Eugenia Fijałkowska, Jerzy
Fijałkowski
Pochodzenie materiałów
budowlanych użytych przy
wznoszeniu murów zamku w
Podgrodziu koło Ćmielowa
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 16, 61-73
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach Tom X V I
,
Kraków 1992E U G E N IA I JERZY FIJAŁKOW SCY
PO C H O D ZEN IE M A T E R IA Ł Ó W B U D O W L A N Y C H
U ŻY T Y C H PRZY W Z N O S Z E N IU M U R Ó W Z A M K U
W P O D G R O D Z IU KOŁO ĆM IELOW A
P ra ca d otyczy m ało zn a n eg o z a b y tk u , k tó ry z b ra k u m a teria łó w źró d ło w y c h nie m iał d o tą d m o n o g rafic zn e g o o p rac o w a n ia h is to ry c z n e g o 1.
U sta le n ie p o ch o d z en ia m a teria łó w b u d o w la n y c h w m u ra c h zam ku P o d g ro d z ia zlecił au to ro w i W ojew ódzki K o n se rw a to r Z ab y tk ó w dla celówT n au k o w o -b ad a w czy c h i p ra c za b ez p ie c z a ją c y c h 2.
O p ra co w a n ie m a c h a ra k te r p etro a rc h e o lo g ic z n y i jest w o sta tn ic h latach kolejną po zycją dotyczącą za b y tk ó w K ielecczy zn y . P o d o b n e o p rac o w a n ia o trzy m ały już zam ki w: B o d z en ty n ie, C h ę c in a c h , Iłży , R e m b o w ie i U jeźd zie. M a teria ły te p u b lik o w an e były w „ R o c z n ik u ” kieleckiego m u z e u m oraz w In fo rm a to rz e T o w a rz y stw a P rzy jació ł G ó rn ic tw a , H u tn ic tw a i P rz e m y słu S taro p o lsk ie g o .
P etroarcheologia jest nauką m łodą i pow stała dla p o trze b archeologii w p rzy p a d k u , gdy b ad a n ia o b ejm u ją k am ien iark ę oraz ceram ik ę w b u d o w lac h h isto ry c z n y c h i w arstw ac h k u ltu r o w y c h 3.
W ioska P o d g ro d z ie leży w p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j części G ó r Ś w ięto k rzy sk ich w o b rę b ie p asm a w zn iesień z w ap ie n ia ju rajsk ieg o , zw a n y ch P o g ó rz em Iłż e c k im 4. Z am ek z b u d o w a n o w o b rę b ie w ysoczyzny p o n a d p ra w y m (w sch o d n im ) zboczem d o lin y rzeki K a m ie n n e j, k tó ra w chodzi tu w P rz e ło m B ałtow ski, p rze cin a jąc p o p rze czn ie do rozciągłości w ap ie n ie ju rajsk ie (ryc. 1).
M o rfo lo g ia te re n u w o b rę b ie ru in za m k u jest silnie zró żn ico w an a. N a skałach w a p ie n n y ch leżą piaski i gliny oraz resztk o w o zach o w an a p o k ry w a le sso w a 5. W u tw o ra c h ty c h u fo rm o w a ły się liczne w ąw ozy, w k tó ry c h erozja o d słan ia trz e c io rzęd o w y kras k o p aln y . Z n im są zw iązane su c h e d o lin y p ła s k o d e n n e 6.
