (H opea pierrei H an ce)6, gatunków o bardzo dobrych właściw ościach

technicz-5. Paw ilon Ta Vu o d stron y dziedzińca S. Ta Vu Pavilion seen from the courtyard

nych i bardzo dużej odporności na biodegradację7. Świątynie typu m ieu budow ane były jako podw ójne budynki — część reprezentacyjna w ygrodzona jest p a ­ raw anow ym i ściankam i drew nianym i, a część w yko­ rzystyw ana jako zaplecze — m urow anym i ścianami. N ajsłabszym miejscem budow li, najbardziej podatnym na biodegradację, był styk połaci dachu podw ójnego budynku z oryginalną, ogrom ną rynną o d p row adzają­ cą w odę opadow ą. Budynek świątyni typu m ieu przy­ kryty jest bowiem podwójnym dachem. Każda pojedyn­ cza część stanow i (z grubsza charakteryzując kształt bryły) skrzyżow anie tego, co nazyw am y dachem p o l­ skim w odm ianie krakow skiej i dachem przyczółko­ wym . O ba pojedyncze dachy zespolone są w zdłuż dłuższego boku na wysokości uskoku połaci.

Innymi gatunkam i drew na użytymi do budowy om a­ w ianego zespołu obiektów są: sen (Bassia pasquieri),

tan (Vatica sp.) i bliżej nieokreślone m it. G atunkam i

użytym i do budow y konstrukcji nośnej świątyni The M ieu są rów nież w spom niane drew no lim i kien. C zę­ sto d rew n o zabytkow ych obiektów (także w T he M ieu i Ta Vu) pokryte jest czerw oną lakąs, złoceniam i lub ich im itacją.

D rew no lim , naw et ok. 1 5 0 -letn ie, jest w spaniałym m ateriałem , bardzo o d pornym na rozkład p o w o d o w a­ ny przez grzyby i na żerow anie owadów. M a ono dw a słabe miejsca: biel, którego wąska w arstw a jest ocio- syw ana zaraz po ścięciu w lesie, i strefę przyrdzenio- wą, w zdłuż której posuw ają się zniszczenia p o w o d o ­ w ane przez grzyby i term ity ziem ne, jeśli drew no jest w ilgotne. N ow o w yrobione drew no kien należy ró w ­ nież do m ateriałów bardzo odpornych na rozkład

6. Stan w n ętrza paw ilon u Ta Vu w grudniu 19 9 6 r.

6. S tate o f the interior o f the Ta Vu Pavilion in D ecem ber 1996

5. Phan Huy Le, op. cit.

6. A. Krajewski, J. W ażny, N aturalna trw a ło ść drew na lim (Eryth-

rophleum fordii O liv.) i kien (H opea pierrei H ance), m ateriału kon­ strukcyjnego za b y tk o w y c h b u d yn k ó w w H u e, dokumentacja w zbio­

rach PP PKZ.

7. L. J. H arzm ann, Übersicht zu Eigenschaften von H ölzern Indochi­

nas (2), „ H o lztech n ologie” 1 9 8 3 , nr 6, s. 1 7 9 -1 8 3 : W . Syafi, T. Yo-

shim oto, M . Samejima, The Effect o f Lignin Structure on D ecay

Resistance o f Som e Tropical W oods. „Bulletin o f the Tokyo Univer­

sity, Forests” 1 9 88, nr 80, s. 6 9 -7 7 ; A. Krajewski, J. W ażny, N a tu ­

ralna trw ałość...

8. Laka — żyw ica sumaka z gatunku Rhus vernicifera, używana do pokrywania w yrobów z drewna, skóry i metali, po w yschnięciu twarda i odporna na działanie w od y i w ielu chem ikaliów , nadająca w yrobom duże walory estetyczne i użytkow e.

