Anna Czobodzińska-Przybysławska
Muzeum Józefa Ignacego
Kraszewskiego w Romanowie
Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 21, 93-96
A n n a C zobodzińska-Przybysławska
MUZEUM JÓ Z E FA IGNACEGO KRASZEW SKIEGO W ROMANOW IE
M uzeum Józefa Ignacego K raszew skiego w Rom anowie m ieści się w X IX -w iecznym d w o rk u dziadków pisarza, A nny i B łażeja M alskich, u k tó ry c h pisarz spędził dzieciństw o. Błażej M alski, w m łodości paź i żoł n ierz S tan isław a A ugusta Poniatow skiego, w 1801 r. n abył n a Podlasiu sapieżyński Rom anów, osiedlił się tu i w latach 1.806 - 1811 wzniósł na sta ry c h fu n d am en tach obszerny, m uro w an y dwór. K iedy przyszłego p i sarza, urodzonego 1812 r. w W arszaw ie, przyw ieziono do Rom anow a i od dano pod opiekę babki, nie w iem y. Rodzinna tra d y c ja głosi, że dzieciń stw o spędził K raszew ski tu ta j. On sam uw ażał zawsze Rom anów za „ k ra j la t dziecinnych”. N ajw ażniejsze jednak, co wiąże się z tym okresem życia K raszew skiego, to w pływ atm o sfery rom anow skiego dom u n a późniejsze zainteresow an ia pisarskie. A tm osfera ta, dzięki osobowości b abki w y ra stała w y raźnie ponad przeciętność szlacheckich dworów. A n na M alska stw orzyła dom zainteresow an y żywo lite ra tu rą , m uzyką, sztukam i p la stycznym i, św iadom ie k u lty w u ją c y p atriotyczne trad y cje. K orzeni sw ych zainteresow ań plastycznych, swego k u ltu dla M ickiewicza, m iłości dla staropolskich cnót i obyczajów sam pisarz szukał zawsze w Rom anowie. W w ieku lat p iętn a stu K raszew ski w yszedł spod opieki babki — po czte rech lata ch szkoły w B iałej R adziw iłłow skiej (Podlaskiej) i ro k u w L u blinie. Późniejsze p o w ro ty do R om anow a były to już tylko w izy ty sk ła d ane rodzinie — dziadkom , p o tem rodzicom, k tó rz y objęli R om anów w 1846 r. a n astęp n ie b ra tu K ajetanow i, gospodarującem u tu od połowy la t pięćdziesiątych.
W ręk a c h rodziny K a je ta n a pozostaw ał R om anów do 1938 r. kied y to o statn ia w łaścicielka, P a u lin a z K raszew skich Rościszewska w nuczka K aje ta n a , sprzedała m a ją te k i w y jech ała do W arszaw y. D w oru Rości- szew scy nie sprzedali, w zw iązku z zam iarem przekazania go społeczeń stw u. W ybuch II w o jn y św iatow ej uniem ożliw ił realizację ty ch zam ia rów , a dw ór uległ w czasie w o jn y pow ażnym zniszczeniom. Z ajęty w raz
— 94 —
.z otaczającym go sapieżyńskim jeszcze park iem przez leśnictw o, czekał aż do 1957 ro k u na uznanie go za zabytek.
H istoria p ow stania M uzeum J. I. K raszew skiego w Rom anow ie w iąże się z in ic ja ty w ą m iejscow ego nauczyciela i działacza k u ltu ry , W acław a Czecha, k tórego zabiegi w sp ierali tac y ludzie, jak w ojew oda lub elski P aw eł Dąbek, znak o m ity znaw ca tw órczości p isarza profesor W incenty Danek, ówczesny w ojew ódzki k o n se rw ato r zabytków w L u blin ie H e n ry k G aw arecki i inni. W ielkie zasługi p rzy tw o rzen iu placów ki położył lite ra t i dziennikarz w a r szaw ski, A n to n i T repiński, w ieloletni k o n su lta n t nau ko w y M uzeum. Jego
fascyn acji osobowością K raszew skiego, rozległej w iedzy i k on taktom zaw dzięczam y najciekaw sze ek sp o naty prezen tow ane dziś w Rom anowie.