1 Artykuł w tym że tom ie „R oczn ika” , s. 37: J. K uczyń ski Zam ek w P odgrodziu, gm ina Ćmielów , woj. tarnobrzeskie
2 U m ow a-zlecen ie W ojew ódzkiego K onserw atora Z abytków w K ielcach z dnia 1 VI I I 1975 r.
3 A. G rodzicki I M iędzyn arodow e Sem inarium Petroarcheologiczne w Brnie (2 1 -2 4 IV 1975 r.). „Przegląd G eo lo g iczn y ” 1975 nr 8, s. 425^126
4 S. G ilew ska W y ż y n y Śląsko-M ałopolskie. W: Geomorfologia Polski. T . 1. Red. M . K lim aszew ski. W arszawa 1972, s. 300
5 C. Radłowska R ze źb a północno-wschodniego o b rzeża G ór Św iętokrzyskich . „Prace G eograficzne In stytutu G eografii P A N ” nr 38
6 D . K osm ow ska-S u ffczyńsk a R o zw ó j r z e ź b y w trzecio rzę d zie okolic Ostrowca Ś w ięto krzyskiego i Ćm ielowa. „Prace G eograficzne In stytu tu G eografii P A N ” nr 54
62 Eugenia i J e r z y Fijałkowscy
Ryc. 1. P ołożen ie zamku w Podgrodziu
m u ry z a m k u w P o d g ro d z iu
R y c in ę z e sta w io n o n a p o d s ta w ie s c h e m a ty z o w a n e g o w y ry s u z m a p y to p o g ra fic z n e j a rk u s z O ż a ró w 1 :5 0 0 0 0 , p r z y s to s o w a n ie d r u k W y d a w n ic tw a G e o lo g ic z n e , W a rsz a w a 1973
W n ajb liższy m sąsied ztw ie za m k u ro zw in ę ła się rzeźb a w lessie, a p o za ty m rzeka K a m ie n n a , p o d cin ają c w sch o d n ie zbocze swej d o lin y , o d sło n iła w a p ie ń jurajsk i (ryc. 1).
M u ry zam kow e zach o w an e zostały b a rd z o n ie k o m p le tn ie i w e d łu g J. K u c z y ń sk ie g o 7 składają się z sześciu o d cin k ó w o d łu g o śc i od 4,1 do 8,8 m (ryc. 3).
W najbliższej okolicy P o d g ro d z ia o d sła n ia się w ap ie ń ju rajsk i o raz g lin y i piaski w ieku czw arto rzęd o w e g o , zw iązane ze zlo d o w a ce n ie m p o łu d n io w o - i śro d k o w o p o l- s k im 8 (ryc. 4 i 5). W e w si P o d g ro d z ie są o d sło n ię te w sp o só b n a tu ra ln y skałki krasow e w ap ien ia jurajskiego. N ie były ta m o n e ek sp lo ato w a n e z uw agi n a b ra k uław icen ia
7 J. K uczyński — art. w tym że tom ie „ R oczn ik a”
8 J. Sam sonow icz Ogólna m apa geologiczna Polski. W arszawa 1934, arkusz O patów w skali 1:100000
Pochodzenie m ateriałów budowlanych murów zam ku w P odgrodziu 63
Ryc. 2. P ołożen ie m urów zamku w Podgrodziu
m u ry zam k o w e
— g A — B p rz e k ró j p rz e z w z g ó rz e z a m k o w e s ta n o w ią c y ry c. 5
(p la n sy tu a c y jn o -w y so k o ś c io w y w y k o n a ł w s ie r p n iu 1975 r. J e rz y F ija łk o w sk i)
i skalisty c h a ra k te r p o k ła d u . W a p ie ń p ły to w y i g ru b o ław ic o w y był d o n ie d aw n a łam any w sąsied n iej w si Skała. P o d o b n y k am ień w y d o b y w an o w P rz e p a śc i, D ry g u lc u i B o row ni. W ty c h d w ó ch o sta tn ic h m iejscach w y ra b ia n o z n iego m e to d ą połow ą w ap n o palone. O b e c n ie w ypał w ap n a w B o ro w n i został za n ie ch a n y , a w ap ie n n ik w D ry g u lc u z a o p a try w a n y jest w zn aczn ie lepszy, k red o w a ty w ap ie ń m a lm u , dow
o-64 Eugenia i J e r z y Fijałkow scy
Ryc. 3. S zczegółow y plan m urów zamku w P odgrodziu
z a c h o w a n a część m u ró w z a m k o w y ch
o d c in k i m u ró w o p isa n e o s o b n o w tek śc ie
sk a łk a w a p ie n n a p rz e d s ta w io n a n a ry c. 7
(p la n s p o rz ą d z ił w s ie r p n iu 1975 r. J e rz y F ija łk o w s k i)
żony ze S tró ż y i Ś ró d b o rz a . S kała ta zw ana m y d la k ie m lu b ro g aczem jest p rz y d a tn a d o w y p ału w a p n a b ielarskiego.