7. Stan w n ętrza bliźniaczego paw ilon u H uu Vu w grudniu 1996 r.

przez grzyby. Jednak w przypadku X IX -w iecznego m ateriału (jak m ożna sądzić na podstaw ie pobranych próbek) jest ono nieco mniej o d p o rn e na rozkład p o ­ w odow any przez grzyby9. Zjaw isko bardzo dużej o d ­ porności drew na z rodzaju E ry th ro p h leu m U) i H o-

p e a u znane jest rów nież w przypadku innych g atu n ­

ków z terenu Azji i Afryki. W praw dzie oba gatunki,

lim i kien, dobrze same „bronią się” przed biodegra­

dacją, to jednak rów nie dobrze „bronią się” przed im pregnacją środkam i ochrony drew na. Są to gatunki bardzo trudne do nasycenia. N ależy tu podkreślić, że spośród m etod dających głęboką im pregnację, do dys­ pozycji w H ue pozostaje ew entualnie tylko kąpiel go- rąco-zim na. Jednak naw et w przypadku tej m etody w nikanie p rep aratu praktycznie nie odbyw a się w p o ­ przek w łókien drew na lim 11. Tym bardziej wszystkie próby sm arow ania lub opryskiw ania im pregnatam i są nieefektyw ne. Innym zagadnieniem , na tem at którego m ożna napisać osobny artykuł, jest konieczność sp ro ­ w adzania środków ochrony drew na do W ietnam u z zagranicy.

C oraz w iększe trudności spraw ia także zaopatrzenie w drew no lim odpow iednich wym iarów, w związku z postępującym ubytkiem lasów na skutek używ ania d efo lia n tó w 13 w czasie w ojny w ietnam skiej (1 9 6 4 - 1975), zwanej rów nież II w ojną indochińską, a zw ła­ szcza na skutek rabunkow ej gospodarki pow ojennej. N p. jeszcze w 1950 r. lasy stanow iły 44 % pow ierzchni kraju, podczas gdy w 1992 r. już tylko 2 0 % 14. M ożna dom yślać się, że w pozostałym areale leśnym najbar­ dziej ucierpiały najbardziej w artościow e, stare drzew o­ stany i najbardziej w artościow e gatunki, takie jak lim. Co za tym idzie, już przy poprzedniej restauracji pa­ w ilonu Ta Vu do budow y kolum nad „podcienia” użyto rów nież drew na z w adam i (np. z m urszem zew nętrz­ nym) w miejscach nie rzucających się w oczy.

W W ietnam ie w ystępują bardzo liczne gatunki drzew dostarczające drew na o bardzo różnych w łaści­ wościach i bardzo różnej w artości technicznej oraz odporności na biodegradację, toteż zam iana oryginal­ nych gatunków drew na, użytych niegdyś do budow y zabytkow ego obiektu, na inne, współcześnie dostępne, jest nie tylko zafałszow aniem historycznym , ale może być także bardzo ryzykow nym eksperym entem .

Spory k ło p o t m oże spraw ić rów nież nabycie wyse- zonow anego, a naw et sztucznie suszonego drew na. Suszenie drew na w w arunkach naturalnych silnie uza­

leżnione jest od pogody i trw ać m oże (w zależności od gatunku i w ym iarów surow ca) od kilkunastu miesięcy do kilku lat. W przypadku drew na do rekonstrukcji kolum n z drew na lim w grę w chodzi ten drugi rząd wielkości. W niew ielkich zakładach przetw órstw a drzew nego, jak w ynika z danych pochodzących z lat osiem dziesiątych, suszenie przyspieszano poprzez p a­ lenie ognisk obok surow ca (zwłaszcza w porze desz­ czowej) lub poprzez w ykładanie w nasłonecznionych m iejscach15. Taki system prow adził do pow staw ania pęknięć drew na i um ożliw iał rozw ój grzybów i o w a­ dów niszczących d rew no na tak trak to w an y m su ro w ­ cu. Tylko nieliczne w ielkie zakłady przem ysłu w łó ­ kienniczego, kolejow ego i m eblow ego są w yposażone w urządzenia suszarnicze, sprow adzone z byłej N R D .