D ecyzja W ojew ódzkiej R ady N arodow ej w L ublinie o pow ołaniu M u zeum Józefa Ignacego K raszew skiego w R om anow ie zapadła 13 X II 1958 r. Jeszcze przed jej podjęciem W acław Czech uzyskał od Jan u sza K raszew skiego, w n u k a K a je ta n a , obietnicę przek azan ia do M uzeum p am iątek po p isarzu pochodzących ze zbiorów K a je ta n a i B ogusław a K raszew skich. D ar te n sta ł się zalążkiem zbiorów placów ki, o tw a rte j w sto pięćdziesiątą rocznicę urodzin p isarza, 28 VII 1962 r. Z aw ierał on w iele bardzo cennych pozycji, m iędzy in n y m i rękopisy, ry su n k i i ak w arele pisarza oraz w iele p am iątek rodzinnych.
Z biory M uzeum w Rom anow ie, pow iększane potem drogą zakupów i d aró w — są dziś liczącą się k olekcją p am iątek po au to rze Sta rej baśni. N ajciekaw szym i pozycjam i są oczywiście ręko pisy dzieł i listy pisarza, chociaż liczba ich jest w M uzeum dość skrom na.
M uzeum posiada n astęp u jące rękopisy Józefa Ignacego K raszew skiego: 1. Rękopis pow ieści Starosta w arszawski, k tó ra u kazała się po raz pierw szy w 1875 r.; trz y tom y.
2. D ziennik podróży do O dessy z 1843 ro k u — 106 k a rt z tek stem pisan ym a tra m e n te m i ołów kiem oraz szkicam i w y kon an ym i ołówkiem i tuszem .
3. K a rtk a z rękopisu pow ieści S ta r y zam ek, pisanej w 1856 r. w Ro m anow ie.
4. W izytów ka K raszew skiego z tek stem : „Z pow inszow aniem Im ienin K ochanem u O jcu od Zofii, M arii, J a n a i F ra n cisz k a ”.
5. K a rtk a z rękopiśm iennym tek ste m w język u fran cu sk im Article C y k la m e n z 1845 r.
6. Pism o K raszew skiego w spraw ie w łościańskiej z la t pięćdziesiątych ubiegłego w ieku.
7. P iętn aście listów J. I. K raszew skiego (m. in. do A dam a P łu g a z 12 IV 1884 r. z rozw ażaniam i pisarza n ad zagrożeniem lite ra tu ry przez ten d en cje k le ry k a ln e , do M aurycego O rg e lb ra n d ta z 24 V 1878 r. do syna J a n a z 12 II 1870 r.).
M uzeum posiada także trz y kopie rękopiśm ienne autografów pisarza: sporządzone przez b rata n k a, Bogusława Kraszew skiego:
— B ajki pisane i tłum aczone z francuskiego w m łodzieńczych latach, p isarza w Rom anowie, Białej i Lublinie; 24 bajki, m. in. naśladow ania z Ezopa.
—■ Dziennik z lat 1827 - 1832 pisany w Lublinie, Dołhem, Świsłoczy i W ilnie.
—■ B allada Klasztor na górze, m łodzieńczy u tw ó r K raszew skiego z 1825 r.
Placów ka grom adzi różne edycje dzieł J. I. K raszew skiego, od pierw o d ruk ó w po w ydania najnow sze. N iektóre znajd ujące się tu pierw odruki, są pozycjam i u n ikatow ym i, np. d eb iutancka powieść Pan W a lery z 1831 r., VSielki świat małego miasteczka z 1832 r., tłum aczenie pow ieści K. P . Co- cka Dom biały z 1833 r., Witolrauda z pięćdziesięcioma d rze w o ry ta m i W. Sm okowskiego i m uzyką S. M oniuszki, w ydana w W ilnie w 1846 r. Księgozbiór M uzeum liczy 4451 pozycji, w ty m 2224 stanow ią dzieła K ra szewskiego. G rom adzone są rów nież opracow ania życia i tw órczości pisa rza, opracow ania lite ra tu ry X IX -w iecznej, m ate ria ły dotyczące in n y ch dziedzin polskiej k u ltu ry , w k tó ry ch zapisał swe nazw isko au to r Ulany, Z biera się też na bieżąco w ycinki z p rasy dotyczące Kraszew skiego. M u zeum posiada rów nież m ikrofilm y korespondencji pisarza przechow yw a nej w Bibliotece Jagiellońskiej. Z m ateriałów ty ch ko rzy stają zarów no pracow nicy M uzeum , jak i osoby piszące rozpraw y na tem a t K raszew skiego, m. in. au to rzy prac m agisterskich i doktorskich.
