TYPIZACJA PRZESTĘPSTW ORAZ JEJ ELEMENTY

(1)

TYPIZACJA PRZESTĘPSTW ORAZ JEJ ELEMENTY

mgr Aleksandra Skotnicka

(2)

Typizacja przestępstw

Podmiot przestępstwa

wiek sprawcy przestępstwa

powszechne przestępstwa indywidualne

właściwe

niewłaściwe

Znamiona strony przedmiotowej

charakterystyk a zachowania

sprawcy

okoliczności modalne

skutek

związek przyczynowy

zaniechanie jako postać

czynu zabronionego problematyka obiektywnego przypisania

skutku

Znamiona strony podmiotowej

umyślny czyn zabroniony

nieumyślny czyn zabroniony

kombinacja strony podmiotowej

Podstawowe i zmodyfikowan

e typy przestępstw

(3)

PODSTAWOWE I ZMODYFIKOWANE TYPY PRZESTĘPSTW

• Znamiona typu podstawowego - Minimum opisu zabronionego zachowania, który w typach zmodyfikowanych zostaje odpowiednio ,,wzbogacony”. Jeśli znamiona typu podstawowego nie będą zrealizowane, to nie jest możliwe dokonanie czynu zabronionego. Do znamion typu podstawowego w każdym przypadku należy:

•

podmiot

•

jego zachowanie (określone za pomocą znamienia czasownikowego)

(4)

PODSTAWOWE I ZMODYFIKOWANE TYPY PRZESTĘPSTW

• Znamiona tworzące typ zmodyfikowany (kwalifikowany lub uprzywilejowany) - Nie tworzą czynu zabronionego, a jedynie wpływają na jego kwalifikację. Nie chodzi o ustalenie, czy doszło do popełnienia czynu zabronionego (bo to jest już przesądzone ze względu na realizację typu podstawowego), tylko o odpowiedź na pytanie, jaki czyn zabroniony został popełniony. Brak realizacji znamion modyfikujących typ czynu zabronionego nie wyklucza czynu zabronionego.

• Znamiona modyfikujące mogą dotyczyć podmiotu (powodując

indywidualizację przestępstwa), strony przedmiotowej (np. skutku

lub jego rozmiarów, narzędzi) i strony podmiotowej (np. motywacji).

(5)

PODMIOT PRZESTĘPSTWA

Wiek sprawcy jako przesłanka odpowiedzialności karnej – art. 10

§ 1 k.k.

(6)

PODMIOT PRZESTĘPSTWA

Wiek sprawcy jako przesłanka odpowiedzialności karnej – art. 10 § 1 k.k.

art. 10 § 1. Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.

Wyjątki:

• po ukończeniu 15., a przed skończeniem 17. roku życia – może w pewnych sytuacjach odpowiadać jak dorosły

• po ukończeniu 17., a przed skończeniem 18. roku życia – odpowiada na zasadach określonych w kodeksie karnym, ale z możliwością orzeczenia środków wychowawczych, leczniczych lub poprawczych przewidzianych dla nieletnich zamiast kary

(7)

NIELETNI PO UKOŃCZENIU 15 ROKU ŻYCIA

• określone czyny zabronione: art. 134 (zamach na życie Prezydenta RP), art. 148 § 1, § 2, § 3 (zabójstwo oraz typy kwalifikowane zabójstwa), art. 156 § 1 i § 3 (umyślny ciężki uszczerbek na zdrowiu, umyślny ciężki uszczerbek na zdrowiu ze skutkiem śmiertelnym), art. 163 § 1 i § 3 (umyślne sprowadzenie zdarzenia zagrażającego życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, także ze skutkiem śmiertelnym), art. 166 (przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym), art. 173 § 1 lub 3 (umyślne sprowadzenie katastrofy, skutek śmiertelny, art. 197 § 3 lub 4 (zgwałcenie kwalifikowane), art. 223 § 2 (czynna napaść na funkcjonariusza publicznego ze skutkiem w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej), art. 252 § 1 lub 2 (wzięcie zakładnika – bez przygotowania!) oraz w art. 280 (rozbój)

• Tylko jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Odpowiedzialność karna nieletniego na podstawie art. 10 § 2 k.k. jest wyjątkiem, nie regułą!