M ateriały nieorganiczne

O prócz drew na, w budynkach zespołu a rch itek to ­ nicznego w H ue użyte są m ateriały ceram iczne (cegła w ypalana, dachów ki pokryte k o lo ro w ą glazurą, płytki posadzkow e i płytki chodników ogrodow ych), kam ień (skała osadow a — p ra w d o p o d o b n ie w apień albo m iej­ scowy o d pow iednik dolom itu, w zględnie bardzo d ro ­ bnoziarnisty piaskow iec), b eton różnej jakości, zapra­ wy m urarskie i tynkarskie, stal (oryginalne gwoździe, a naw et całe konstrukcje stalow e, jak. np. w ięźba d a­ chu w paw ilonie Ta Vu), żeliwo i brąz (obiekty kultow e

9. A. Krajewski, J. W ażny, Spraw ozdanie z badań nad zabezpiecze­

niem drewna lim i kien p rzed biodegradacją w św ią tyn i The Mieu i paw ilon ie Ta Vu w H ue (W ietnam ), mpis złożon y w PP PKZ,

Warszawa 1997.

10. M . in.: G. D eon , M . C hadenson, M . Hauteville, Influence des

extraits naturels du bois sur sa resistance a la pourriture, „Bois et

Forêts des Tropiques” 1 9 90, nr 1 91, s. 7 5 -9 0 ; R. Wagenfiir, C. Scheibler, H olzatlas, VEB Fachbuchverlag, Leipzig 1 9 89, s. 7 20. 11. M . in.: W . H. Brown, Som e H ea vy Structures Timbers. Strength

in the Controlling E lem en t in Selection an d Use, „W oodw orking

Industry” 1 9 7 8 , nr 3 5 , s. 1 9 -2 0 ; A. A nuwongse, The Practice o f

Using C oncrete on W o o d Piling for M arine Use in Thailand, D o c u ­

m ent International Research Group on W ood Preservation, W orking Group IV (M arine W o o d Preservation), 1 9 8 2 , 4 9 2 , s. 3; H. K. Seng,

M alaysian tim bers — M eraw an, „M alaysian Forest Service” 1 9 8 1 ,

nr 5 3 , s. 10; R. W agenfür, С. Scheibler, op. cit. 12. A. Krajewski, J. W ażny, Spraw ozdanie...

13. Zob. np. B. M olski, Ekologia w o jn y w ietn am skiej, „Problem y” 1 9 6 8 , nr 9, s. 5 4 5 - 5 4 9 .

14. N o w a encyklopedia pow szechn a PW N , t. VI, W arszawa 1 9 92. 15. H o Xuan Cac, Z ur H olztrockn u ng in SR V ietnam , „H olzin d u ­ strie” 1 9 8 2 , nr 3, s. 7 0 -7 2 .

8. Uszkodzenia b eton ow ych rzeźb sm o k ó w obram ow u jących schody paw ilon u Lau Kien Trung

8. D am aged concrete sculptures o f dragons flanking the stairs o f the Lau Kien Trung Pavilion

9. Uszkodzenia d ach ów w w yniku działań w ojennych i p ow ojen n ych zaniedbań to jedn a z najpow ażniejszych przyczyn biodegradacji bu ­ d y n k ó w (św iątyn ia Thai M ieu)

9. Roofs dam aged as a result o f w artim e h ostilities a n d p o stw a r neglect — one o f the m o st serious causes o f the biodégradation o f buildings (the Thai M ieu tem ple)

10. N a m io t osłaniający p rzed opadam i w n ętrze niewielkiego p a w ilo ­ nu w trakcie prac konserwatorskich

10. Tent p ro te ctin g the interior o f a sm all p avilion against rainfall in the course o f conservation

kojarzące się Europejczykom z tzw. m ałą architekturą ogrodow ą). Rzeźby zdobiące schody, przedstaw iające smoki i słonie w swoistej stylizacji w ykonane są w cy­ tadeli w H ue nie z naturalnego kam ienia, a ze stłuczek cegły obm urow anej betonem (ił. 8). W ypalona cegła jest m ateriałem , z którego w ykonane są kurtyny ziem ­ nych um ocnień, ściany budynków i m ury wydzielające M iasto Rezydencji Królewskiej, M iasto Z akazane oraz tereny przy św iątyniach. Ceglane ściany budynków i m ury rozgradzające teren są z reguły otynkow ane, w odróżnieniu od kurtyn bastionów.

