Zasady odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia IV
dr Katarzyna Łucarz
Kontratypy - istota
Podstawą kontratypów jest kolizja dóbr, która decyduje o konieczności oraz społecznej
opłacalności poświęcenia dobra mającego wartość społeczną. Kontratypy służą więc wtórnej legalizacji zachowań pierwotnie bezprawnych. Zachowanie
podjęte w warunkach kontratypu, mimo iż nie jest
pozbawione społecznej szkodliwości jest prawnie
dozwolone lub ustawodawca uznaje karanie jego
sprawcy takiego czynu za niecelowe.
Okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy)
- obrona konieczna – art. 25 k.k./art.15 k.w.
- stan wyższej konieczności – art. 26 § 1/art. 16 k.w.
- dozwolone ryzyko nowatorskie, w szczególności eksperyment ekonomiczny – 27 § 1 k.k.
- kontratypy w części szczególnej k.k. (dozwolona krytyka (art. 213 k.k.), niezawiadomienie o przestępstwie (art. 240 § 2 k.k.), odmowa
wykonania rozkazu (art. 344 k.k.) Kontratypy pozaustawowe:
- dopuszczalne ryzyko gospodarcze
- zgoda pokrzywdzonego (dotyczy też wykroczeń) - karcenie nieletnich
- dozwolony zabieg medyczny o charakterze nieleczniczym
- działanie w granicach szczególnych uprawnień i obowiązków (dotyczy też wykroczeń)
- zwyczaj (dotyczy wykroczeń)
Obrona konieczna - struktura
zamach:
– rzeczywisty
– bezpośredni (niebezpieczeństwo, które może się natychmiast zaktualizować) – bezprawny
obrona
- konieczna, czyli niezbędna do odparcia zamachu - współmierna do niebezpieczeństwa zamachu - motywowana odparciem zamachu
- współczesna
Przyjęcie zasady samoistności obrony koniecznej oznacza, że odpieranie zamachu kosztem dobra napastnika jest usprawiedliwione samym bezprawnym i bezpośrednim zamachem na jakiekolwiek dobro chronione prawem.
Obrona konieczna – wybrane problemy
- obrona przed działaniami funkcjonariuszy publicznych (jeśli zachowanie funkcjonariusza okaże się formalnie bezprawne, dozwolona jest wobec niego obrona konieczna. Jeżeli
natomiast formalnie jest ono zgodne z prawem, to – nawet jeśli okazać miałoby się merytorycznie niewłaściwe – nie wolno mu się przeciwstawiać przy zastosowaniu obrony koniecznej)
- obrona w bójce
- obrona konieczna – zasada względnej subsydiarności, prawo
do odpierania zamachu kosztem dobra napastnika tylko do
tych sytuacji, w których nie było innego racjonalnego sposobu
uniknięcia zamachu.
Przekroczenie granic obrony koniecznej
• eksces intensywny – sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu
• eksces ekstensywny – gdy sprawca podejmuje obronę zanim rozpoczął się bezpośredni zamach, bądź kontynuuje ją już po jego zakończeniu
• Kodeks wykroczeń nie reguluje ekscesów. Zastosowanie
znajduje w tych sytuacjach art. 39 k.w.
Obrona konieczna
Art. 25 k.k.
§ 3. Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionego
okolicznościami zamachu.
§ 2a.
Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej,
odpierając zamach polegający na wdarciu się do mieszkania,
lokalu, domu albo na przylegający do nich ogrodzony teren
lub odpierając zamach poprzedzony wdarciem się do tych
miejsc, chyba że przekroczenie granic obrony koniecznej było
rażące.
Stan wyższej konieczności - kontratyp
Art. 26 § 1 k.k. Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru
chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego.
Zagrożenie dobra ratowanego musi być bezpośrednie, a jego uchylenie poprzez poświęcenie innego dobra – bezalternatywne.
Stan wyższej konieczności – podstawowe zasady:
• zasada subsydiarności – wyraża się z tym ze poświęcenie określonego dobra musi być jedynym sposobem na odwrócenie niebezpieczeństwa.
