Rys historyczny kultu bł. Benigny

Augustyn Ciesielski

Rys historyczny kultu bł. Benigny

Collectanea Theologica 38/2, 177-180

O. A U G U S T Y N C IE SIE LSK I

RYS HISTORYCZNY KULTU BŁ. BENIGNY

W śród w ie lu św ię ty c h i b ło g o sła w io n y c h , k tó ry ch w y d a ła P o lsk a w X III w ie k u , zn a jd u je się ta k że b ł. B en ig n a , jed y n a p o lsk a m ęczen n ica . Od p o ło w y X IV w ie k u do rok u 1879 m ia ła w ła s n y fo rm u la rz m s z a ln y i o ficju m b r e w ia ­ rzow e. K u lt p u b lic z n o -litu r g ic z n y b ł. B e n ig n y , tr w a ją c y około 500 la t, z w ią ­ zan y je s t z .d w o m a m iastam i: W ro cła w iem , g d zie b ł. B en ig n a p o n io sła śm ierć m ęczeń sk ą i W ło cła w k iem , dokąd p rzen iesio n o jej r e lik w ie .

D z ie je teg o k u ltu m ożna p o d z ie lić na trzy okresy: 1. do u k a za n ia s ię d ru k ow an ych k sią g litu rg iczn y ch ,

2. od u k a za n ia się tych k sią g do za k o ń czen ia Soboru T ryd en ck iego, 3. od S oboru T ry d en ck ieg o do roku 1879.

N a jsta rszy m d ow od em k u ltu b ł. B en ig n y je st b rew ia rz r ę k o p iśm ien n y w ło c ła w s k i1 z k oń ca X IV w ., k tó ry w y m ie n ia u ro czy sto ść b ło g o sła w io n e j pod datą 18 sierp n ia . U ro czy sto ść ta p o sia d a ła w ła sn ą orację.

N a p o czą tk u X V I w . d iecez ja w ło c ła w sk a p o sta ra ła się o w ła s n y d ru k o ­ w a n y b rew ia rz p od ręczn y, tzw . V i a t i c u m 2. R ó w n ież w ty m b rew ia rzu m a m y św ię to b ł. B e n ig n y z w ła sn ą oracją. Z k o le i n o w y b rew ia rz d ru k ow an y, w y d a ­ n y w K ra k o w ie w 1542 r. u m ie śc ił u ro czy sto ść b ł. B en ig n y pod d atą 19 s ie r p ­ n ia. N a to m ia st w m sz a le w y d a n y m d la c a łe j p ro w in cji g n ie ź n ie ń sk ie j w ro­ ku 1555 u ro czy sto ść bł. B e n ig n y je st u m ieszczo n a pod datą 18 sierp n ia.

P o sob orze T ryd en ck im , k ie d y to P iu s V za strzeg ł p raw o w y d a w a n ia k sią g litu r g ic z n y c h w y łą c z n ie S to lic y A p o sto lsk ie j, bp w ło c ła w sk i H iero ­ n im R o z d r a ż e w s k i p o le c ił d o sto so w a ć m sz a ł u ży w a n y w jeg o d iecezji do m sza łu rzy m sk ieg o ; w ty m m sz a le zn a jd u je się tak że w zm ia n k a o u ro ­ czy sto śc i b ł. B en ig n y . P od k o n iec X V I w . u sta lo n o n o w e te k s ty do b rew ia rza i m sza łu d o ty czą ce o fic jó w p a tro n ó w p o lsk ich . W tym n ow o w y d a n y m p a tr o ­ n a c ie 3 zn a jd u je się sp e c ja ln y fo rm u la rz m sza ln y na d zień 19 sierp n ia o bł. B en ig n ie. F orm u larz o b ł. B e n ig n ie je st u m ieszczon y ta k że w w y d a n y m w ie lo k r o tn ie P r o p r i u m 4.

1 B ib lio te k a S em in a riu m W ło cła w sk ieg o : Cod. 13. B rew ia rz W ło cła w sk i, perg. X IV w .

2 T am że, V iaticu m V la d isla v ie n se , Ed. C reslaus de K u ro zw ęk i, N ü rn ­ b erg 1502, J erzy S tu ch s.

3 B ib lio te k a J a g iello ń sk a : M issae P ro p ria e P atron oru m e t festo ru m R egn! P o lo n ia e ad norm am m issa lis R om an i accom od atae, C racoviae 1606, in o ffi- cin a A n d rea e P e tr ic o v ii A. D . 1605.