P ró c z w ap ie n ia w e w si Skała i B o ro w n ia ek sp lo a to w a n y jest d o ry w c zo piasek c z w arto rzęd o w y . P iask o w n ia w B o ro w n i d o sta rc z a p ia sk u b u d o w la n e g o , a Skała
Pochodzenie m ateriałów budowlanych murów zam ku w Podgrodziu 65
R yc. 4. M apa geologiczn a okolic Podgrodzia
ruiny zamku w Podgrodziu piaski i mady rzeczne, holocen
stożki napływowe i deluwia, plejstocen, holocen piaski wydmowe, plejstocen, holocen
piaski rzeczne tarasów akumulacyjnych, plejstocen lessy, plejstocen
ily wstęgowe, plejstocen
p iask i a k u m u la c ji lo d o w c o w e j z g łaz a m i, p le js to c e n glin y z w a ło w e , p le js to c e n
p iask i i g lin y w k o tła c h k ra s o w y c h , m io c e n w a p ie n ie , m u sz lo w c e i m a rg le , k im e ry d w a p ie n ie , o o lity i m a rg le , o k s fo rd (d aw n ie j a s ta r t; w a p ie n ie o o lito w e i m a r g lis te , o k s fo rd (d aw n ie j r a u ra k ) w a p ie n ie k r z e m ie n is te , o k s fo r d (d a w n ie j o k s fo rd ) p iask i ż e la z is te , m a rg le i g e z y , kelo w ej k ie ru n k i b ie g u i u p a d u w a r s tw s k a ln y c h
M a te ria ły , n a p o d s ta w ie k tó ry c h z e sta w io n o m ap ę : z a się g w y s tę p o w a n ia u tw o ró w g e o lo g ic z n y c h w e d łu g Ogólnej mapy geologicznej Polski J . S a m so n o w ic z a , a rk u s z O p a tó w 1 :1 0 0 0 0 0 , w y d . P a ń s tw o w y I n s t y t u t G e o lo g ic z n y 1932, d r u k W o jsk o w y I n s ty tu t G e o g ra fic z n y , W a rs z a w a 1934; o p is w a rs tw w e d łu g m a te ria łó w d o p rz e g lą d o w e j m a p y g e o lo g ic z n ej P o ls k i, reg io n ś w ię to k rz y sk i 1 :1 0 0 0 0 , w y d a n ie A z a k tu a liz o w a n e , I n s ty tu t G e o lo g ic z n y , W a rs z a w a 1961
66 Eugenia i J e r z y Fijałkowscy
Ryc. 5. Przekrój przez w zgórze zam kowe w P odgrodziu
less p ia s z c z y sty , p le js to c e n
lo k alizacja p rz e k r o ju n a ry c . 2 w a p ie n , o k s fo rd (d aw n ie j o k s fo rd ) p rz e k ró j n ie p rz e w y ż s z o n y
drogow ego. P iasek b u d o w la n y jest ró w n o z ia rn is ty i w olny o d za n ie cz y szc zeń , a d r o gow y zaw iera p a rtie g lin iaste i d o m ieszk ę ż w iru (ryc. 6).
P oza w y m ie n io n y m i su ro w cam i sk aln y m i w y stę p u je w o b rę b ie ta ra s u zalew ow ego K am ien n e j m a d a rzeczn a u ż y tk o w a n a do n ie d a w n a jako su ro w ie c c e ra m ic z n y na w ypal cegły p ełn ej. Z cegły tej w y b u d o w a n o zam ek w Ć m ielo w ie i sz ereg in n y c h b u d o w li po rejo n O stro w c a Ś w ięto k rzy sk ieg o w łącznie.
W z d łu ż p o łu d n io w e g o zb o cza d o lin y rzeki K a m ie n n e j n a o d c in k u p o m ię d z y O stro w c e m i Ć m ielo w e m o d sła n ia się geza p rz y n a le ż n a d o k elo w eju , sta n o w i ona ro z p o w sze ch n io n y b u d u le c .
N iec o d alej, bo w K u n o w ie i N ie tu lis k u , w y stę p u je ja sn y ciosow y p iask o w iec do ln e g o liasu, a w K a rsa c h i Ja n ik o w ie lekki w ap ie ń m szy w io ło w y . W o b u p rz y p a d k a c h jest to p o sz u k iw an y atra k c y jn y b u d u le c o raz c e n n e tw o rzy w o rz e ź b ia r s k ie 9.
M u ry zam kow e zachow ane w P o d g ro d z iu otaczają sierp o w ato od stro n y zachodniej płaski i sz tu c z n ie w y ró w n a n y te re n (ryc. 2).
O b ry s z e w n ę trz n y m u ró w jest linią ła m an ą (ryc. 3). W p o łu d n io w e j części m u r po sa d o w io n o b e z p o śre d n io n a skale w ap ie n n ej (ryc. 9). B rak jest ro z e z n a n ia dla o d cin k a p ó łn o c n e g o i a u to r p rz y p u sz c z a , że b u d o w lę fu n d a m e n to w a n o ta m n a lessie p ia szc zy sty m . L e ss p ia szc zy sty n ie p o d le g a suffozji i w y k azu je d o sta te c z n ą sta b iln o ść jako g r u n t b u d o w la n y .
