Jerzy Józef Kopeć
Przemiany ideowe pobożności
pasyjnej na przykładzie kultu
cierniowej korony Chrystusa
Studia Theologica Varsaviensia 10/2, 155-193S tu d ia Theol. Vars. 10 (1972)-nr 2
JE R Z Y JOZEF KOPEĆ
PR ZEM IA N Y IDEOW E PO BOŻNO ŚCI P A S Y JN E J NA PR Z Y K Ł A D Z IE K U LTU C IER N IO W EJ KORONY
CHRYSTUSA
T r e ś ć : W stęp — p rob lem atyk a i potrzeba badań; I. R elik w ie cier n io w ej korony i ich dzieje; II. Ś w ię to S p in e a e Coronae D o m in i i próby jego •w prow adzenia w P o lsce; III. F orm u larz m szaln y o C ierniow ej K orcn ie C hrystusa; IV. O ficju m b rew ia rzo w e o C iern iow ej K oronie P ana; Za koń czenie.
W STĘP
Szeroko prow adzone w o statn ich czasach b adan ia n ad lin ia m i rozw ojow ym i życia w ew n ętrzn ego w epoce staro chrześci jań sk iej i średniow iecznej w sk azu ją na sta łą jego o rien tację w k ie ru n k u k rzy ża i m ęki C h ry stu sa. N ależy jed n a k zaraz do dać, że w k oncepcji pobożności p a try sty c z n e j fu n k cja krzyża i m ęki nie b yła b y n ajm n iej w yizolow ana spośród in n y ch w y d a rz e ń zbaw czych. N aw et bow iem w sw ojej bolesnej rzeczy w istości m ęk a C h ry stu sa zachow uje ustaw iczne skierow anie ku zw ycięstw u, p e łn i życia i zm artch w stan iu . C hrześcijan in s tr - ro ży tn y p a trz y ł na nią przede w szystkim od stro n y jej sk u tecz ności zbaw czej, p o jm u jąc m ękę w całości C hrystusow ej P a s chy. In n a je s t n a to m ia st m ądrość średniow iecza. W pobożności te j epoki krzyż C h ry stu sa zachow ał sw oje m iejsce, ale zm ienił się ak cen t w jego w idzeniu. Z am iast rozw ażania skutków zbaw czej m iłości C hry stu sa, ch rześcijan in średniow ieczny skoncen
1 5 6 J E R Z Y K O P E C [2] tro w ał sw oją uw agę na sam ej osobie U krzyżow anego Teolo gia tego o kresu ro zp a try w a ła dzieło odkupienia w kategoriach jury d y czn o -m o raln y ch (teoria zadośćuczynienia), przyp isu jąc całą fu n k cję zbaw czą m ęce i śm ierci C h ry stu sa 2. N u rt te n zna lazł odbicie w e w szy stk ich p rzejaw ach życia religijnego, a zwłaszcza w pobożności ludow ej. T em at p a sy jn y w y su n ął się· w niej na p lan pierw szy, w iążąc się trw a le z m otyw em pokuty, jak o u m artw ien ia oraz w spółcierpienia z C hrystusem , w ynisz czonym z pow odu ludzkich grzechów. W oparciu o te założe nia -chrześcijaństw o zachodnie późnego średniow iecza n a d :ło now e zabarw ienie sam em u p rzed staw ien iu C h ry stu sa na k rzy żu. S taroch rześcijań sk i obraz C h ry stu sa K róla i A rcy kapłana Nowego T estam en tu , dokonującego na k rzy żu zbaw ienia przez objaw ienie sw ojej mocy, został zastąpiony przez w izję m a rtw e go, ociekającego k rw ią Jezusa, d otkniętego k atu szam i m ęki i dlatego godnego najw iększego, ludzkiego w spółczucia.
P rz y śledzeniu tak zarysow anej ew olucji p a sy jn ej poboż ności średniow iecza zasadniczy problem badaw czy sprow adza się do w y k ry cia ty ch w ektorów , k tó re u form ow ały ogólnie dz.ś zn an y profil czci m ęki P ań sk iej. Poszerzając zaś tę p ro b lem a ty k ę o polski w y m iar badaw czy, będziem y się s ta ra li ukazać n a jsta rsz y m odel naszej duchow ości p asy jnej. S tu d iu m to oprze m y na analizie średniow iecznych źródeł liturgicznych. U chw y cenie bow iem procesu rozw ojow ego k u ltu m usi się przede w szystkim opierać na ustaleniach , w jakiej postaci b y ł on p ro
1 W u sta len iu eta p ó w ew o lu cji, jak a d o k o n y w a ła się w pobożności staroch rześcijań sk iej i śred n iow ieczn ej ep ok ow e n iem a l zn aczen ie p o sia dają badania z a in icjo w a n e przez au striack iego jezu itę J. A. J u n g m a r_- n a. Zob. J. A. J u n g m a n n , D ie S te l lu n g C h r is ti i m litu r gisch en G e b e t, M ünster im W. 1925; tenże, D ie A b w e h r d e s g e rm a n isc h e n A r ia n i s m u s
un d d e r U m b r u c h d e r relig iö sen K u l t u r i m f r ü h e n M i t t e l a l t e r , Z eitsch rift
fü r k a th o lisch e T h eo lo g ie 69 (1947) s. 36—99; tenże, M itte la l te r l ic h e F r ö m
m i g k e it . Ihr W e r d e n u n te r d e r N a c h w i r k u n g d e r christologis ch en K ä m p fe, G eist und L eb en 41 (1968) s. 429—443; K. R a h n e r , P a tr i s t is c h - ik o n o - g raph isch e P r o b l e m e der D a rste llu n g des G e k r e u z i g te n , S ch o la stik 32
(1957) s. 410— 416; K. W e s s e l , D ie E n tste h u n g des C rucif ix us, B y za n ti n isch e Z eitsch rift 53 (1960) s. 95— 111; P. J o u n e 1, L a cu lte de C r o ix
dans la litu rgie rom ain e. La M a iso n -D ieu 75 (1963) s. 68— 91; J. L e c -
1 e r c q, L a d é v o t i o n m é d i é v a l e e n v e r s le Crucifié , L a M aison -D ieu 75 (1963) s. 119— 132; A. V e r g o t e , L’e x a lt a ti o n du C h ris t en Cro ix , E phe- m erides T h eologicae L o v a n ien ses 28 (1952) s. 5— 23.