Gdyby istniała możliwość uniknięcia niebezpieczeństwa w inny sposób, to powyższe działanie stanowiło by przekroczenie stanu wyższej konieczności.
• zasada proporcjonalności – dobro poświęcone nie powinno przedstawiać wartości oczywiście większej niż dobro ratowane.
Niebezpieczeństwo musi być:
• bezpośrednie - gdy stwarza niebezpieczeństwo w czasie, w którym podejmowane jest działanie
• rzeczywiste - zagrożenie nie może być jednak wywołane przez
samego sprawcę.
Nie ma innej możliwości uniknięcia niebezpieczeństwa
• Jest to zasada subsydiarności, która znacznie ogranicza stosowanie kontratypu.
• Aby sprawca mógł się powołać na stan wyższej konieczności nie może mieć innych alternatyw na uniknięcie niebezpieczeństwa.
W razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia (k.k.). Kodeks
wykroczeń nie reguluje przekroczenia granic tego kontratypu. Można stosować jedynie art. 39 k.w.
Stanu wyższej konieczności nie stosuje się, jeżeli sprawca poświęca dobro, które ma szczególny obowiązek chronić nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste.
Przepisy dotyczące stanu wyższej konieczności stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy z ciążących na sprawcy
obowiązków tylko jeden może być spełniony.
Dozwolone ryzyko nowatorskie
Art. 27 § 1 k.k. Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze, a oczekiwanie jej osiągnięcia, celowość oraz sposób
przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy.
§ 2. Eksperyment jest niedopuszczalny bez zgody uczestnika, na którym jest przeprowadzany, należycie poinformowanego o spodziewanych korzyściach i grożących mu ujemnych skutkach oraz prawdopodobieństwie ich powstania, jak również o możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie na każdym jego etapie.
§ 3. Zasady i warunki dopuszczalności eksperymentu medycznego określa ustawa.
Przesłanki dopuszczalności ryzyka:
• działanie w celu przeprowadzenia eksperymentów
badawczych, leczniczych, technicznych lub ekonomicznych
• działanie w granicach ryzyka dopuszczalnego według aktualnego stanu wiedzy
• uzasadnione oczekiwanie osiągnięcia korzyści o istotnym znaczeniu gospodarczym, poznawczym lub leczniczym
• zachowanie zasad ostrożnego postępowania
Dozwolona krytyka art. 213 k.k.
Kontratyp dozwolonej krytyki związany jest z uregulowanym w art. 212 k.k. przestępstwem zniesławienia. Popełnia je ten, kto pomawia inną
osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności.
Kontratyp wymaga nie tylko prawdziwości zarzutu, ale także obrony społecznie uzasadnionego interesu lub stwierdzenia, że dotyczy on postępowania osoby pełniącej funkcję publiczną.
Niezawiadomienie o przestępstwie (art. 240 § 2 k.k.)
Kontratyp niezawiadomienia o przestępstwie wiąże się z typem czynu zabronionego uregulowanym w art. 240 § 1 k.k.
Nie dochodzi do popełnienia tego przestępstwa, gdy bezprawność zachowania osoby powstrzymującej się od złożenia stosownego zawiadomienia zostaje wyłączona ze względu na to, iż:
1) ma ona dostateczną podstawę do przypuszczenia, że organ powołany do ścigania przestępstw wie już o przygotowywanym, usiłowanym lub
dokonanym czynie zabronionym;
2) zapobiegła ona popełnieniu przygotowywanego lub usiłowanego czynu zabronionego, o którym powinna była zawiadomić.
Zgoda pokrzywdzonego
Pokrzywdzony musi być faktycznym (jeżeli rzeczywiście może nim dysponować) i prawnym (gdy znajduje się to w zakresie jego
formalnych uprawnień) dysponentem określonego dobra.
Warunki uznania zgody pokrzywdzonego jako kontratypu:
– musi być ona wyrażona przed określonym zachowaniem się
– musi być wyrażona przez osobę poczytalną i mającą co najmniej 17 lat – musi być konkretna, tzn. dotyczyć określonego dobra lub zachowania się.