Pochodzenie m ateriałów budowlanych murów zam ku w P odgrodziu 67
Ryc. 6. Eksploatacja su row ców skalnych w rejonie Podgrodzia
p u n k ty e k s p lo a ta c y jn e o d sła n ia ją c e : ^ p iasek
w a p ie ń
m arg iel z w k la d h trn i gezy śla d y w a p ie n n ik ó w
IA
S y tu a c ja s p o rz ą d z o n a w o p a rc iu o m a p ę to p o g ra fic z n ą a rk u s z O ż a ró w 1 :5 0 0 0 0 , p r z y s to s o w a n ie i d r u k W y d a w n ic tw a G e o lo g ic z n e , W a rs z a w a 1973
M u r y zam kow e b u d o w a n o z k am ien ia łam an eg o i sto so w an o zap raw ę w ap ie n n o - -p iask o w ą. E lew acja no si ślady w ie trz e n ia (ryc. 8). M u r p o sia d a s tr u k tu rę z w a rtą, n ie m n ie j w jego o b rę b ie z n a jd u ją się zn aczn e u b y tk i m asy sp o w o d o w an e p rac am i ro zb ió rk o w y m i dla p o zy sk an ia k am ien ia b u d o w la n e g o i w y kopam i p rz y g o d n y c h poszu k iw aczy skarbów .
W iększość w yłom ów za g rażający ch b u d o w li została za m u ro w an a p rzy p rac ach k o n se rw a to rsk ic h , p rz y czym do u z u p e łn ie ń b rak ó w m u r u u ż y to k am ien ia nie
68
Eugenia i J e r z y Fijałkow scyró żn ią ce g o się od b u d u lc a p ie rw o tn e g o . D o m u ro w a n e w czasie p ra c k o n se rw a to rsk ic h p a rtie są łatw e do o d ró ż n ie n ia , g dyż n ie m ają śladów d alek o p o su n ię te g o w ie trz e n ia lica m u r u , co ce ch u je ściany stare. B a d an iam i p e tro a rc h e o lo g ic z n y m i o b ję te zo stały je d y n ie m u ry p ie rw o tn e . B ad an ia w y k o n an o w o k resie le tn im ro k u 1975.
Poszczególne odcinki m u ru p o n u m e ro w a n e zostały kolejno n a p lan ie, stan o w iący m ry cin ę 3, a niżej p o d a n o op is ty c h o d cin k ó w d o k o n a n y p rz e z a u to ró w o p ra c o w a n ia . 1. M u r p o sa d o w io n y jest n a skale, w ysokość 2,5 m . Z b u d o w a n o go z w a p ie n ia łam an eg o ; b ry ły są w y b itn ie o stro k ra w ę d z iste , co w y n ik a z n a tu ra ln e j s tr u k tu r y skały. Ś re d n ic a b ry ł nie p rz e k ra c z a 40 cm . W a p ie ń jest ja m isty , m a k o lo r beżo w y ja sn y i jaśn iejszą k orę w ietrz en io w ą . T k w ią w n im rogow ce i k rz e m ie n ie b arw y cielistej o raz b ru n a tn e j z odcisk am i kolców jeżow ców . P oza ty m często w k rz e m ie n ia c h w y stę p u ją ra m ie n io n o g i w ieku jurajsk ieg o .
W d ro b n y c h ilościach po jaw ia się też w ap ie ń ja sn y , biaław y , zro stk o w y z je żo w ca m i i ram ien io n o g a m i. S zczątki o rg a n ic z n e są sk alcy ty zo w an e, o b to c z o n e i w ydają się p o zo staw a ć n a złożu w tó rn y m . N a ro ż e p o łu d n io w o -w sc h o d n ie u z u p e łn io n o w ra m a c h p ra c k o n se rw ato rsk ich .
2. M u r p o sa d o w io n y na skale, w ysokość 2,5 m . W y s tę p u je w n im w ap ie ń ja sn y z o d c ie n ie m beżow ym . Je st o n ja m isty , fo rm u je b ry ły o stro k ra w ę d z iste i za w iera ro g o w ce oraz k rze m ien ie. C zęsto w y stę p u ją ram ie n io n o g i ju rajsk ie. Z u p e łn ie p o d rz ę d n ie m u r zaw iera kaw ałki w ap ie n ia ja sn eg o , biaław eg o , z ro stk o w e g o , k rz e m ie n iste - go z ra m ie n io n o g a m i ty p o w y m i dla g órnej jury.