W ielow arstw ow e poszycia dachów z dachów ki p o ­ krytej glazurą, spojone zapraw ą m urarską, stanow ią dociążenie nośnej konstrukcji budynków . W kraju n a ­ w iedzanym często przez silne w iatry i tajfuny takie zabezpieczenie jest bardzo istotną spraw ą. D latego d o ­ datkow o dachy obciążone są jeszcze na kalenicy b eto ­ now ym i m urkam i-grzebieniam i o swoistej dekoracji (il. 9). Styki połaci dachów m .in. z tego względu ob ­ ciążone są rów nież betonow ym i m urkam i i rzeźbam i smoków, zdobionym i stłuczkam i biało-niebieskiej p o r­ celany, masą szklaną i m alow idłam i. Taki sposób zdo­ bienia w idoczny jest także na cokołach i niekiedy na ścianach budynków.

W arunki przyrodnicze sprzyjające zniszczeniom budynków

K lim at

W ietnam (biorąc w dużym uproszczeniu) to wąski pas ziemi ciągnący się 1750 km w zdłuż w schodnich wybrzeży Półw yspu Indochińskiego. Szerokość tego pasa w aha się od kilkudziesięciu km (tak jak w rejonie H ue) do kilkuset km (w W ietnam ie Północnym i Po­ łudniow ym ). Ok. 30% pow ierzchni stanow ią góry, które w przypadku środkow ego W ietnam u ciągną się w zachodniej części kraju rów nolegle do wybrzeża. Jest to kraj o klim acie m onsunow ym , bardzo w ilgot­ nym i ciepłym , na północy zw rotnikow ym , na p o łu ­ dniu rów nikow ym . Roczna sum a opadów wynosi tu średnio 1500 do 2 000 m m , a w górach naw et powyżej 3000 m m 16. Dla po ró w n an ia — średnia roczna o p a ­ dów w Polsce wynosi 600 mm (w górach 1 2 0 0 -1 5 0 0 mm). Pora deszczow a w środkow ym W ietnam ie w y­ stępuje od sierpnia/w rześnia do stycznia/lutego17. Śre­ dnia roczna w ilgotność pow ietrza wynosi 88% , w ah a­ jąc się w granicach 80% (lipiec) — 93% (grudzień). Dodajmy, że są to w artości średnie z wielolecia. N p. w grudniu 1996 r. w ilgotność pow ietrza naw et w p o ­ kojach hotelow ych w H ue, w yposażonych w urządze­ nia klim atyzacyjne, przekraczała 95% . Przysparzało to nie tylko problem ów technologiczno-konserw ator- skich, ale rów nież bytow ych ludziom z innej strefy klimatycznej.

W ietnam naw iedzany jest często przez pow odzie, susze i niekiedy przez tajfuny, zwłaszcza w północnej części kraju. O statnio, co najm niej w 1975r. i 1977r. H ue było zalewane przez pow ódź, a w 1992 r. naw ie­ dzone przez ta jfu n 18. Kraj ten posiada bujną przyrodę, obfitującą w wiele gatunków roślin i zw ierząt, co n a ­ turalnie znajduje wyraz w bogactw ie grzybów i o w a­ dów niszczących drew no.

G atunki grzybów w ystępujące na drew nie zab y t­ ków w H ue

Oględziny dostępnych części budynku, zwłaszcza świątyni T he M ieu i paw ilonu Ta Vu oraz b udynków w ich bezpośrednim otoczeniu, przep ro w ad zo n e w grudniu 1996 r., ujaw niły w ystępow anie licznych gatunków grzybów niszczących d re w n o 19.