2 K. R a h n e r , D o g m a ti s c h e Fragen zu r O s te r f r ö m m ig k e i t. W : S ch riften zur T h eologie, t. 4, E in sied eln 1964 s. 157— 160.
13] P O B O Ż N O Ś Ć P A S Y J N A 157
pagow any przez Kościół, jak ie z nim w iązano cele oraz w ja k im sto p n iu k ształto w ał on m entalność poszczególnych poko leń.
Spośród bogatej gam y form średniow iecznej pobożności p a sy jn ej w y b ieram y ty lk o jed n ą część dla cierniow ej k oro n y C h ry stusa. K u lt te n bow iem jest bardzo c h a ra k te ry sty c z n y dla re ligijności tej epoki. W yrósł on z duchow ości uczestników w y p raw krzyżow ych i b y ł pow szechnie znany. Doszło w nim do głosu znam ienn e dla ludzi średniow iecza nastaw ienie, by gro m adzić i otaczać czcią drogocenne p a m ią tk i m ęki P ana. W resz cie sam m o ty w cierniow ej koron y przeszedł na p rzestrzen i śred niow iecza zasadniczą ew olucję treściow ą. Na n a jsta rsz y ch bo w iem p rzed staw ien iach U krzyżow ania, C h ry stu s nie posiada k o ro n y na głowie. Późniejsze kom pozycje będą p rzedstaw iały Jezusa w koro n ie k rólew skiej. T yp te n bliski b ył zwłaszcza czasom O ttonów . Ale ju ż w n astęp n y ch stu leciach przez złą czenie z osobą U krzyżow anego idei m iłości w yniszczającej się dla ludzi, korona P a n a nabierze now ego znaczenia. Teologicz n a m yśl św. A nzelm a z C a n te rb u ry , w yrażona w jego teorii saty sfak cji, n ada cierniom z koron y C h ry stu sa w artość zadość- uczynną. W yrazem tego n astaw ien ia będzie odw oływ anie się do m ocy koron y cierniow ej w licznych m odlitw ach z tego okre su 3. W ielkie znaczenie dla spo pularyzow ania się tej idei będzie rów nież m iała m isty k a X III i X IV w. Od 2 poł. X IV stulecia m o ty w koro n y cierniow ej na głowie U krzyżow anego sta je się n iem a l p a n u ją c y w sztuce kościelnej na Zachodzie i .
T em atem niniejszego stu d iu m nie je s t ani p rob lem a u te n tyczności k o ro n y cierniow ej C hry stu sa, ani jej dzieje. Z aj m u je m y się tu jed y n ie genezą jej czoi oraz ideow ym i p rze m ia n a m i tego k u ltu , b y na jego przykładzie ukazać zasadnicze etap y ew olucji sam ej p a sy jn ej pobożności średniow iecza.
3 E. S a u s e r , W a f f e n Christi, L T hK t. 10 kol. 907— 908; E. von W i t z l e b e n , D o rn en k ro n e. W: R ea llex ik o n zur D eu tsch en K u n stga- sch ich te, t. 4 kol. 307— 309.
4 Por. E. von W i t z l e b e n , art. cyt., kol. 299— 311; Κ. Λ. W i r t h,
D o rn e n k ro n e n re liq u ia r, tam że, kol. 312— 315; E. von W i t z l e b e n , D o r n en k r ö n u n g Chris ti, tam że, kol. 315— 326; P. T h o.b y, Le C ru cifix, des o rigin es au Concile de T r e n te , N a n tes 1959 s. 156 i il. 92—121.