(8)

ZASADY WYMIARU KARY

• W wypadku odpowiadania na zasadzie k.k. po ukończeniu 15 roku życia orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary

• Wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować.

• Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie

ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia

wolności.

(9)

PODZIAŁ PRZESTĘPSTW ZE WZGLĘDU NA PODMIOT

Ustawodawca za pomocą znamion określa, kto może stać się sprawcą przestępstwa, czyli osobą zdolną do jego popełnienia.

• Przestępstwa powszechne – znamiona przestępstwa może zrealizować każda osoba, która (ze względu na swój wiek) jest zdolna do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Znamieniem określającym podmiot jest zaimek ,,kto” (np. ,,kto zabija człowieka” – art. 148 § 1 k.k.

• Przestępstwa indywidualne – znamion nie może zrealizować każda osoba zdolna do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Ograniczenie kręgu sprawców możliwe jest za pomocą charakterystyki zaimka ,,kto” lub w inny sposób, np. zastąpienie zaimka rzeczownikiem, np. 296 k.k., 231 § 1 k.k.

(10)

PRZESTĘPSTWA INDYWIDUALNE

• Właściwe – podmiot jest już zindywidualizowany w typie podstawowym, np. 228 § 1 k.k.

• Niewłaściwe – podmiot jest zindywidualizowany dopiero w typie

zmodyfikowanym, np. 149 k.k.

(11)

właściwe

niewłaściwe

sprawcy

skutek

skutku

e typy przestępstw

(12)

ZNAMIONA STRONY PRZEDMIOTOWEJ – CHARAKTERYSTYKA ZACHOWANIA SPRAWCY

• Tzw. opis czynności wykonawczej (znamię czynnościowe), dokonywany jest zazwyczaj za pomocą czasownika w trzeciej osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, niekiedy jest w formie imiesłowu, np. ,,zabija”, ,,zabiera”, ,,przywłaszcza”, ,,używając”, ,,biorąc”.

• Opis musi się znaleźć w każdym typie czynu zabronionego

(13)

ZNAMIONA STRONY

PRZEDMIOTOWEJ – OKOLICZNOŚCI MODALNE

• Okoliczności, których wystąpienie wywołuje lub powoduje ujemną wartość czynu zabronionego. Okoliczności te mogą dotyczyć np. miejsca i czasu popełnienia czynu zabronionego lub innych parametrów sytuacji. Często od ich wystąpienia zależy realizacja znamion czynu podstawowego, w niektórych przypadkach okoliczności modalne składają się na typ zmodyfikowany (kwalifikowany lub uprzywilejowany).

• znieważa inną osobę (216 § 1 k.k.) tylko ten, kto czyni to w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz w zamiarze, aby zniewaga do tej osoby dotarła;

• rozbój w typie kwalifikowanym (280 § 2 k.k.) – posługiwanie się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym.

• okoliczności modalne są fakultatywnymi znamionami typu czynu zabronionego.

(14)

ZNAMIONA STRONY

PRZEDMIOTOWEJ - SKUTEK

• Każde zachowanie może być ocenione ze względu na skutek jaki ono wywołuje albo ze względu na sens samej aktywności jako takiej.

• Przestępstwa formalne (bezskutkowe) – wśród znamion nie pojawia się skutek typizowanego zachowania. Dla dokonania przestępstwa wystarczy samo zachowanie sprawcy, np. posiadanie bez wymaganego zezwolenia broni palnej (art. 263 § 2 k.k.), prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości (art. 178a k.k.)

• Przestępstwa materialne (skutkowe) – znamionami czynu objęty jest również skutek zabronionego zachowania, do dokonania dochodzi dopiero z chwilą, gdy skutek wystąpi, np. 148 k.k.

uwaga: nie wszystko, co jest skutkiem w rozumieniu prawa karnego musi się wiązać z jakąś fizyczną zmianą w świecie zewnętrznym, np. 174

§ 1 k.k.

(15)

ZNAMIONA STRONY

PRZEDMIOTOWEJ – ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY

Związek przyczynowy musi zachodzić pomiędzy zachowaniem sprawcy wyrażonym w czynności czasownikowej a ujętym w typie czynu zabronionego skutkiem (w postaci naruszenia dobra prawnego lub jego narażenia na konkretne niebezpieczeństwo). W nauce prawa karnego powstało wiele teorii różnie ujmujących istotę związku przyczynowego.