1. Serpula lacrym ans (Wulf.: Fr.)Schroet, lokalny szczep stroczka dom ow ego, grzyba pow odującego ro z­ legły i bardzo szybki rozkład b runatny d rew n a iglaste­ go i liściastego, m asow o opanow ał więźbę dachu m a­ łego budynku świątyni stojącej koło świątyni T he M ieu. Liczne szczepy tego grzyba, znanego u nas także pod starą nazwą grzyba dom ow ego właściw ego, w ykazują na ogół zbliżoną, bardzo dużą siłę niszczenia d re w n a 211.

2. Poria m edullaris S. F. Gray, grzyb pow odujący biały rozkład drew na liściastego, opanow ał rozległy obszar więźby dachu w strefie przyokapow ej w sp o ­ m nianego wcześniej budynku.

3. Phlebiopsis gigantea (Fr.) Jiinlich, żylica olb rzy­

m ia , grzyb pow odujący biały rozkład drew na iglastego

i liściastego, opanow ała m .in. w dw óch miejscach słup i elem ent więźby dachu w spom nianego wcześniej b u ­ dynku.

4. Antrodia serialis (Fr.) D onk., podskórnica rzędo­

wa, grzyb pow odujący bru n atn y rozkład d rew n a igla­

stego i liściastego, spow odow ała silne zm urszenie drew na pulpitow ego daszku nad bocznym w ejściem do świątyni The M ieu od strony m uru odgradzającego teren przyświątynny.

5. Peniophora purpurea Bres., grzyb pow odujący biały rozkład drew na liściastego, znaleziony został na drew nie daszku w spom nianego w pop rzed n im p u n ­ kcie.

6. G loeophyllum trabeum (Pers.: Fr.) M u rr., grzyb pow odujący bru n atn y rozkład drew na iglastego i li­ ściastego, znaleziony został na więźbie dachu budynku w spom nianego w punktach 1 -3 .

7. Pholiota adiposa Fr., grzyb pow odujący biały ro z­ kład drew na liściastego i iglastego, znaleziony u p o d ­ stawy słupa-kolum ny w budynku w spom nianym w p u n ­ ktach 1 -3 . P raw dopodobnie bliżej nieokreślone g a tu n ­ ki z rodzaju Pholiota w ystępują na drew nianych ele­ m entach więźby dachu w Ta Vu, jednak ze w zględów

18. Phan Huy Le, op. cit.

19. A. Krajewski, J. W ażny, G rzyb y i o w a d y niszczące drew n o za ­

b ytkow ego zespołu cytadeli w H ue (W ietnam ), (w:) O chrona drew na

— XIX S ym pozju m , W ydaw nictw o SGGW , W arszawa 1 9 9 8 .

technicznych nie udało się zdjąć ich ow ocników w celu dokładniejszego oznaczenia.

8. Schizophyllum co m m u n e Fr., rozszczepka pospo­

lita, pow odująca biały rozkład drew na liściastego, zna­

leziona została na drew nie budow lanym , złożonym luźno w świątyni T he M ieu.

9. Tricboderma viridae Person ex S. F. Gray, grzyb pleśniow y pow odujący szary rozkład drew na, w y h o ­ dow any został z próbek drew na pobranych z d o stęp ­ nych miejsc w świątyni The M ieu i budynku w sp o ­ m nianego w p unktach 1-3. N iew ątpliw ie flora grzy­ bów pow odujących szary rozkład drew na jest w H ue bardzo liczna.