4 B ib lio te k a S em in a riu m W ło cła w sk ieg o : M issae P rop riae ..., V ien n a e A u stria e T yp is M ath aei C o sm ero v ii 1668; M issae P ro p ria e ..., C racoviae 1699; M issae P rop riae A n tv e r p ia e T yp. P la n tin ia n a B a lta s. M oreti 1700; M issae P rop riae ..., bez pod an ia roku. K a len d a rz litu rg iczn y o b ejm u je od r. 1778— 1801; 12 — C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a f. II

178

Z całą sta n o w czo ścią m ożn a tw ierd zić, że do p ierw szej p o ło w y X V t lI w. cała d iecez ja w ło c ła w sk a ob ch od ziła św ięto b ł. B en ig n y . P o tem u roczystość tę o b ch od ziła ty lk o k ated ra w ło c ła w sk a . O statn ią w z m ia n k ę o u ro czy sto ści b łż B e n ig n y za w iera r u b r i c e l l a z ro k u 1880 6. W p ó źn iejszy ch ru b ry cela c h nie sp o ty k a m y już teg o św ięta , p o n iew a ż zo sta ło ono p o m in ię te przy u k ład an iu n o w eg o k alen d arza litu rg iczn eg o d la d ie c e z ji w ło c ła w sk ie j. P o m in ię te zo sta ło z tej racji, że n ie zn a jd o w a ło się w m a try ro lo g iu m rzym sk im .

D ru g im p o w a żn y m dow od em czci p u b liczn ej, jak ą o d b iera ła b ł. B en ig n a je s t k u lt jej r e lik w ii. R e lik w ie b ł. B e n ig n y zn ajd u ją się o b ecn ie w k a ted rze w ło c ła w sk ie j i w k o śc ie le p a ra fia ln y m w K oron ow ie. N a jsta rszą w ia d o m o ść o is tn ie n iu ty c h r e lik w ii w k a ted rze w ło c ła w sk ie j za w iera ją ak ta K a p itu ły W ło cła w sk iej z roku 15846. M im o to, n ie w ie m y d o k ła d n ie k ie d y i p rzez kogo r e lik w ie b ł. B e n ig n y z o sta ły sp ro w a d zo n e do W ło cła w k a . W k ażd ym razie m ia ło to m ie jsc e w p óźn ym śred n io w ieczu . N a p o d sta w ie p rzek a zó w h is to ­ ry czn y ch m ożna sądzić, że r e lik w ie te sp ro w a d ził do W ło cła w k a H en ryk z L eg n icy , sy n k się c ia W acław a z L eg n icy , k an on ik św . K rzyża i d ziek an w e W rocław iu , k tó ry przed 15.X.1389 r. zo sta ł m ia n o w a n y przez U rbana V I b is k u ­ p em w K am erich (C am brai), a n a stę p n ie w ty m sam ym roku o b ją ł b is k u p ­ stw o w e W ło cła w k u . O dtąd o ż y w iły się k o n ta k ty Ś lą sk a z K u ja w a m i i p r a w ­ dop od ob n ie w te d y n a stą p iło p r z en iesien ie r e lik w ii b ł. B e n ig n y z W rocław ia do W ło cła w k a . P o p rzen iesien iu r e lik w ii do W ło cła w k a p o w sta ł n o w y ośrodek k u ltu b ł. B en ig n y , n a to m ia st d a w n e o gn isk o — W rocław , g d zie b ło g o sła w io n a dotąd o d b ierała k u lt, p rzy g a sło . P o zo sta ła ty lk o trad ycja i k u lt p r y w a tn y . W e W ło cła w k u przez b lisk o 500 la t, w u ro czy sto ść bł. B e n ig n y (p raw d op o­ d ob n ie d zień sp row ad zen ia r e lik w ii) o d p raw ian o M sze św . z form u larzem o b ło g o sła w io n e j. P rzez u m ieszczen ie jej r e lik w ii w e W ło cła w k u sta ła się b ł. B en ig n a p atron k ą m ia sta , d iecez ji i K u ja w . A K a p itu ła W ło cła w sk a , jak p rzek a zu ją jej ak ta, sta ra ła się o p ię k n o i dobry stan r e lik w ia r z a 7, w k tó ­ rym b y ły p rzech o w y w a n e r e lik w ie b ł. B e n ig n y . Ta sta ła trosk a o r e lik w ia rz je st w y ra zem czci, jaką otaczano b ło g o sła w io n ą . R e lik w ie jej, zn ajd u ją się o b ecn ie w g łó w n y m ołtarzu k a ted ry w ło c ła w sk ie j.