1 5 8 J E R Z Y K O P E C [41 I. RELIK W IE C IERNIOW EJ KO RO NY C H R Y ST U SA I ICH DZIEJE
Cierniow a korona, k tó rą żołnierze rzym scy po ubiczowaniu. C h ry stu sa w łożyli na Jeg o głowę, należy obok krzyża, włóczni, gwoździ i gąbki do tzw. znacznych relik w ii m ęk i P ań sk iej. Za rów no jed n a k jej k ształt, ja k i rodzaj ciernia, z którego ją spo rządzono, pozostaje n ad al p rzed m io ten n aukow ych d y s k u s ji5. O w iele b ardziej jeszcze niepew ne są dzieje tej relik w ii w p ierw szych czterech w iekach. N a jsta rsz e bow iem św iadectw o w zm ian k u ją c e o przech o w y w an iu w Jerozolim ie koro ny cierniow ej P a n a i czci, jak ą ją otaczano, pozostaw ił nam P a u l i n z N o l i w n ap isany m przez siebie liście ok. 409 r .6 D opiero jed n ak z następnego stu lecia pochodzą liczne i w yczerpu jące in fo r m acje pielgrzym ów i p isarzy kościelnych o obecności ciernio w ej ko ro n y w bazylice na S yjonie i o czci, jak ą ją otaczano 7. P rzez n astęp n e w ieki relik w ia pozostaje w Jerozolim ie 8. J e sz cze w r. 994 m usiała ta m się znajdow ać, skoro kościół w D ijon o trzym ał z niej jed en c ie rń 9. W 100' la t później b y ła ju ż w K on stan ty n o p o lu, bo d ato w an y w 1092 r. list cesarza b iza n ty jsk ie go A leksego K o m n e n a do R o b e r t a hrabiego F la n d rii w spom ina, o koronie cierniow ej jak o cennym skarbie w ładców w schodnich. Nie w iadom o, w jak ich okolicznościach p rzenie siono tę relik w ię do B izancjum . W każdym razie b y ła ona już na stałe p rzechow yw ana w ty m m ieście, na co w sk azu je cpis P a le s ty n y sporządzony przez ruskiego ih u m en a D a n i e l a
5 W ielu uczonych p rzyjm u je, że korona została sporządzona z cier n ia z i z y p h u s v u lg a r is, który w dużej ilo ści rośn ie w n ajb liższej okolicy Jerozolim y. Por. E. H a - R e u b e n i , L ’epin e d e la co uronne d e Jésus, R ev u e b ib liq u e 43 (1933) s. 230— 234; U. H o l z m e i s t e r , D o m in u s sp inis
c oron atu r, V erbum D o m in i 17 (1937) s. 65—69; E. D ą b r o w s k i , P ro c e s C h r y s t u s a w ś w i e t l e h i s t o r y c z n o - k r y t y c z n y m , P ozn ań 1965, s. 210— 211.
N ie został rów n ież w y ja śn io n y k szta łt cierniow ej korony: czy b yła to czapka, czy ty lk o w ie n ie c z ciern io w y ch gałązek. A rgu m en t za tym dru gim rozw iązan iem m ożn a by u p atryw ać w starożytn ym fresk u z k a ta kum b P retek sta ta (poł. II w .). Por. D A C L t. V. dl. 4141; H. L e c l e r c q,
In s t r u m e n t s d e la Passion, D A C L t. 7 kol. 1156; A. U r b a n F i c , J e zu s C h ry stu s, t. 2, P ozn ań 1952 s. 113— 114.
6 E p isto ła 49; P L 61 kol. 407.
7 D. В a 1 d i, E n chiridio n lo co r u m s a n cto ru m , J eru sa lem 1935 s. 613— 614; H. F r i e d l i e b , A r ch eo lo g ie de la Passion, P aris 1897 s. 339; H. P r z e ź d z i e c k i , C ie r n i o w a koro na. W: Enc. C nełm . t. 7 s. 101.
8 D. В a i d i, dz. cyt., s. 621.
9. G. J a c q u e m e t, C o u ro n n e d ’E pin es (La sainte), C a th o licism e h ierau jou rd ’h u i-d em a in , t. 3, P aris 1952 s. 243.
P O B O Ż N O Ś Ć P A S Y J N A 159
w 1106 r. N ie w y m ien ia on ju ż cierniow ej k oro n y w śród reli kw ii przechow yw anych, w Jerozolim ie 10.
C ierniow a korona, p rzynależąca do skarb ca k ap licy cesa rzy b izan ty jsk ich, noszącej nazw ę Bucoléon, została o fia ro w a ra przez łacińskiego cesarza w K o n stan ty n o p o lu B a l d w i n a II królow i F ra n c ji L u d w i k o w i IX .. W ysłani przez k ró la do K on stan ty n o p o la po koronę dom inikanie Ja k u b i A ndrzej L o n g j u m e a u , z k tó ry c h pierw szy w idział k ilk a k ro tn ie r e likw ie przedtem , nie zastali jej na m iejscu, poniew aż została oddana W enecjanom w zastaw za pożyczkę udzieloną przez nich łacinnikom . A by zdobyć cenną relikw ię, św. L u d w i k zde cydow ał się na złożenie W enecjanom okupu.