11. L iczne ow o cn ik i lokalnego szczepu stroczka d o m o w eg o (Serpula lacrym ans) na drew nie konstrukcji dachu m ałego budynku koło św ią tyn i The M ieu

11. N um erous fructification o f a local strain o f Serpula lacrym ans on the w ooden construction o f a ro o f on a sm all building next to the The M ieu tem ple

12. L iczne ow o cn ik i grzyba Poria m edullaris na ok a p o w e j części dachu m ałego budynku kolo św ią tyn i The Mieu

12. N um erous fructification o f the Poria m edullaris fungus on the eaves o f a ro o f on a sm all building n ext to the The M ieu tem ple

20. J. D. T hornton, J. W ażny, C om parative L aboratory Testing o f

Strains o f the D ry R ot Fungus Serpula. Lacrym ans (Schum. Ex. Fr.) S. F. Gray. 1 G ro w th an d D ecay C apacity, „H olzforschung” 1 9 8 8 ,

Lista znalezionych i oznaczonych grzybów niszczą­ cych d rew n o zabytków w H ue pokryw a się częściowo z zestaw ieniem gatunków podanych przez Bui Van Ai21, będąc znacznie bardziej zasobna w gatunki. N ie­ w ątpliw ie nie obejm uje ona jednak wszystkich g atu n ­ ków grzybów pow odujących istotne zniszczenia d rew ­ na w zabytkach cytadeli w H ue, jako że obserwacje dotyczą tylko kilku budynków , a i tu nie uzyskano d ostępu do wszystkich miejsc, gdzie taki rozkład mógł w ystąpić.

G a tu n k i ow ad ó w niszczących drew no w H ue N ajsilniejsze zniszczenia drew na, jakie przypisać m ożna w H ue ow adom , spow odow ane zostały przez term ity (Isoptera). W W ietnam ie p onad 80 gatunków te rm itó w ma znaczenie gospodarcze ze w zględu na po w o d o w an e szkody. Z p ow odu ukrytego trybu życia

13. Stara, drewniana kolum na w św ią tyn i The M ieu w ydrążon a przez te rm ity ziem ne

13. O ld w ooden colum ns in the The M ieu tem ple, h o llo w ed by land term ites

21. Bui Van Ai, Investigation a n d E stim ation for Term its Poisioning

E xpenditu re (for Building The M ieu Age T em ple o f H ue A ncient C a p ita l C ity), mpis w zbiorach PP PKZ, H ue, styczeń 1 9 97, s. 3.

tych owadów, krótkiego czasu obserwacji i braku m oż­ liwości w ykonania odkryw ek, gatunki term itów m oż­ na było określić tylko z pew nym p ra w d o p o d o b ień ­ stw em , na podstaw ie typu szkód.

1. Z iem ne termity, atakujące z podziem nych gniazd zaw ilgocone i zagrzybione drew no, spow odow ały sil­ ne uszkodzenia drew na w ew nętrznych części kolum n w św iątyni T he M ieu. Z najdujące się w tym budynku nieliczne, stare, zdem ontow ane kolum ny w ydrążone są na kształt rur. N iew ątpliw ie term ity te w ystępują w większości zabytkow ych budynków o konstrukcji słupow ej, wywodzącej się z tradycyjnego dom u w iet­ nam skiego typu dinh. U szkodzenia tego typu przypisać m ożna term ito m z rodzaju O dontoterm es, p o w o d u ją­ cym pow szechnie zniszczenia drew na budow lanego w połu d n io w o -w sch o d n iej Azji22. P raw d o p o d o b n ie szkody tego typu spow odow ał O. hainanensis.

14. D rew niana kolum na z bocznym m urszem w bu dow ana w ramach pop rzed n iej renow acji w p aw ilon ie Ta Vu — p rzyk ła d k ło p o tó w z drew n em odpow iedn iej jakości w dzisiejszym W ietnam ie

14. W ooden colum n w ith side decay, in stalled during previous reno­ va tio n con du cted in the Ta Vu Pavilion — exam ple o f difficulties w ith obta in in g suitable qu ality w o o d in present-day Vietnam

22 . M . in.: A. Ismanto, G. M . Sumami, M . Amir, Pengaruh piga tipe tanah ttenah terhadap kom unitas rayap ttan ali di DKJ Jakarrta

(W pływ trzech typów gleb na społeczności term itów glebow ych w DKJ Dżakarta), Duta Rimba 1 9 8 8 , nr 14, s. 2 6 -2 9 ; Bui Van Ai, op. cit.