3. W y so k o ść m u r u p o sad o w io n eg o na skale osiąga 3,5 m . M u r sk ład a się z o stro k ra - w ęd z isty c h b ry ł w ap ie n ia jasnego, ja m isteg o z o d c ie n ie m beżo w y m . W a p ie ń zaw iera ro g o w ce i k rze m ien ie oraz ram ien io n o g i m a lm u . W dolnej części m u r u p o ja w iają się w iększe bry ły w ap ien ia osiągające śre d n ic ę 40 cm . P o d rz ę d n ie w y stę p u je w ap ie ń żó łty , m iękki, ja m isty , rafow y, p rz e p e łn io n y ju ra jsk im i ra m ie n io n o g a m i i m szy w io ła- m i. W a p ie ń te n zaw iera ró w n ież k o n k rec je żelaziaka b ru n a tn e g o i jest lok aln ie rd za w o zażelaziony. W o b rę b ie m u ru w id o cz n e są p ra c e k o n se rw a to rsk ie .
4. M u r m a w ysokość 3,5 m , jest p o sa d o w io n y p rz y p u sz c z a ln ie częściow o n a skale; w p a rtii dolnej do w ysokości 1 m w id n ie je w y stę p law y fu n d a m e n to w e j. M u r składa się z b ry ł w ap ie n ia ja m isteg o , jasnego z o d c ie n ie m b eżow ym . B ry ły są o s tro k ra w ę d z iste o śre d n ic y od 20 do 25 cm . W w a p ie n iu tkw ią k rz e m ie n ie , ro g o w c e oraz ra m ie n io n o g i w ieku jurajsk ieg o .
5. W ysokość m u ru 3,7 m . M u r p rz y p u sz c z a ln ie p o sa d o w io n y jest n a lessie p ia szc zy sty m i składa się z b ry ł w ap ie n ia jasn eg o , beżo w eg o , ja m isteg o z ro g o w c am i i k rz e m ie n ia m i. Ś re d n ic a b ry ł osiąga 50 cm . M n ie jsz o ść sta n o w i w a p ie ń ja sn y , biaław y z ju ra jsk im i ram ie n io n o g a m i. L ic o m u r u w p o ło w ie zostało u z u p e łn io n e p o d c z a s p ra c k o n se rw a to rsk ic h .
6. M u r w ysokości 4,7 m jest p o sa d o w io n y p rz y p u sz c z a ln ie n a lessie p ia szc zy sty m , składa się z o d ła m k ó w w ap ie n ia jasn eg o , b eżo w eg o , ja m isteg o z ro g o w c am i i k rz e m ie n ia m i zaw ierający m i ju rajsk ie ram ien io n o g i. P ró c z tego w y stę p u je ta m w ap ień ja sn y , zro stk o w y , k rz e m ie n isty z ram ie n io n o g a m i gó rn ej ju ry . Ś re d n ic a b ry ł dosięga 50 cm . W dolnej i górn ej części m u ru w id o cz n e są ślady p ra c k o n se rw a to rsk ic h . 7. W y so k o ść m u r u 6,5 m , p o sa d o w ien ie p rz y p u sz c z a ln ie na lessie p ia szc zy sty m . C zęść d o ln a zb u d o w a n a jest z kilk u o d m ia n w ap ie n ia ; 4 0 ° 0 ogólnej m asy stan o w i w ap ie ń jasny, żó łty , zro stk o w y z ra m ie n io n o g a m i ju ra jsk im i. W tej sam ej ilości za sto so w a n o w ap ie ń jasny, żó łtaw y , n ie z b y t zw ięzły, o rg a n o d e try ty c z n y . P o za tym w y stę p u je w ap ie ń beżow y ja m isty z rogow cam i i k rz e m ie n ia m i. W p o je d y n cz y ch b ry ła c h pojaw ia się w ap ie ń żó łty , rafow y, m ię k k i, m sz y w io ło w o -m u szlo w y . Ś re d n ica
Pochodzenie m ateriałów budowlanych murów ia m k u w Podgrodziu 69
R yc. 7. Profil skałki w apienia odsłon iętej bezpośrednio poniżej m urów zam kow ych
a — w a p ie n ja sn y , g ru b o la w ic o w y , z w ię zły , ja m is ty lo k aln ie zsy lifik o w a n y z ro g o w c a m i, k rz e m ie n ia m i i fa u n ą b r a c h io p o d o w ą , o k s fo rd (d a w n ie j o k s fo rd )
b — w a p ie ń ja sn y , m ię k k i, g ru z lo w y , ła tw o w ie trz e ją c y i ro z p a d a ją c y się n a n ie r e g u la r n e b ry ły n ie w ie lk ic h r o z m ia ró w o ś re d n ic y o d k ilk u d o k i lk u n a s tu c e n ty m e tró w
L o k a liz a c ja sk ałk i n a sz c z e g ó ło w y m p la n ie m u ró w z a m k o w y c h (ry c . 3)
(p ro filo w a ł J e rz y F ija łk o w sk i w s ie r p n iu 1975 r.)
b ry ł osiąga 50 cm . M u r no si śla d y ty n k o w an ia o d stro n y z e w n ę trz n e j. P ra c k o n se rw a to rsk ic h n ie było.