D a lsz y dow ód k u ltu b ł. B e n ig n y sta n o w i za m ieszczen ie jej im ien ia w p u b ­ liczn y ch i litu rg iczn y ch L ita n ia ch do W szy stk ich Ś w ię ty c h , Im ię b ł. B en ig n y u m ieszczon o w L ita n ii do W szy stk ich Ś w ię ty c h już w X IV w i e k u 8. P o S o ­ borze T ryd en ck im w m sza le w y k o n a n y m na p o le c e n ie bpa R o z d r a ż e w - s k i e g o 9, zn a jd o w a ła się ta k że część p o n ty fik a tu , o b ejm u ją ca św ięcen ia k a p ła ń sk ie; w L ita n ii do W szy stk ich Ś w ię ty c h tam u m ieszczo n ej z n a jd u je

M issa e P rop riae ..., bez d a ty . W sp ółop raw n y ze m sza łem M issa le iu x ta O rdi- nis P ra ed ica to ru m , a u cto rita te A p lic a A p rob atu m e t Fr. M au ritii V iv ia n i ... P ro v ica rp G en era lis iu ssu ed itu m R om ae 1823.

5 D irecto riu m D iv in i O fficii iu x ta R u b ricas ... M issa lis et B r e v ia r ii R o ­ m an i pro D io ecesi V la d is la v ie n si e t P o m era n ia e iu ssu ... A d a m i S t. G ra b o w ­ sk i E pi 1741; — w y d a w a n e przez n a stęp n y ch b isk u p ó w aż do r. 1880 w łą c z n ie . 6 A rch iw u m A k t D a w n y ch D ie c e z ji W łocław sk iej: A cta C ap itu loru m . R ęk o p is 69.

7 T am że, A cta C ap itu loru m . R ęk o p isy 69; 232; 238; C h o d y ń s k i St., S p r o s t o w a n i e , S p ra w o zd a n ie K o m isji do b ad ań h isto r ii sz tu k i w P o lsc e V II (1960) L X X I; t e n ż e , O św . B e n ig n ie , P rzeg lą d K a to lick i 20 (1898) 368; t e n - ż e, L i t u r g i k a , K ron ik a D ie c e z ji K u jaw isk o-K alisk iej IV (1909) 355.

8 B ib lio te k a S em in a riu m W ło cła w sk ieg o : Cod. 120. B rev ia riu m V la- d isla v ie n se .

9 T am że, Cod. 16. M szał W ło cła w sk i bpa R ozd rażew sk iego, p erg a m in o ­ w y 1590.

się w e z w a n ie im ien ia b ł. B en ig n y . M szału teg o u ży w a n o w d iecez ji w ło c ła w ­ sk iej p rzy u d ziela n iu św ięceń k a p ła ń sk ic h aż do X V III w ie k u , a w ię c w y ­ m ien ia n o też im ię b ł. B en ig n y .

W ypada tu za zn aczyć, że b p R o z d r a ż e w s k i u w a ża ł b ł. B e n ig n ę za p atron k ę sw o jej d iecez ji, a n a w e t ca łej P o lsk i, sta w ia ją c ją na r ó w n i ze św ię ty m i p a tro n a m i S ta n isła w e m i W ojciech em .