Na spotk an ie w iezionej do P a ry ża relik w ii w y jech ał kró l z m atk ą B l a n k ą i licznym orszakiem do V illeneuve (5 m il od Sens). U roczysta p rocesja w eszła do Sens 11 sierp nia 1239 r. K ró l L u d w i k i jego b r a t R o b e r t odziani w p o k u l.ne sza ty nieśli św iętą relikw ię. Podobnego· ty p u uroczystość m 'ała m iejsce i w sam ej stolicy w d n iu 18 sierpnia. Na tere n ie dzi siejszego przedm ieścia S. A ntoine u b ra n y w szatę p o k u tn ą król p rze jął cierniow ą koronę i niósł ją do k a te d ry N otre-D am e, skąd po k ró tk iej stacji procesja udała się do pałacow ego o rato riu m św. M iłokaja, gdzie relik w ia została złożona n a stałe n . A by do dać zew n ętrzn ej okazałości tej kaplicy, w k tó re j m iała być p rze chow yw ana cierniow a korona w raz z in n y m i relikw iam i, pole cił L udw ik ją przebudow ać. Owocem prac, k tó ry m i k iero w ał w lata ch 1245— 1248 P io tr de M o n t e r e a u , stała się k ap li ca zw ana S ainte-C hapelle, praw dziw a p e rła a rc h ite k tu ry go tyckiej n a tere n ie P ary ża. Z ostała ona k o n sekrow ana 25 k w ie t nia 1248 r . 12 Podczas przeb ud o w y o rato riu m pałacow ego re lik
10 T am że, s. 234·.
11 V it a S. L u d o m c i , A cta Sanctorum , A u gu stu s, t. 5 s. 354— 356, Por. A . G a r r e a u, S a in t L ouis e t so n r o y a u m e , P aris 1949 s. 68—69; G. J a c - q u e m e t , art. cyt., s. 242; H. P r. z e ź d z i e с k i, art. cyt., s. 101; K o r o n a
c ie r n io w a W: Enc. N ow od. t. 11 s. 183; K o r o n a cie r n io w a W: Enc. Orgelb.
t. 15 s. 517; M. V 1 o b e r g, L a couronne d ’ep in e s au r o y a u m e de S. Louis, P aris 1939 s. 6— 13; H. L e c l e r c q, art. cyt., kol. 1157.
12 M. P о b é i J. R o u b i e r, D as gotisch e Frankreich, W ien -M ü n chen 1964 s. 305; C a ta lo g u e de l’e x p o s i ti o n S a in t Louis a la S a i n t e - C h a
p elle, P a ris 1960; A. L a t r e i l l e , E. D e l a r a u e l l e i J. R. P a l a n -
160 J E R Z Y K O P E C [6]
w ia b yła p rzechow yw ana w opactw ie Saint-D enis, k tó re po siadało c ie rń ko ro n y z Bucoléon, o fiarow any Filipow i II A u- g u s t o w i w 1205 r. przez łacińskiego cesarza bizantyjskiego B a i d w i n a I. Kościół te n m iał jeszcze in n ą znaczną część cierniow ej korony, ofiarow aną m u przez K aro la Ł y s e g o po w zięciu jej z S a in te-C h ap elle d ’A ix 13. P osiadaniem fragm entów koro n y cierniow ej ch lu b ią się zresztą liczne kościoły F ran cji, W łoch, N iem iec i in ny ch krajó w . Część z ty ch relikw ii pocho dzi na pew no z koro ny p rzechow yw anej w P ary żu , a o trzy m y w ały je w postaci darów znane osobistości, kościoły czy m ia sta 14. N astępstw em ty c h darow izn było praw dopodobnie ogo łocenie relik w ii p ary sk iej z kolców tak , że dziś stanow i ją ty lko pierścień rózg.
Od czasu w yb u d o w an ia S ain te-C h ap elle korona cierniow a by ła p rzechow yw ana w niej razem z relik w iam i krzyża, włócz ni i gąbki. D opiero w r. 1791 w obaw ie przed rozru ch am i w P a ry żu została z polecenia k ró la przeniesiona do Saint-D enis, a n a stępn ie po pozbaw ieniu jej kosztow nego relik w iarza złożona w Bibliotece N arodow ej w P ary żu . W 1804 r. w ładze m iasta przek azały ją arcyb isku p o w i P ary ża. D nia 10 sierp n ia 1806 r. w uroczystej procesji przeniesiono cierniow ą k oronę do N otre- D am e i tam do dziś je s t p rzech o w y w an a.15
II. ŚW IĘTO S P IN E A E C O R O N A E D O M I N I I PR Ó BY JEGO W PR O W A D ZEN IA W POLSCE
Z dziejam i cierniow ej korony z S ainte-C h ap elle w P a ry ż u zw iązana jest geneza św ięta K orony C ierniow ej. V ita s. L ud o-
vici podaje, że król u stan o w ił uroczystość k u czci cierniow ej
13 A. G a r r e a u , dz. cyt., s. 69; F. de M e l y , L es r e l iq u e s de la
sa i n t e C ouro nne d ’epin es d ’A i x - l a - C h a p e l l e e t de S a in t-D é n is, R evu e ar
ch éologiq u e 33 (1899) s. 392— 398.