C zęść g ó rn a m u r u z b u d o w a n a jest w poło w ie z w ap ie n ia jasnego, b e ż o w eg o , ja m isteg o z k rz e m ie n ia m i i ro g o w c am i oraz o d cisk am i ram ien io n o g ó w ju ra jsk ic h . Ś re d n ic a bry ł sięga 40 cm . W y s tę p u ją ró w n ież o d ła m k i gezy k rze m ien iste j ż ó łte j, cielistej i ceg lastej, p rz y p o m in a ją c e j cegłę p alo n ą; po jaw ia się tu też geza k rz e m ie n is ta b r u n a tn a i b u rac zk o w a o n ie je d n o ro d n y m za b a rw ie n iu . G eza zaw iera stro m a to lity i szczątki g łow onogów . N a ich p o d sta w ie m o ż n a zaliczyć gezę do ju ry śro d k o w e j, p ię tra kelow ej. P o je d y n c z o w y stę p u ją tak że kaw ałki w ap ie n ia jasn eg o , zro stk o w e g o z ro g o w c am i, k rz e m ie n ia m i i ra m ie n io n o g a m i m a lm u . P ra c k o n se rw a to rsk ic h b ra k . 8. W y so k o ść m u ru 1-3 m . M u r p o sa d o w io n y jest p ra w d o p o d o b n ie n a lessie
70 Eugenia i J e r z y Fijałkowscy
Ryc. 8. M ur zam kowy
p ia szc zy sty m i składa się w 6 0 ° o z w ap ie n ia jasnego, z ro stk o w e g o z ju rajsk im i ra m ie n io n o g a m i, k rze m ien iam i i rogow cam i. P o zo stałą część m asy m u ru stanow i w ap ień żó łty , o rg a n o d e try ty c z n y . W ś ró d niego p o je d y n cz e b ry ły w ap ie n ia żółtego, k rz e m ie n iste g o , rafo w eg o , m sz y w io ło w o -m u szlo w e g o . Ś re d n ic a b ry ł nie p rze k ra cza 45 cm .
W p o d su m o w a n iu p o c z y n io n y c h b ad a ń stw ie rd z a się, co n a stę p u je . M u ry b u d o w a n o z k am ien ia ła m an e g o — z m iejscow ego w ap ie n ia o k sfo rd u (daw niej o k sfo rd ). W ięk szo ść b u d u lc a u zy sk an o z p la cu b u d o w y p rz y r o b o ta c h n iw elac y jn y ch , g łę b ien iu fosy (ryc. 10) i p o d c in a n iu sto k u (ryc. 7). Z m a te ria łu tego u fo rm o w a n o m u r d o w ysokości p la n o w a n eg o d z ied z iń ca w ew n ę trz n e g o o raz części m ieszkalnej.
W n a s tę p n y m etap ie d o w o żo n o k am ień z o d k ry w e k o k o lic zn y c h . O d leg ło ść tr a n s p o r tu n ie p rze k ra cza ła trz e c h k ilo m etró w . D o w iez io n o w te n sp o só b n iew ielką ilość w ap ie n ia z P rz ep a ści i gezy z D ry g u lc a . W y g ląd tego b u d u lc a św iadczy, że p o zy sk iw an o go z z u p e łn ie p ły tk ic h o d sło n ięć , e k sp lo atu jąc stre fę p rz y p o w ie rz c h n io w ą, ru m o szo w ą bez w y łam y w an ia ław ic zw a rty ch .
P ró c z tego w m u ra c h o d n alez io n e zostały n a rz u tn ia k i, czyli k am ien ie p o ln e p o lo d o w co w e , a m ia n o w icie g ra n ity i piask o w ce k w arcy to w e. W y s tę p u ją one zu p e łn ie s p o ra d y c z n ie i są n ie re g u la rn ie p rz y p a d k o w o ro zm ieszczo n e.