T rzeba stw ierd zić, że w ob ecn ym sta d iu m badań nad k u ltem b ł. B e n ig n y n ie w ie m y , w ja k i sp osób czcił ją lu d , jak w z y w a ł jej pom ocy w różn ych p o ­ trzeb ach , jak m o d lił się do n iej o w sta w ie n n ic tw o . W iadom o ty lk o ty le , że w ie lk ą czcią b y ła otaczan a p rzez cy ste r só w . Ś w ia d czą o ty m m en o lo g ia i m a rty ro lo g ia c y s t e r s k ie 10, k tóre w y s ła w ia ją bł. B en ig n ę. S zczeg ó ln ie te m a rty ro lo g ia , k tó re b y ły w y d a w a n e d ru k iem od X V III w ie k u . C y stersi, a ta k że b en e d y k ty n i, c zcili b ł. B e n ig n ę w d n iu 20 czerw ca; p raw d op od ob n ie w y b r a li ten dzień na p o d sta w ie p rzek a zó w n ajstarszej tr a d y c ji ślą sk ie j. 0 sto su n k o w o s iln ie r o zw in ięty m k u lc ie b ł. B en ig n y na Ś lą sk u św iad czą różne sta re ręk o p isy . Za tra d y cją ślą sk ą , u trw a lo n ą tak że w lite r a tu r z e cy ste r sk ie j, k tóra czciła b ł. B e n ig n ę 20 czerw ca, p o szed ł bp w ło c ła w sk i, K a ­ rol R a d o ń s k i 11 i pod datą 20 czerw ca u m ie śc ił w sw o jej h a g io g ra fii w zm ia n k ę o b ło g o sła w io n e j.

S ąd zę, że na p o d sta w ie p ozn an ych p rzek a zó w h isto ry czn y ch m ożn a z a ­ r y zy k o w a ć o d tw o rzen ie życia b ł. B e n ig n y . Co p raw d a w ia d o m o ści b io g r a ­ fic z n e czerp iem y z trzech n ieza leżn y ch od sie b ie źródeł, a le i to w su m ie n ie w ie le d aje. Z m en o lo g iu m cy ste r sk ie g o w ie m y , że b y ła m n iszk ą w zak on ie cy ste r sk im i w o p in ii lu d zi jej w sp ó łc z e sn y c h b y ła u w ażan a za św iętą , p o ­ n iew a ż p o n io sła śm ierć z rąk T atarów w e W ro cła w iu .

T rad ycja ślą sk a p od aje m n iej w ię c e j te sam e d an e b io g ra ficzn e o b ł. B e - n ig n ie co m en o lo g iu m cy ste r sk ie i litu r g ic z n e te k s ty m szaln e. A m ia n o w icie: p och od ziła z rod u ry cersk ieg o , p o n io sła śm ierć m ęczeń sk ą w o b ron ie w ia r y 1 czy sto ści w e W rocław iu lu b jego o k o lica ch , n a p a stn ic y n a z w a n i są T a ta ra ­ m i a b ł. B en ig n a V ir g o V r a ti s l a v ie n s i s . Z W rocław iem b y ła fa k ty c z n ie z w ią ­ zana, p o n iew a ż tam p o n io sła śm ierć m ęczeń sk ą a pon ad to m o g ła pochodzić z ta m ty c h ok olic. Istn ie je jed n ak i in n a m o ż liw o ść w y tłu m a c z e n ia tej n azw y: p ierw o tn a w e r sja brzm iała V irg o V l a d i s l a v i e n s i s a p óźn iej, o co n ie trudno „1” za m ien io n o na „r” i stąd p o w sta ło V r a t i s l a v i e n s i s .

W zm ian k i b io g ra ficzn e, m n iej w ię c e j podobnej treści jak w y ż e j, o b ł. B e - n ig n ie są dość liczn e w obcych język ach : ła ciń sk im , n iem ieck im i fra n cu sk im . N a p o d sta w ie ty c h w zm ia n ek za w a rty ch w różn ych d ok u m en tach h is to r y c z ­ n ych, trudno je s t o k reślić p rzy n a leżn o ść k lasztorn ą i reg io n a ln ą b ł. B en ig n y : m o g ła w stą p ić do k lasztoru w T rzeb n icy, sto ją ceg o w ó w cza s na w y so k im p o ­ zio m ie i tu p ozostać, a m o g ła też b y ć w ja k im ś k la szto rze filia ln y m . N a w ie ś ć o z b liża n iu s ię T atarów u d a ła się ze w sp ó łto w a r z y sz k a m i do ob ron n ego W rocław ia. T atarzy u p ojen i o d n iesio n y m pod L egn icą z w y c ię stw e m (8. IV . 1241 r.) zd o b y li w k ilk a dni p óźn iej W rocław i w te d y w śród ty s ię c y za m o r­ d ow a n y ch b y ła i b ł. B en ig n a . W ty m k r y ty c z n y m m o m e n c ie b ł. B en ig n a m ia ła m ężn ie odrzu cić p o n ęty w roga i u ra to w a ć d z ie w ic tw o za c en ę m ę c z e ń stw a . M u sia ły tem u m ę c z e ń stw u to w a r z y sz y ć ja k ie ś n a d zw y cza jn e o k o liczn o ści, skoro spośród w ie lu zam ord ow an ych ona jed n a p rzeszła do h a g io g ra fii.