A m bicją placów ki jest stać się liczącą rów nież w dziedzinie in sp iracji badań nad dziełem K raszew skiego. Szansą urzeczyw istnienia tych dążeń jest n aw iązana w 1980 r. w spółpraca z Zakładem Teorii L ite ra tu ry W y działu H um anistycznego U n iw ersy tetu M arii C urie-Skłodow skiej w L u blinie, k tó ra zaowocowała kilkom a in teresu jący m i sesjam i n aukow ym i n a tem a t powieści historycznej. M ateriały z tych sesji publikow ane są sy stem atycznie, aczkolw iek z pew nym opóźnieniem . O degranie przez M u zeum a u ten ty czn ej ro li in sp irato ra i ośrodka badań naukow ych w ym aga jed n ak ściślejszego jeszcze pow iązania z ty m ośrodkiem akadem ickim .
M uzeum k olekcjonuje także inne dobra k u ltu ry związane te m a ty cznie i historycznie z życiem i twórczością pisarza. Posiada m. in. 117 fo to g rafii K raszew skiego, rodziny, znajom ych i przyjaciół oraz w y b itn y ch p rzedstaw icieli św iata sztuki i lite ra tu ry X IX w.; zbiór 83 m edali i m ed a lionów w yb ity ch na cześć K raszew skiego i innych lu m in arzy polskiej k u ltu ry . Spośród przedm iotów użytkow ych zw iązanych z osobą pisarza lub jego rodziną w ym ienić należy b iurko pisarza z okresu jego p o b y tu w D reźnie (depozyt z M uzeum Narodowego w K rakow ie), o k u lary pisarza, jego laskę i torb ę podróżną, rękojeść szabli pradziada Nowomiejskiego,,
— 96 —
m in iatu ro w y p o rtre cik b ab k i M alskiej. Je d n ą z bardziej w zruszających pam iątek po „ ty ta n ie p ra c y ” jest jego zabaw ka z dziecięcych czasów spę dzonych w R om anow ie, będąca d a re m Ja n u sz a K raszew skiego.
M uzeum m a w sw ych' zbiorach bardzo in te resu jąc ą k olekcję prac p lasty czn ych a u to ra C h a ty za wsią, k tó ry z w ielk ą p a sją i dużym powo dzeniem oddaw ał się m a la rstw u i rysunkow i. Z aw iera ona 5 obrazów o lejnych, 4 ak w arele oraz b o g aty zbiór ry su n k ó w i szkiców. W 1962 r. d zięki pom ocy p ro feso ra Jerzego Ślizińskiego oraz A ntoniego T repiń sk ie go tra fiła do R om anow a k o lek cja ry su n k ó w K raszew skiego, jego syna F ranciszka i w nuczki Zofii, p rzyw ieziona w raz z dziennikiem podróży do O dessy z P ra g i czeskiej przez lite r a ta J. P ila ra . Liczy ona 146 prac, w ty m 128 ry su n k ó w Jó zefa Ignacego. W te n sposób M uzeum stało się w ła ścicielem jednego z ciekaw szych i liczniejszych zbiorów szkiców i ry su n k ów pisarza. R óżnorodność tem aty czn a szkiców oraz czas ich pow staw a nia (najw cześniejszy pochodzi z 1834 r. o sta tn i pow stał w 1886) pozw ala ją dostrzec wielkość fu n k cji, jak ie p ełn iły zainteresow ania plastyczne w całej tw órczości K raszew skiego. M alarstw o i ry su n e k b y ły nie ty lko n a j w iększą z jego życiow ych pasji, ale rów nież form ą zbierania m ateriałów do dzieł h isto ry czn y ch i podróżopisarskich, form ą d o k u m en tacji w iedzy z zak resu archeologii, h isto rii ubiorów , etn o g ra fii itp. P rzyg o tow any już do d ru k u k atalo g ry su n k ó w zapoczątku je pu blikow anie inform acji na te m a t zbiorów M uzeum w Rom anow ie.
O becnie placów ka je s t w tra k c ie przy go tow ań do now ej ekspozycji sta łe j, do k tó re j scenariusz lite ra c k i napisała Zofia W olska, kustosz M u zeum L ite ra tu ry w W arszaw ie, a opraw ę p lasty czną opracow ują pracow n icy A kadem ii Sztu k P ię k n y ch w W arszaw ie. P la n y n a najbliższe lata p rzew id u ją tak że prace rem o n tow e p rzy b u d y n k u M uzeum oraz rew a lory zację zabytkow ego p a rk u .
