PRAWA PODMIOTOWE
mgr Joanna Czekurłan
Prawo podmiotowe – pewna korzystna sytuacja podmiotu (grupy podmiotów) Prawo podmiotowe jest koniecznym elementem każdego stosunku
cywilnoprawnego
Prawo podmiotowe
Stosunek cywilnoprawny
Wyróżnić można:
♥
proste stosunki cywilnoprawne
♥
złożone stosunki cywilnoprawne
Stosunek cywilnoprawny
♥
prawo podmiotowe przysługuje tylko jednej stronie
♥
na drugiej stronie z kolei ciąży obowiązek (obowiązki) sprzężony korelatywnie z tym prawem
Proste stosunki cywilnoprawne
♥
każdej ze stron przysługuje prawo podmiotowe
♥
jednocześnie na każdej ze stron ciąży obowiązek sprzężony z prawem drugiej strony
Złożone stosunki cywilnoprawne
1)
Element treści stosunku cywilnoprawnego
2)
Wyznaczone normami prawnymi
3)
Wyznacza pewną sferę możności postępowania
4)
Służy ochronie interesów podmiotów prawa cywilnego
5)
Kompetencja do żądania od właściwego organu państwowego przymuszenia
podmiotu zobowiązanego do realizacji obowiązków (co do zasady!)
Cechy prawa podmiotowego
jest koniecznym elementem każdego stosunku cywilnoprawnego
z prawem podmiotowym związane są
(korelatywnie) obowiązki innego podmiotu (innych podmiotów)
1. Element treści stosunku
cywilnoprawnego
normy prawne określają zdarzenia prawne, które (w razie ich spełnienia) wywołują
konsekwencje prawne w postaci powstania praw podmiotowych
ponadto wskazują podstawy do bliższego ustalenia treści prawa podmiotowego (np.
zasady współżycia społecznego, zwyczaj, wola stron)
2. Wyznaczone normami
prawnymi
sytuacja prawna w postaci prawa podmiotowego jest pewną „sferą możności postępowania”
chodzi o pewne zachowania (kompetencje) podmiotu
uprawnionego, z którym sprzężone są określone obowiązki innego podmiotu
obowiązki te mogą polegać na:
- powstrzymaniu się od działań ingerujących w czynności osoby uprawnionej
- dokonywaniu pewnych czynności na rzecz uprawnionego
mogą być to zarówno czynności prawne, jak i faktyczne
obowiązki te mogą obciążać inne podmioty bezpośrednio albo mieć charakter potencjalny (wtedy wymaga
aktualizacji, a niekiedy również dokładnego ustalenia)
3. Wyznacza pewną sferę
możności postępowania
c.d.
chodzi o interesy uznane przez prawo oraz określoną moralność
nie ma prawa podmiotowego osoba
działająca wyłącznie w cudzym interesie (np. pełnomocnik)
4. Służy ochronie interesów
podmiotów prawa cywilnego
co do zasady podmiot uprawniony może żądać od właściwego organu państwowego (zwłaszcza sądu), by ten przymusił podmiot obowiązany do powinnego zachowania
niekiedy jednak brak jest takiej kompetencji
Zobowiązania niezupełne (naturalne) –dłużnik nie
ponosi odpowiedzialności za swój dług; zobowiązania takie są niezaskarżalne (wierzyciel nie może żądać spełnienia świadczenia w drodze przymusu
państwowego) -> roszczenia przedawnione (117 i 411 pkt 3 KC), roszczenia z gier i zakładów (413 KC)
5. Kompetencja do żądania
przymusowej realizacji obowiązku
Prawo podmiotowe – pewna sytuacja prawna wyznaczona
podmiotom prawa cywilnego przez obowiązujące normy i chroniąca prawnie uznane interesy tych podmiotów
♥na tę sytuację składają się czynności (faktyczne i prawne) podmiotu uprawnionego, z którym korelatywnie powiązane są obowiązki
innego podmiotu (polegające na działaniu lub zaniechaniu)
♥co do zasady podmiotowi uprawnionemu przysługuje kompetencja do żądania od właściwego organu państwowego przymusowej
realizacji obowiązków sprzężonych z prawem podmiotowym
♥prawo podmiotowe przysługuje także osobom niezdolnym do
podejmowania jakichkolwiek świadomych decyzji (np. dzieci, osoby chore psychicznie) – w tym przypadku prawa podmiotowe
wykonują w ich imieniu przedstawiciele ustawowi
(przedstawicielom nie przysługuje prawo podmiotowe – jedynie wykonują prawo przysługujące innym podmiotom!)