14 Zob. H. P r z e ź d z i e c k i , art. cyt., s. 101— 102; М. V 1 о b e r g, άτ. cyt. s. 13— 16; G. J a c q u e m e n t , art. cyt., s. 234; tenże, Epin es (Les
S ain tes) W: C atholicism e, t. 4, P aris 1956 s. 318. R ów n ież w polskim
skarbcu k oronnym b y ł p r zech o w y w a n y cierń z korony Z b aw iciela, lak o ty m w zm ia n k u je in w en ta rz z 1510 r. Zob. F. K o p e r a , D z ie j e sk a r b c a
k o ro n n eg o c z y l i in s y g n i ó w i k l e j n o t ó w k o r o n n y c h P olski, K rak ów 1904
s. 52 i 59.
[7] P O B O Ż N O Ś Ć P A S Y J N A 161
koro n y w rocznicę przen iesien ia relik w ii do P a ry ża 16. Chodzi ło tu o rocznicę tra n sla c ji relik w ii do F ran cji: 11 sierpnia, dzień spotkan ia św. L u dw ik a z cierniow ą k oroną i 18 sierpnia, datę p rzyjęcia relik w ii w P a ry żu . Ś w ięto z 11 sierpn ia nazyw ane przez fran cu sk ie k alen d arze litu rgiczn e E xa lta tio , susceptio seu
translatio s. Coronae D om ini p rzy jęło -się szybko tak w kościo
łach P ary ża, ja k i w kościołach diecezji, a zwłaszcza w ty ch m iastach, k tó re posiadały fra g m en ty relik w ii (Sens, A u tun , Lyon, A rras, C lerm ont, C h artres, P oitiers). Potw ierdzeniem tego są liczne księgi litu rgiczn e z X III—X IV w., k tó ry c h za w arto ść om ówił V. L e r o q u a i s 17. N a w ysoką ran g ę św ięta w skazu je kolor, jak im zapisyw ano je w k alendarzach. S po ty k a n y w w ielu k alen d arzach zapis uroczystości pism em w kolorze czerw onym potw ierdza, że p rzy n ajm n iej w części kościołów obchodzono ją jako św ięto n ak azane z obow iązkiem po w strzy m an ia się od p rac służebnych (fe s tu m fori). O c h a ra k te rz e ob chodu m ów ią rów nież w y stę p u ją c e w k alen d arzach stopnie ry tu . W k ap licy k rólew skiej było to fe s tu m a n n u u m cum octava 18, V/ kościołach P a ry ża i Sens św ięto określono jak o d u p le x lub
s e m id u p le x 19. W ysogą ran g ę p rzyznaw ali uroczystości k ano
nicy re g u la rn i z opactw a św. W ik to ra oraz z kościoła św. Ge now efy 20. B ardzo w cześnie, bo w 1240 r. zaliczyli do swego
p ro p riu m zakonnego uroczystość C ierniow ej K orony cy stersi
ls Quas s o l e m n i ta s p iu s R e x c e l e b r i te r f ie ri in s ti tu i t bis in anno, v i
d e li c e t die a n n iver sa ria , qu a P a ris is r e c e p t a e sunt. A cta Sanctorum , A u
g u stu s t. 5 s. 552.
17 Por. k od ek sy litu rgiczn e z X III w . d iecezji fran cu sk ich , w których zn ajd u je się św ięto C ierniow ej K orony pod d niem U sierpnia: V. L e r o q u a i s , L es p s a u t ie r s m a n u s c r it s latin s des b ib l io t h è q u e s p u b li q u e s
d e France, t. 2, M açon 1940 s. 66, 102, 159, 199; ten że, Les s a c r a m e n ta ire s e t les m is s e l s m a n u s c r it s des b ib l io t h è q u e s p u b li q u e s de France, t. 2, P a
ris 1924· s. 111— 113; ten że, L es b r é v i a ir e s m a n u s c r it s des b ib l io t h è q u e s
p u b li q u e s de France, t. .1, P aris 1934 s. 120, 185, 280, 314; t. 2 s. 257—259,
468; t. 3 s. 3, 237— 238, 257; t. 4 s. 163— 164, 255.
V. L e r o q u a i s , L e s p sa u tie rs , t. 2 s. 102; tenże, L es b ré v ia ire s , t. 3 s. 244— 245; A. B u g n i n i , Il m e s s a le d é li a S a in t e - C h a p e ll e , E p h e- m erid es litu rg ica e 63 (1949) s. 71.
19 V. L e r o q u a i s , L e s p s a u t ie r s , t. 1 s. 231; t. 2 s. 16, 19, 113; tenże,
L es b r é v i a ir e s , t. 1 s. 316, 317; t. 2 s. 257—259, 360, 415; t. 3 s. 3, 210—211;
t. 4 s. 160— 161; ten że, L e s s a c r a m e n ta ire s, t. 2 s. 111.
20 T en że, L e s p s a u t ie r s , t. 2 s. 143, 154, 292, 373; ten że, L e s brévia ires ,
t. 3 s. 363— 364, 476.