D o sp o rz ą d z a n ia zap raw y u ży w an o p ia sk u cz e rp a n e g o b e z p o śre d n io z rzeki K a m ie n n e j, k tó ra p ły n ie tu k o ry te m w cię ty m w m a d ę m u łk o w ą i n ie m a p iaszczy sty ch o d sy p ó w . Je st to p iasek b r u n a tn o s z a ry o żelazio n y , ró ż n o z ia rn isty z p rzew ag ą ziarn śre d n ic h i zaw iera g ru d k i ru d y d arn io w e j o raz ożelazio n e o d ła m k i m u sz li d zisiejszy ch m ięczaków sło d k o w o d n y c h . P rz ez to p iasek rze czn y z K a m ie n n e j jest b a rd z o ch a ra k te ry sty c z n y i łatw y do m a k ro sk o p o w e g o w y ró ż n ie n ia w za p raw ie.
Pochodzenie m ateriałów budowlanych murów zam ku w P odgrodziu 71
R yc. 9. P osadow ienie południow ej części m uru zam kow ego na skale
P iase k cz erp an o zap ew n e w b e z p o śre d n im sąsied ztw ie b u d o w y . T ą d ro g ą p o zy sk i w an o su ro w iec lichy, k tó ry n ie o d p o w iad a o b e c n y m w y m o g o m te c h n ic z n y m z uw agi na ro z p ię to ść frakcji i zanieczyszczenia o rg an ic zn e . Z n a c z n ie lepsze piaski b u d o w la n e w iek u p lejstoceriskiego w y stę p u ją w odległej o dw a k ilo m etry B o ro w n i, gdzie są d o tą d ek sp lo ato w a n e (ryc. 6).
Z a c h o w an e ślady w skazują, że elew ację w części p ó łn o c n ej ty n k o w an o . C zyżby n a s tą p iło to p rz e d zak o ń cz en iem w zn o szen ia m u ró w , p rzy w y k o rz y sta n iu do końca p rz y le g ły c h do n ic h ru sz to w a ń m u ra rsk ic h ?
W m u ra c h b rak jest cegły, elem e n tó w cio san y c h oraz jakiegokolw iek m a te ria łu ro zb ió rk o w eg o , u ży teg o p o raz w tó ry . C zęsto p rzy c io sy w an e o d łam k i gezy p rz y p o m i nają do z łu d z e n ia w m u rz e cegłę i należy to b ra ć p o d uw agę.
W a p n o u ży te do zap raw y p alo n o z w ap ien i ju rajsk ich m iejscow ych. D o w o d em tego są o b ec n e w w ap n ie o d ła m k i skalcytyzow anej fau n y b rac h io p o d o w ej i n ie d o p ałk i skały w ap ie n n ej. T e g o ro d z a ju w apień re p re z e n tu ją c y o k sfo rd (daw niej asta rt) w y stę p u je n ajbliżej za m k u w B o ro w n i, gdzie d o n ie d a w n a p alono w ap n o m e to d ą połow ą.
Z d a n ie m J. K u cz y ń sk ie g o 10 d o staw a w ap n a lu b su ro w eg o w ap ie n ia z tego te re n u była m ało p r a w d o p o d o b n a ze w zg lęd u na sąsiedzkie zatarg i m iędzy w łaścicielam i B o row ni i P o d g ro d z ia , p o tw ie rd z o n e p o d cz as k w eren d y h isto ry c zn e j dotyczącej dziejów ty c h m iejscow ości.
72 Eugenia i J e r z y Fijałkowscy
Ryc. 10. Fosa otaczająca zamek od strony w sch odn iej
A naliza z a p raw y m u ra rsk ie j w sk azu je n a to , że w ap n o w ż a d n y m w y p ad k u n ie ' m ogło p o ch o d z ić z m iejsco w eg o k a m ien ia, k tó ry jest k rz e m ie n isty , ale m ogło być sp ro w a d z a n e z P rz e p a śc i, jeśli n ie ze S tró ż y lu b Ś ró d b o rz a .
N a plac b u d o w y m ogło być d o w o żo n e w ap n o p alo n e lu b k am ień w ap ie n n y su ro w y . W ty m o sta tn im p rz y p a d k u w y p ala n ie o d b y w ać się m u sia ło n a m iejscu . D o ty ch c za so w e b a d a n ia n ie w y jaśn iły tej sp raw y je d n o zn a cz n ie.