2. Term it C optoterm es form osanus Shiraki, zakła­ dający gniazda w suchym drew nie, drąży w ew nętrzne ściany rozgradzające, sufit i sakralne umeblowanie świą­ tyni T he M ieu. Zniszczenia często są tak silne, że pozo­ stają tylko resztki drew na w skorupce z laki pokryw a­ jącej w spom niane um eblow anie. Praw dopodobnie p o ­ w oduje on zniszczenia drew na rów nież w innych świą­ tyniach i pałacach w H ue. O becności gatunków term i- tó w zakładających gniazda w suchym drew nie nie da się w yelim inow ać poprzez stosow anie profilaktyki bu­ dow lanej, a jedynie drogą chem icznego zabezpiecze­ nia g atunków drew na podatnych na jego żer. N a szczę­ ście drew n o lim i kien należy do g atunków odpornych na uszkodzenia pow odow ane przez term ity tej grupy.

3. N ielicznie w ystępują uszkodzenia gatunków d rew n a używ anych do w ykonania paraw anow ych ścia­ nek (np. w świątyni Trieu M ieu) przez bliżej nieozna­ czone chrząszcze (C oleoptera). W grę w chodzą g atu n ­ ki należące do kilku rodzin, np. m iazgow cow ate (L yc-

tidae), k apturnikow e (B ostrychidae) i kołatkow ate

(A nobiidae). Spotyka się też pojedyncze oszpecenia na częściach budynków w ykonanych z m ateriałów cera­ m icznych i drew na (np. w św iątyniach The M ieu i Trieu M ieu). O szpecenia te pow stają z pow odu bu­ do w an ia gniazd z cząstek gleby przez bliżej n ieo k re­ ślone błonków ki (H ym en o p tera ). O szpecenia te nie mają jednak tak m asow ego i groźnego dla zabytków ch ara k teru , jak to w ystępuje w Egipcie23.

Inne czynniki biologicznej degradacji budow li Wszelkie uszkodzone konstrukcje m urow ane pora- stane są przez roślinność zielną i drzew iastą. Roślinom w ystarcza niew ielka szczelina w m urze, by siewka za­ częła się rozwijać. Roślinność ta dokonuje dalszych zniszczeń rozsadzając mury, a z czasem porasta miejsca po znikających budynkach.

Specjalny problem , ze w zględu na konieczność czy­ szczenia m u ró w i betonow ych lub kam iennych figur, stanow ią bujnie rozwijające się glony, zwłaszcza ziele­ nice (C hlorophyta). Szczególnie intensyw nie obrastają one m arnej jakości beton obram ow ań schodów św ią­ tyń, w miejscach zalewnia w odą z okapów dachów. U w arunkow ania techniczne sprzyjające

biodegradacji budynków

Utrzym ujące się nadal w w ielu zabytkow ych bud y n ­ kach zniszczenia poszycia dachów pow oduje zaw ilgo­ cenie drew na, k tó re jest w arunkiem nieodzow nym do rozw oju grzybów i ataku term itó w glebowych. D o d at­ kow ym i czynnikam i sprzyjającymi zaw ilgoceniu d rew ­ na i jego biodegradacji w ciepłym i w ilgotnym klim a­ cie W ietnam u są niektóre ze stosow anych tam rozw ią­ zań budow lanych, np.:

2 3 . A. Krajewski, Uszkodzenia z a b y tk ó w w Egipcie p o w o d o w a n e

p rzez o w a d y , „Ochrona Z abytków ” 1 9 99, nr 1, s. 4 5 - 5 3 .