162 J E R Z Y K O P E C [8]
fran cu scy 21. Dowodzi to, że św ięto było obchodzone w P a ry ż u ju ż w n astęp n e la ta po sprow adzeniu relikw ii, a jeszcze przed w ybu d o w aniem S ain te-C h ap elle. W k alen d arzach cysterskich z te re n u F ra n cji, k tó re w 2 poł. X III w. p raw ie pow szechnie w y m ien iają św ięto C ierniow ej K orony jest ono notow ane czer w onym pism em z ran g ą 12 lectiones et 2 m issae 22. To z a in te re sow anie fran cu sk ich cystersów k u ltem , którego pro p ag ato rem sta ł się p an u jący , je s t zrozum iałe, gdy w eźm ie się pod uw agę liczne fund acje, poczynione ta k przez św. L udw ika, ja k i jego m atk ę B lankę na rzecz zakonu 23.
D rug im zakonem , k tó ry p rz y ją ł za w łasne św ięto Spineae
Coronae D om ini byli dom inikanie. M ieli oni jed n a k odm ienną
od p ary sk iej tra d y c ję litu rg iczn ą z obchodem uroczystości w dn iu 4 m aja. Sam zakon, k tó ry w czasach św. L ud w ik a m iał
21 S ta tu t 3 C ystersk iej K a p itu ły G eneralnej z r. 1240: P e t i t i o d o m i n i
re g is e t regin ae Fra nciae d e fe s to S a n c ta e C oronae S p in a e in cra stino b e a ti L a u r e n ti i fa cien d o in a b b a ti is reg n i sui, e x a u d it u r ; t a m d e legenda h is to ria q u a m d e c e te r is ad f e s t u m p e r t i n e n t i b u s p r o v i d e a n t d e V a lle S a - r u a y e t d e Caro lilo co a b b a ta s , e t d é fé r a n t, a li q u o t p a r i a a d C a p it u lu m generale. Zob. J. M. C a n i v e z , S t a t u t a C a p it u lo r u m G e n e r a li u m O r - din is C istercien sis ab anno 1116 a d a n n u m 1776, t. 1, L o u vain 1933 s. 216.
W roku n a stęp n y m K ap itu ła G en eraln a c y stersó w p rzyjm u jąc u ro czy stość św . K orony C ierniow ej d la d o m ó w zakonu w e F ran cji o k reśliła jed nocześnie, że k o n w ersi tego dnia m ie li p racow ać (statu t 9). W 1263 r. rozciągnięto tę u roczystość na op actw o A lco b a tia w P ortu galii, zaś w 1270 r. na o p a ctw o w G oldenkron w C zechach oraz klasztory cy ster sk ie w e F ryzji (statu ty 53—54). W reszcie K ap itu ła G en eraln a z r. 1292 rozciągnęła tę uroczystość n a cały zakon w rycie, k tóry z o b o w ią zy w a ł do o d p raw ian ia dw u m szy (sta tu t 1). A le i po tym roku n ie obchodzono św ię ta w N iem czech , skoro K a p itu ła G en eraln a w r. 1321 zarządza w p ro w a d zen ie tej u roczystości n a tym teren ie z san k cją su sp en sy na tych opatów , k tórzyb y n ie w p ro w a d zili tego p o lecen ia w życie. Por. J. M. C a n i v e z , dz. cyt., t. 3, L o u vain 1934 s. 22, 89—90, 259 i t. 4, L o u v a in 1935 s. 357; B. B a c k a e r t , L ’é v o lu t io n d u c a le n d r ie r C istercien, C ol lecta n ea O rdinis C istercien siu m R eform atorum 12 (1950) s. 312; V. L e - r o q u a i s , Les b r é v i a ir e s , t. 1 s. X C V III.
22 C ystersi p rzy jm o w a li n astęp u jące sto p n ie rytu św ięta : 12 le c t io
nes e t 3 m issae, 12 le c tio n e s e t 2 m issae, 12 le ctio nes e t m issa , c o m m e - m o r a tio , co lle c ta sola. Por. H. G r o t e f e n d , Z eit r e c h n u n g des d e u ts c h en M i t t e l a l t e r s u n d d e r N e u z e it, t. 2 cz. 2, H an n over 1892 s. 23. Zob. c y
ste r sk ie k o d ek sy litu rg iczn e z X III w . podane p rzez V- L e r o q u a i s ,
L es p s a u t i e r s , t. 1 s. 215; t. 2 s. 134; ten że, Les so,cram enta ires, t. 2 s. 116,
166, 169; tenże, Les b r é v i a i r e s , t. 1 s. 190; t. 2 s. 372, 459; t. 4 s. 215, 227, 230, 235, 239, 243, 245, 250, 259— 260, 263. U roczystość C ierniow ej K orony b y ła w ię c św iętem n ak azan ym , gdyż przy rycie 12 le k c ji i 2 m szy n a le żało p ow strzym ać się od pracy. Por. R. T r i 1 h e, L it u r g ie de l’ord r e de
C it e a u x , DAC L t. 3 kol. 1787.