10 H en riq u ez C hryzostom u s, M en ologiu m C istercien se. A n tv e r p ia e 1630; T enże, L ilia C istercii, D u aci 1633; T enże, Z elb rach er T h eob ald u s, M en ologiu m C istercien se Fr. G roner 1730; K a len d a riu m C istercien se seu M artyrologiu m S. O. C ist. R om an is ru b ricis a ccom od atu m , P a r isiis 1689; S a rto riu s A u g u ­ stin u s, C isterciu m b is T ertiu m , V etero — P ra g a e 1700.

11 R a d o ń s k i K., Ś w i ę c i i b ł o g o s ł a w i e n i , E n c y k lo p e d i a h agiogr aficz n a, W arszaw a 1947. ,

180

W lite r a tu r z e p o lsk iej p o sia d a m y k ró tk ie ż y cio r y sy b ł. B e n ig n y n ap isan e p rzez k ro n ik a rzy z K rzeszow a i W ą c h o c k a 12. W zm ian k ę o B ło g o sła w io n ej zn a jd u jem y te ż w k sią żce ks. Ig n a ceg o S t e b e l s k i e g o 13, k tó ra m ia ła d w a w y d a n ia , jed n o w 1781 roku, a d ru g ie w 1866. P e łn ą tra d y cję p rzech o ­ w y w a n ą w e W ło cła w k u o b ł. B e n ig n ie zeb rał w k ró tk im stu d iu m k s. S ta n i­ s ła w C h o d y ń s k i 14.W te n sposób zo sta ły p ołączon e w ia d o m o ści o b ł. B e ­ n ig n ie , za w a rte w d ru k ow an ym b r ew ia rzu w ło c ła w sk im z ro k u 1541, z m ie j­ sco w ą tra d y cją lu d o w ą . T y tu ł b ło g o sła w io n ej p rzy zn a ł B e n ig n ie zgod n ie z ó w czesn y m zw y cza jem p a n u ją cy m w K ościele, a w P o lsc e rzadko sp o ty ­ k a n y m , lu d za zgodą b isk u p a.

N a p o d sta w ie teg o co b y ło d otych czas p o w ied zia n e o b ł. B e n ig n ie , m ożn a stw ierd zić, że żadna z p o sta ci b ło g o sła w io n y c h tr zy n a steg o w ie k u , k tó re u z y ­ sk a ły n a stę p n ie rzym sk ą ap rob atę k u ltu , n ie p o sia d a ła u p rzed n io ta k b e z ­ sp o rn ie ży w eg o i d łu go trw a ją ceg o k u ltu p u b liczn ego, ja k i p o sia d a ła b ł. B en ig n a .

T en k ró tk i p rzy czy n ek do h isto r ii litu r g ii w P o lsc e m a na c elu u tr w a le ­ n ie rzad k ich p rzek azów h isto ry czn y ch i p o b u d zen ie do d a lszy ch b ad ań .

O. A U G U S T Y N C IE SIE L SK I

12 B ib lio te k a U n iw e r sy te c k a W rocław : R ęk op is IV . Q. 152; B ib lio tek a A rch id iecezji P ozn ań sk iej: R ęk o p is 145.

13 S t e b e 1 s k i J., D w a w i e l k i e ś w i a t ł a ... ż y w o t y ś w . E u f r o z y n y ^ t P a- ra s c e v ii, I, L w ó w 1866.