15. O kap bez obróbki blacharskiej, która ła tw o da ła b y się u k ryć za o zdobn ą listw ą, to jedn a z p o d sta w o w ych przyczyn biokorozji d a ­ ch ów (św iątyn ia Tre M ieu)

15. Eaves w ith o u t ro o f work, which cou ld be easily concealed behind an ornam ental strip — on e o f the basic reasons fo r the bio-corrosion o f roofs (the Tre M ieu tem ple)

— brak obróbek blacharskich okapów dachów, — nieszczelność w spółczesnych poszyć dachów w yni­

kająca ze zlej jakości ceram iki,

— bezpośrednia styczność drew na z betonem (brak izo­ lacji), stosow anym do niedaw na rów nież przy k o n ­ serwacji jako prow izoryczne zastępstw o niektórych oryginalnych elem entów drew nianych, np. okładzin kam iennych baz kolum n,

— relatyw nie krótki wysięg okapów dachów w sto su n ­ ku do wysięgu poziom ych płaszczyzn cokołów św ią­ tyń, w ysuniętych przed szeregi drew nianych k o ­ lum n,

— zniszczenia urządzeń odw adniających teren całego zespołu architektonicznego.

Biokorozji niektórych typów b udynków sprzyja rów nież tradycja architektoniczna — np. bryła świątyń typu m ieu, stanow iąca zestaw ienie dw óch budynków z dacham i czterospadow ym i, swoisty zespół „braci sy­ jam skich” .

Wydaje się, że celow e i m ożliwe do w ykonania jest zastosow anie niektórych uspraw nień przy zachow aniu tradycyjnych sposobów budow ania, np. w pro w ad ze­ nie zam askow anych obróbek blacharskich za d rew n ia­ nymi listwam i okapów , uszczelnienie ko ry t o d w ad n ia­ jących styki połaci dachow ych podw ójnych dachów świątyń (użycie m ateriałów budow lanych o d p o w ied ­ niej jakości), czy zainstalow anie izolacji przeciw w ilgo­ ciowej w grubych w arstw ach ceram icznych poszyć d a­ chów lub przynajm niej użycie dachów ek lepszej jako­ ści. W niektórych przypadkach w ym aga to jednak przezw yciężenia schem atycznego podejścia do rozw ią­ zywania p roblem ów technicznych w w yniszczonym w ojnam i kraju. Z drugiej strony każdorazow o wym aga

to oczywiście odrębnego projektu, aby z w prow adza- w prow adzane stopniow o i w eryfikow ane sp raw d za­ nych innow acji nie uczynić rów nież schem atu. Oczy- niem się w praktyce w raz z upływ em czasu,

wiście wszelkie ew entualne ulepszenia pow inny być

Select Problems in the Conservation of Historical Buildings in the Hue Citadel in Vietnam

In D e c e m b e r 1 9 9 6 - M a r c h 1 9 9 7 , th e S ta te E n te rp ris e : th e A te lie rs fo r th e C o n s e rv a tio n o f H is to ric a l M o n u m e n ts c o n d u c te d w o r k in th e T h e M ie u te m p le a n d th e Ta Vu p a v ilio n in H u e (C e n tra l V ie tn a m ). T h e a u th o r s o u tlin e d th e scale o f c o n s e rv a tio n p ro b le m s c a u s e d by th e size o f th e C ita d e l in H u e as w e ll as e n o r m o u s w a rtim e d e v a s ta tio n a n d p o s t- w a r n e g le ct. T h e a rticle d iscu sse s d iffic u lties c o n ­ n e c te d w ith sp ecific c lim a tic c o n d itio n s , m a te ria l, th e ra p id su ccessio n o f v e g e ta tio n (in clu d in g tre e s a n d sh ru b s ) a n d

tr a d itio n a l a rc h ite c to n ic s o lu tio n s , c o n d u c iv e fo r th e b io ­ d é g r a d a tio n o f b u ild in g s. T h e a u th o r s c o n s id e r a s s o rte d sp e c ie s o f fu n g i (Serpula lacrymans, Poria medullaris, Phle- biopsis gigantae, Antrodia serialis, Peniophora purpurea, - Gloeophyllum trabeum, Pholiota adiposa, Schizophyllum commune a n d Trichoderma viridae) a n d in se cts, e sp e cially te rm ite s (Odontotermes hainanensis a n d Coptotermes for- mosanus), h a rm fu l fo r tim b e r.