[9] P O B O Ż N O Ś Ć P A S Y J N A 163
już u stalo n ą pozycję społeczną w e F ran cji, był bardzo ceniony w k ręg ach dw orskich, skoro dw om jego przedstaw icielom zle cił k ró l m isję sprow adzenia relik w ii ko ro ny z K o n sta n ty n o pola. Swego ro d zaju w yróżnieniem dla dom inikanów b ył rów nież przy w ilej, o ja k im w spom ina b rew ia rz z S ain te-C h apelle nap isan y ok. 1459 r., k tó ry p rzy zn aje członkom Z akonu K azno dziejskiego p raw o o d p raw ian ia w pałacow ym o rato riu m ofi- cju m w dw a w ażniejsze św ięta: św. K orony C ierniow ej (11.VHI) i św. L ud w ik a (25.VIII) mimo, że p rzy k aplicy istn ia ła k a p itu ła 24.
U roczystość C ierniow ej K o ro ny w y stę p u je w księgach do m inikanów fran cu sk ich ju ż w 2 poł. X III s tu le c ia 25. Św ięto zaznaczano w k a le n d a rz u kolorem czerw onym , a jego r y t ok re ślano m ianem d u p le x lub s e m id u p le x 26.
S p o ty k an a u dom inikanów d a ta obchodu św ięta w d niu 4 m aja, n astę p u jąc a b ezpośrednio po uroczystości Z nalezienia K rzyża, stan o w iła naw iązanie do szeroko znanej na Zachodzie tra d y c ji o odnalezieniu 3 m aja narzędzi m ęki C hrystusa. Sa mo w ięc św ięto K orony C ierniow ej m iało być treściow ym do pełnien iem uroczystości Z nalezienia K rzyża. Ten rów nież dzień obchodu został p rz y ję ty przez n iek tó re księgi litu rg iczne die cezji fran cu sk ich jak: C lerm ont, P oitiers, B ordeaux, S tra ss b u rg 27 a zwłaszcza rozpow szechnił się w Niemczech, w A nglii,
24 11 sierpnia ■— In s o l e n n it a te sacrosan cta e coronae sp in e a e D omin i.
F e s tu m a nnuale c u m o c ta v i s solennib us. E t fa ciu n t o fficiu m i n sa cr a c a p ella F ra tr es P r a e d ic a to re s. 25 sierpnia — D e s. L u d o vico Francorum
rege. F e s t u m a nnuale c u m o c ta v i s solennib us. E t fa c iu n t o fficiu m in s a cra c a p ella F ratr es P r a e d ic a t o r e s e t M in ores sim ul. Zob. V. L e r o - q u a i s , L es brévia ires , t. 3 s. 244—245.
25 Por. V. L e r o q u a i s , Les sa cra m en ta ires, t. 2 s. 106, 143; tenże,
L es b re v ia ire s , t. 3 s. 257, 408—409; t. 4 s. 163—164, 255.
2S Stopnie rytu dominikańskiego: t o t u m d u p le x , d u p le x , se m id u p l e x ,
9 le ctio n es, 3 lectio nes, c o m m e m o r a ti o . Zob. H. G r о t e f e n d, dz. eyt., s. 36 oraz G. M. S o l c h , Die E igenliturgie d er D om in ikan er, D üsseldorf 1957 s. 27.
27 V. L e r o q u a i s , L es psautiers, t. 2 s. 218; tenże, Les sa c r a m e n
ta ire s, t. 2 s. 24, 271; t. 3 s. 86, 88, 125; tenże, Les bréviaires, t. 1 s. 333— —334, 340; t. 2 s. 163, 218; t. 3 s. 109, 366—369, 440—442; t. 4 s. 42.
1 6 4 J E R Z Y K O P E C [10]
S kandynaw ii, H is z p a n ii28, na W ę g rz e c h 29, w Czechach 30 oraz u krzyżaków 31 i p aulinów 32. W inne n ato m iast dni obchodzono uroczystość w M iśni (2 w rz e ś n ia )33, w diecezji T ro n th eim (9 li stopada) 34 oraz od r. 1488 u k arm elitó w (piątek po oktaw ie W ielk an o cy )35. Z resztą n a w e t u sam ych dom inikanów w póź niejszej tra d y c ji zrezygnow ano z p ierw o tn ej d a ty obchodu 36.
28 V. L e r o q u a i s , L e s b ré v ia ire s , t. 2 s. 312, 456; t. 3 s. 240; H. G r o t e f e n d , dz. cyt., t. 1 s. 61; t. 2 cz. 1 s. 20, 39, 60, 69, 87, 103, 114, 218, 224, 227, 232, 238, 247; P. R a d 6, Enchiridio n litu rgic u m , t. 2, R om ae 1966 s. 1316.
29 M issale S tr ig o n ie n se im pr. N ü rn b ergae 1498 i M issale Str igon ien se im pr. V en etiis 1502; P. R a d 6, dz. cyt.; ten że L ib r i litu rgic i m a n u s c r ip t i
b ib l io t h e c a r u m H ungaria e, B u d ap estan i 1947 s. 79, 119.
30 K ielS em 2 M issale speciale O lo m u c e n s e z 1454 r.; M issale P r a g e n -
se im pr. N ü rn b erg 1498 i 1503 r.