B udow la zam kow a w P o d g ro d z iu m a c h a rak te r typow o o b ro n n y , ch a rak te ry sty cz n y d la sch y łk u śred n io w ie cz a. P rz y p ra c a c h m u ra rsk ic h w y k o rz y sty w a n o w yłącznie su ro w iec m iejsco w y , a m ia n o w icie k am ień łam any. C e ra m ik i cz erw o n ej b rak . M u ry w zn o szo n o w sp o só b p ry m ity w n y , p o sad aw iając je p ra w d o p o d o b n ie ty lk o częściow o na skale, częściow o na lessie p ia szc zy sty m . E lew acja n osi ślady ty n k o w an ia.
O b ro n n o ś ć te re n u zw iększano p ra c a m i z iem n y m i, p o d n o sz ą c stro m iz n ę zbocza i k opiąc fosę. W o b rę b ie p ro je k to w a n e g o d z ied z iń ca b ra k jest śla d ó w in n ej b u d o w y , jak: m u ró w części m ieszk aln ej, s tu d n i lu b p rzy c zó łk ó w m o s tu n a fosie.
Pochodzenie m ateriałów budowlanych murów zam ku w P odgrodziu 1Ъ П РО И С Х О Ж Д Е Н И Е С Т Р О И Т Е Л Ь Н Ы Х М А Т Е Р И А Л О В , П РИ М Е Н Ё Н Н Ы Х Д Л Я П О С ТРО Й КИ СТЕН ЗА М К А В П О Д Г Р О Д ЗЕ О К О Л О Ц М ЕЛ Ю ВА В р аботе приводятся результаты исследований строительных материалов, применённых для постройки небольш ого укреплённого замка в деревне П одгр одзе, расположенной на реке К аменной, в северной части Свентокшиских гор. Автор осветил также условия, в которых возникло это сооруж ение. Был сделан анализ морфологии местности и скал, находящ ихся в ближайших окрестностях. Были проведены петроархеологические иссле дования материала, из которого состоят стены, а именно камня и кладочного раствора. В этом историческом сооруж ении строительная керамика не была найдена. А нализ был проведён без основанных на архивных источниках материалов, касающихся истории укреплённого замка в П одгродзе. На основании проведённых исследований предполагается, что сооруж ение бы ло возведено в конце средневековья, но не бы ло окончено, в связи с чем замок не использовался . Сохранившиеся фрагменты обводн ой стены, расположенной на известковой скале и лёссе, сделаны из местного камня, добы ваем ого на расстоянии не более 3 километров. Там п реобл адал юрский известняк. Время от времени применялись полевые эрратические валуны. Песок для кладочного раствора доставлялся из реки К аменной, а жжёная известь м огла добы ваться из известняка, находящ егося в деревнях Пшепасть, Стружа или С р ю дбож е. Часть стенного камня была получена во время нивелировочных р абот на строительной площ адке и при прокладке рва. Ныне стены сохранились лишь в остатках, так как со временем их разбирали для получения строительных материалов. П родолж аю щ иеся консервационные работы спасаю т те части сооруж ения, которым угрож ает превращение в развалины. T H E O R I G I N O F T H E B U I L D I N G M A T E R I A L S U S E D F O R T H E C O N S T R U C T I O N O F T H E C A S T L E W A L L S A T P O D G R O D Z IE N . Ć M IE L Ó W
T h is article presents the results o f the investigation into the bu ild in g m aterials used for the construction o f a small defen sive castle in the village o f P odgrodzie up on the K am ienna R iver in the northern part o f the H o ly Cross M ountains. F urtherm ore, the authors discu ss the circum stances under w hich the structure was erected. A n analysis o f the site m orphology is m ade and the types o f rocks occu rrin g in the vicin ity are determ ined. A petroarchaeological exam ination o f stonew ork and mortar was perform ed. N o ceram ic wares w ere foun d. T h e analysis was carried out w ithou t available archival m aterials con cern in g the full history o f the defen sive castle at P odgrodzie. O n the basis o f the investigation perform ed, it is assum ed that the structure was built in the late M id d le A ges but it was not com p leted and, therefore, it was not used. T h e preserved fragm ents o f the circum ferential wall foun ded on lim e rock and loess were m ade o f local stone excavated in a distance o f less than 3 km.
Jurassic lim eston e prevailed. Sporadically field erratic bou lders w ere used. Sand for mortar was taken from the Kamienna River, and lime was burnt from lim estones excavated in the villages o f Przepaść, Stróża and Śródborze.
In the construction o f the castle, part o f the wall ston e was obtained from n ivellin g works on the bu ild in g site and from the m oat. T h e present state o f the castle w alls is rudim ental; they w ere pu lled dow n gradually throughout the ages by persons looking for bu ild in g m aterials. T h e cru m blin g parts o f the structure have been protected thanks to the conservation works.