- teoria warunkowości (ekwiwalencji/warunku sine qua non) – przyczyną jest każdy warunek skutku, którego nie da się myślowo wyeliminować, nie eliminując jednocześnie samego skutku (każda okoliczność stanowiąca conditio sine qua non jego wystąpienia).

- teorie indywidualizujące (specjalnego związku przyczynowego) – twórcami byli prawnicy. Przyczyną nie mógł stać się każdy warunek skutku, lecz tylko taki, który został odpowiednio wyselekcjonowany ze względu na posiadanie jakiejś wymaganej cechy, np. warunek najbardziej skuteczny, decydujący. Stworzona na przełomie XIX i XX w., miała zastąpić teorię warunkowości.

- teoria adekwatnego związku przyczynowego - więź kauzalna między zdarzeniem A oraz zdarzeniem B istnieje tylko wówczas, gdy zwykle, typowo i przeciętnie zdarzenie A prowadzi do wystąpienia zdarzenia B. Pozwala wyeliminować to zdarzenia, które w sposób nieoczekiwany wywołały skutek.

- teoria warunku właściwego (teoria warunku odpowiadającego empirycznie potwierdzonej prawidłowości) - dowolne zdarzenie stanowi przyczynę zdarzenia czasowo późniejszego, jeśli – zgodnie z dostrzeganą w otaczającym nas świecie prawidłowością przyczynową – oba te konkretne zdarzenia dadzą się uporządkować i połączyć w łańcuch następujących po sobie zmian.

(16)

ZNAMIONA STRONY

PRZEDMIOTOWEJ - ZANIECHANIE

• art. 2 k.k. Odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi.

Przestępstwa z zaniechania:

- właściwe – przestępstwa, które zgodnie z określeniem czynności wykonawczej (np. uchyla się) nastawione są wyłącznie na zaniechanie

- niewłaściwe – ich realizacja jest możliwa zarówno przez działanie, jak i zaniechanie – np. zabójstwo.

Zasada z art. 2 k.k. jest istotna w zasadzie tylko przy niewłaściwych, bo uzupełnia ich ustawową typizację. Dodatkowe znamię, nadające sprawcy zabójstwa status gwaranta, wynika z art. 2 k.k.

(17)

ZNAMIONA STRONY

PRZEDMIOTOWEJ - ZANIECHANIE

Kodeks nie określa bliżej źródła prawnego szczególnego obowiązku. Przyjmuje się, że musi to być obowiązek prawny (a nie uzasadniony tylko normami moralnymi lub obyczajowymi). Może on wynikać:

• wprost z przepisu prawa karnego (np. obowiązek udzielenia pomocy człowiekowi, któremu grozi bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, obowiązek zawiadomienia o przestępstwie),

• z innych aktów normatywnych,

• z orzeczenia sądowego,

• z faktu zajmowania określonego stanowiska lub pełnionej funkcji,

• z umowy, na podstawie której przyjmuje się określone zobowiązanie,

• z okoliczności faktycznych, jeśli wynika z nich jednoznacznie, że następuje przyjęcie funkcji gwaranta.

(18)

ZNAMIONA STRONY PRZEDMIOTOWEJ –

PROBLEMATYKA OBI EKTYWNEGO PRZYPIS ANIA SKUTKU

Fundamentalną cechę nauki o obiektywnym przypisaniu skutku wyrazić można w stwierdzeniu, że oprócz ustalenia:

- na pierwszym etapie, związku przyczynowego między zachowaniem sprawcy a skutkiem

- niezbędna jest również (na drugim etapie) odpowiedź na

pytanie, czy ten skutek sprawcy można obiektywnie

przypisać – co wymaga rozważenia określonych kwestii

aksjologiczno-normatywnych przy zastosowaniu kryteriów, do

których formułowania powołana jest już tylko nauka prawa.

(19)

właściwe

niewłaściwe

sprawcy

skutek

skutku

e typy przestępstw

(20)

ZNAMIONA STRONY PODMIOTOWEJ

•

charakterystyka przeżyć psychicznych sprawcy, jakie towarzyszą jego zachowaniu się zewnętrznemu. Obok umyślności i nieumyślności stronę podmiotową współtworzą również niekiedy znamiona decydujące o

jej szczególnym zabarwieniu, charakteryzując motywację sprawcy

(np. cel osiągnięcia korzyści majątkowej – 286 k.k.) lub jego szczególny stan emocjonalny (np. silne wzburzenie – art. 148 § 4 k.k.).