Prawo podmiotowe -
definicja
„Uprawnienie” – element prawa
podmiotowego; pojęcie to służy bliższemu wyznaczeniu zachowania objętego prawem podmiotowym
1)
uprawnienie bezpośrednie
2)
roszczenie
3)
uprawnienie kształtujące
4)
uprawnienie do żądania ukształtowania stosunku prawnego
5)
zarzuty
Normatywne postacie
uprawnień
uprawniony może podejmować wszystkie albo określone działania (może korzystać z danego dobra na różne sposoby)
każdy inny ma obowiązek powstrzymania się od zachowań, które przeszkadzałyby w korzystaniu z dobra podmiotowi
uprawnionemu
uprawnienie bezwzględne – skuteczne wobec nieokreślonego kręgu osób (tzn.
wszystkich)
1. Uprawnienie
bezpośrednie
uprawniony może żądać ściśle określonego zachowania od osoby (indywidualnie
oznaczonej), na której ciąży obowiązek wykonania świadczenia na rzecz
uprawnionego
świadczenie – określone zachowanie,
polegające na działaniu bądź zaniechaniu
uprawnienia względne – skuteczne wobec oznaczonego kręgu osób (indywidualnie
wskazany podmiot lub grupa podmiotów)
2. Roszczenie
uprawniony może dokonać czynność prawną (jednostronną) prowadzącą do powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego
działanie uprawnionego prowadzi do zmiany w sferze praw i obowiązków drugiej strony stosunku prawnego
np. prawo odstąpienia (art. 395 KC), prawo uchylenia się od skutków prawnych
oświadczenia woli (art. 84, 86 i 87 KC)
3. Uprawnienie
kształtujące
uprawniony może żądać wydania przez sąd
orzeczenia wpływającego na istnienie lub kształt stosunku prawnego (którego stroną jest
uprawniony)
od uprawnienia kształtującego różni się tym, że zmiana nie następuje poprzez dokonanie
jednostronnej czynności prawnej, lecz (oprócz
inicjatywy uprawnionego) konieczne jest wydanie orzeczenia przez sąd
np. uznanie czynności prawnej za bezskuteczną (art. 59 KC)
4. Uprawnienie do żądania
ukształtowania stosunku prawnego
uprawniony może odmówić spełnienia świadczenia
aby wywołać skutki prawne, zarzut musi zostać podniesiony przez uprawnionego (sąd nie może uwzględnić go z urzędu)
przysługuje w przypadkach prawem przewidzianych
np. zarzut przedawnienia (art. 117 § 2 KC), potrącenie (art. 498 KC)
5. Zarzut
1.
Prawa bezwzględne i względne
2.
Prawa majątkowe i niemajątkowe
3.
Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne
4.
Prawa akcesoryjne i związane
5.
Prawa tymczasowe (ekspektatywy)
Rodzaje praw
podmiotowych
Podstawa wyróżnienia: skuteczność wobec innych podmiotów
1. Prawa bezwzględne i względne
Prawa bezwzględne
Podstawa wyróżnienia: realizowany (chroniony) interes
2. Prawa majątkowe i niemajątkowe
Prawa majątkowe
Podstawa wyróżnienia: dopuszczalność zmiany podmiotu prawa w drodze
czynności prawnej
Zbywalność – kompetencja
uprawnionego do przeniesienia
przysługującego mu prawa na inne
podmioty w drodze czynności prawnej 3. Prawa przenoszalne i
nieprzenoszalne (zbywalne i
niezbywalne)
1.
Co do zasady prawa majątkowe są zbywalne, a prawa niemajątkowe – niezbywalne.
2.
Co do zasady podmioty prawa cywilnego nie mogą przekształcać prawa zbywalnego w
prawo niezbywalne i odwrotnie, jak również nie mogą ograniczać kompetencji do przeniesienia prawa, które według ustawy jest zbywalne.
3.
Uprawniony może zobowiązać się wobec innej osoby, że nie dokona rozporządzeń prawem zbywalnym, jednak naruszenie zobowiązania będzie skutkowało jedynie odpowiedzialnością odszkodowawczą (rozporządzenie będzie
skuteczne).
Prawa przenoszalne
Podstawa rozróżnienia: zależność od innych praw
3. Prawa akcesoryjne i związane
Prawa akcesoryjne (niesamoistne)
podmiot ma uzyskać określone prawo podmiotowe, jednak powstanie (lub
nabycie) tego prawa zależy od przyszłego zdarzenia
ochronie prawnej podlega oczekiwanie na nabycie prawa
5. Prawa tymczasowe
(ekspektatywy)
Nabycie prawa – sytuacja, w której danemu podmiotowi zaczyna przysługiwać prawo, które wcześniej mu nie przysługiwało
Nabycie praw
podmiotowych
Nabycie pierwotne – skuteczność nabycia prawa nie zależy od wcześniejszego
przysługiwania innej osobie
Nabycie pochodne (sukcesja) – skuteczność nabycia zależy od wcześniejszego istnienia prawa (o takim samym albo szerszym zakresie) po
stronie innego podmiotu
♥ nabywca uzyskuje prawo od innej osoby wskutek przeniesienia prawa
♥ zasada nemo plus iuris in alium transferre potest
quam ipse habet (nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw niż sam ma (wyjątki – np. 169 KC)
Nabycie pierwotne i
pochodne
Sukcesja = nabycie pochodne prawa
Sukcesja pod tytułem ogólnym (uniwersalna) – prowadzi do nabycia całości lub części jakiegoś majątku na podstawie jednego zdarzenia prawnego
♥ nabywca „wchodzi” w sytuację prawną poprzednika (nabywa także obowiązki i obciążenia)
♥ np. dziedziczenie
Sukcesja pod tytułem szczególnym (singularna) – prowadzi do nabycia indywidualnie oznaczonego prawa lub praw
podmiotowych
♥ skuteczność nabycia poszczególnych praw rozważa się odrębnie
♥ np. sprzedaż rzeczy
Sukcesja pod tytułem ogólnym i
szczególnym
Nabycie translatywne – nabycie prawa istniejącego wcześniej
- pochodne, np.: przeniesienie własności, dziedziczenie
- pierwotne, np.: zasiedzenie
Nabycie konstytutywne – wraz z nabyciem
powstaje nowe (tj. nieistniejące wcześniej) prawo - pochodne, np.: ustanowienie użytkowania
rzeczy
- pierwotne, np.: zawłaszczenie rzeczy niczyjej, napisanie utworu
Nabycie konstytutywne i
translatywne
1.