•

art. 8. k.k. - Zbrodnia może być popełniona tylko umyślnie, występek zaś może być popełniony zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (jeśli nieumyślność wynika expressis verbis z przepisu ustawy)

•

znamię umyślności jest dorozumiane, jeżeli do zespołu znamion nie

należy nieumyślność.

(21)

ZNAMIONA STRONY PODMIOTOWEJ – UMYŚLNY CZYN ZABRONIONY

• art. 9 § 1. k.k. Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić (zamiar bezpośredni) albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi (zamiar ewentualny)

• Zamiar bezpośredni (dolus directus) – sprawca chce popełnienia czynu zabronionego.

• Płaszczyzna intelektualna - świadomość występowania takiego układu okoliczności, który w przypadku podjęcia decyzji wykonania określonego zachowania musi albo może doprowadzić do popełnienia czynu zabronionego

• Płaszczyzna intelektualna - chęć popełnienia czynu zabronionego. Nie musi być to pragnienie, szczególna motywacja. Wystarczy, że sprawca przejawia akt woli w postaci chcenia.

Zamiar bezpośredni występuje także przy przestępstwach nieuchronnych – gdy istnieje pewność co do tego, że wraz z urzeczywistnieniem się stanu rzeczy, którego sprawca chce, zostanie zrealizowany inny stan rzeczy prawnokarnie relewantny.

Zamiar nagły a zamiar przemyślany – zamiar nagły to mniejszy stopień winy.

(22)

ZNAMIONA STRONY PODMIOTOWEJ – UMYŚLNY CZYN ZABRONIONY

• Zamiar ewentualny (dolus eventualis) - ma on miejsce, gdy sprawca, przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego, na to się godzi. Z czysto psychologicznego punktu widzenia zamiar ewentualny zawsze występuje ,,na marginesie” jakiegoś zamiaru bezpośredniego. Dla stwierdzenia zamiaru ewentualnego nie ma znaczenia, czy stan rzeczy objęty zamiarem bezpośrednim był prawnokarnie relewantny. Stan rzeczy, do którego sprawca zmierza, może być przez prawo dozwolony albo zabroniony.

• Płaszczyzna intelektualna – istnienie u sprawcy świadomości możliwości tego, że określony układ okoliczności, w których dopuszcza się on swego zachowania, może doprowadzić do popełnienia czynu zabronionego. Świadomość możliwości (ale nie konieczności) tego, że znamiona czynu zabronionego zachowaniem sprawcy będą zrealizowane.

• Płaszczyzna wolicjonalna - ,,godzenie się” na popełnienie czynu zabronionego. Sprawca miał świadomość występowania dużego prawdopodobieństwa tego, że podejmując określone zachowanie, może popełnić czyn zabroniony i nie podjął on żadnych działań zmniejszających stopień prawdopodobieństwa popełnienia tego czynu.

(23)

ZNAMIONA STRONY PODMIOTOWEJ - NIEUMYŚLNY CZYN ZABRONIONY

• art. 9 § 2. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli

sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go

jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w

danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego

czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.

(24)

ZNAMIONA STRONY PODMIOTOWEJ - NIEUMYŚLNY CZYN ZABRONIONY

• art. 9 § 2. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.

1) brak zamiaru

2) niezachowanie wymaganej ostrożności

3) związek pomiędzy nieostrożnością a realizacją znamion typu czynu zabronionego

4) przewidywalność popełnienia czynu zabronionego

(25)

KOMBINACJA STRONY PODMIOTOWEJ

• 9 § 3. Sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność, którą ustawa uzależnia od określonego następstwa czynu zabronionego, jeżeli następstwo to przewidywał albo mógł przewidzieć.

Strona podmiotowa czynu zabronionego kwalifikowanego przez następstwo może zaktualizować się jako kombinacja:

• Umyślności z umyślnością

• Umyślności z nieumyślnością

• Nieumyślności z nieumyślnością

Wykluczona jest kombinacja nieumyślności z umyślnością. Nie jest możliwa sytuacja, w której nieumyślna realizacja znamion czynu prowadziłaby do umyślnego (objętego zamiarem sprawcy) następstwa.