Utrata praw podmiotowych
1.
Wygaśnięcie prawa – prawo podmiotowe w ogóle przestaje istnieć
- np. wskutek śmierci uprawnionego
2.
Nabycie prawa przez inną osobę – podmiot, który dotychczas był uprawnionym traci prawo na rzecz innego podmiotu
- np. przeniesienie własności
3.
Konfuzja – połączenie w jednej osobie
uprawnionego i zobowiązanego (zarówno prawo podmiotowe, jak i związane z nim obowiązki
przysługują jednemu podmiotowi) - np. 247 KC
c.d.
1.
Wykonywanie prawa podmiotowego
2.
Nadużycie prawa podmiotowego
3.
Ochrona prawa podmiotowego
4.
Kolizja praw podmiotowych
Realizacja praw
podmiotowych
Wykonywanie prawa – zachowanie
podmiotu uprawnionego zgodnie z treścią
danego prawa („czynienie ze swojego prawa użytku”)
♥ zarówno działanie, jak i zaniechanie
♥ odpowiednie czynności mogą być wykonywane przez uprawnionego osobiście lub uprawnienia wynikające z prawa podmiotowego może on
realizować przez inne osoby (np. pełnomocników)
Wykonywanie prawa
art. 5 KC:
Nie można czynić ze swojego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem prawa lub z zasadami współżycia społecznego.
Takie działanie lub zaniechanie
uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Nadużycie prawa
Granice wykonywania uprawnień wynikających z praw podmiotowych wyznaczone są przez:
1.
Treść norm prawnych wyznaczających określone typy lub postacie praw
podmiotowych
2.
Postanowienia czynności prawnych tworzące te uprawnienia
3.
Klauzulę generalną zawartą w art. 5 KC - zasady współżycia społecznego
- społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa
c.d.
Ochrona prawa
co do zasady ochrona praw podmiotowych należy do zadań państwa i realizowana jest w drodze
postępowania sądowego
uprawnionemu przysługuje powództwo
(kompetencja do zwrócenia się do sądu, bądź innego organu, o rozpatrzenie sprawy)
państwo udziela ochrony przez sądy i komorników
UWAGA! Powództwo nie przysługuje w przypadku zobowiązań naturalnych. W tym przypadku występuje „dług bez
odpowiedzialności”. Wierzyciel nie może zatem domagać się przymusowego wykonania świadczenia. Jeżeli natomiast dłużnik
dobrowolnie spełni należne świadczenie, nie może domagać się jego zwrotu!
Ochrona sądowa
W niektórych przypadkach (ściśle
określonych!) dozwolona jest ochrona praw podmiotowych przez samych uprawnionych w drodze tzw. pomocy własnej.
1.
Ochrona prewencyjna (samoobrona)
- odparcie niebezpieczeństwa grożącego dobrom i interesom uprawnionego
2.
Ochrona następcza (samopomoc)
- samodzielna przymusowa realizacja prawa lub przywrócenie naruszonego stanu faktycznego
Pomoc własna
Kolizja praw podmiotowych – sytuacja, w której wykonanie jednego prawa
podmiotowego wyłącza faktyczną możliwość wykonania innego prawa podmiotowego.
Kolidujące prawa mogą przy tym
przysługiwać temu samemu podmiotowi lub różnym podmiotom.
Kolizja praw
podmiotowych
Możliwe sposoby rozwiązania kolizji:
1.
System preferencji
- prawa preferowane wyżej zostają zrealizowane w całości - prawa preferowane niżej zostają zrealizowane o tyle, o ile to możliwe po realizacji wyżej preferowanych praw
- np. ograniczone prawa rzeczowe i zasada prior tempore
potior iure, zob. 249 § 1 KC2.
System redukcji
- wszystkie zbiegające się prawa podlegają proporcjonalnej redukcji
- w ten sposób interesy wszystkich uprawnionych mogą być w pewnej mierze uwzględnione
- np. egzekucja sądowa świadczeń pieniężnych w
przypadku roszczeń mających to samo pierwszeństwo, zob.
1026 KPC
c.d
1.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny;
2.
E. Gniewek, P. Machnikowski, Zarys prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 38-46;
3.