W op racow an iu p o słu g u jem y się n astęp u ją cy m i sk rótam i, w sk a zu jącym i n a p ro w en ien cję, m ie jsc e p rzech o w y w a n ia czy sam ch arakter k o d ek su litu rgiczn ego: B J — B ibl. Jagielloń sk a; B N — B ibl. N arcdow a; BU W r — B ibl. U n iw ersy teck a w e W rocław iu; G dP A N — B ibl. G d a ń sk a PA N ; G nK ap — B ibl. K ap itu ln a w G nieźnie; K ie lS e m — B ibl. S e m in ariu m D u ch ow n ego w K ielcach ; K rD om — B ibl. D om in ik an ów w K rakow ie; K rK ap — B ibl. K a p itu ln a w K rak ow ie; M ogC yst — B ibl. O pactw a M ogilskiego; Ossol. — B ibl. P A N im . O ssoliń sk ich w e W rocła w iu ; P elS em — B ibl. S em in a riu m D u ch ow n ego w P elp lin ie; P oz AA — A rch iw u m A rch id iece zja ln e w P oznaniu; W łS em — B ibl. S em in ariu m D u ch ow n ego w e W łocław ku; W rK ap — B ibl. K a p itu ln a w e W rocław iu; B rev — B reviariu m ; M iss —· M issale; C ist — C isterciense; Crac —■ C ra- covien se; G nesn ·— G n esn en se; M isn — M isnense; O lom —■ O lom ucense; P a u l —■ E rem itarum S. P au li; P loc — P locen se; P o sn — P osn an ien se; P raed ·— P raedicatorum ; P rag — P ragen se; T eu t — T eutonicorum ; V lad — V la d isla v ien se; V arm — V arm iense; W rat ■— W ratislavien se.
P rzy u sta la n iu czasu, z k tórego pochodzą śred n io w ieczn e k od ek sy litu rgiczn e w yk o rzy sta n o dane zaw arte w katalogach ręk op isów p oszcze g óln ych zbiorów oraz w y n ik i in w en ta ry za cji i n ajn ow szych badań z a w a rte w n astęp u jących opracow aniach: J. W o j t k o w s k i , W ia ra w N i e p o k a la n e P o częcie N a j ś w i ę t s z e j M a r y i P a n n y w P o lsc e w ś w i e t l e śr e d n io w ie c z n y c h z a b y t k ó w li tu r g iczn ych , L u blin 1958; W. S c h e n k , K u l t li tu r g ic z n y św . S t a n i s ł a w a B is k u p a na Ś lą s k u w ś w i e t l e ś r e d n io w i e c z n y c h r ę k o p i s ó w łi tu r g iczn ych , L ublin 1959; tenże, R ę k o p i s y l i t u r gic zn e d a w n e j B ib l io t e k i M i e j s k i e j w e W r o c ła w iu , Roczn. T eol.-K an . 6
(1959) z. 3 s. 77— 98; ten że, R ę k o p i s y li tu rgic zn e od X I I I do X V w i e ^ u
w B ib lio te c e U n i w e r s y t e c k i e j w e W r o c ła w iu , A rch iw a, B ib lio tek i i M u
zea K o ścieln e 2 (1961) z. 1— 2 s. 185— 204 i 6 (1963) 191— 209; ten że, W ja k i
sposób m o ż n a usta lić czas p o w s t a n i a ora z m i e j s c e p o c h o d ze n ia i u ż y w a n i a śląskic h r ę k o p i s ó w li tu r g iczn ych , A rch iw a, B ib lio tek i i M uzea
K o ścieln e 21 (1970) s. 33—53; W. U r b a n , R ę k o p i s y litu r g iczn e B ib lio te k i
K a p i t u l n e j w e W r o c ła w iu , A rch iw a, B ib lio tek i i M uzea K o ścieln e 6 (1963)
s. 155— 190; tenże, C antica m e d i i a e v i p o lo n o - la tin a , t. 1, S eq u en tia e (ed H. K ow alew icz), W arszaw a 1964; tenże, P o ls k a tw ó r c z o ś ć sek w en cyjn a ,
w i e k ó w śr ed nich. W: Ś r e d n i o w i e c z e . S tu d i a o k u lt u r z e , t. 2, W rocław
1965 s. 132— 302; W. D a n i e l s k i , K u l t św . W o jc ie c h a n a zi e m i a c h p o l
[11] P O B O Ż N O Ś Ć P A S Y J N A 1 6 5
Poniew aż uroczystość C ierniow ej K orony m iała c h a ra k te r św ięta w łasnego dla F ra n cji, p rzy jęteg o jed n a k dość w cześnie przez dw ie rodziny zakonne, zw iązane w swej genezie z ty m k rajem : cystersów i dom inikanów , m ożna tera z zapytać, jak w obec tego k u ltu ustosu nk o w ały się polskie k laszto ry w y m ie nionych w spólnot.
C ystersk ie księgi litu rg iczn e z X III w., k tó ry c h najw iększa ilość p o w stała w sk ry p to ria c h śląskich, nie w y m ien iają św ięta C ierniow ej K orony. N ajstarszy m kodeksem śląskim , k tó ry uw zględnił oficjum z 11 sierp n ia je st g rad u al z Lubiąża ok. 1320/30 r. (BUW r IF 413 к. 143v). N ato m iast w g rad u ale z H en ry ko w a z ok. 1381/87 r. (BUW r IF 416 к. 192v) dopisano części fo rm u la rza dopiero w X V I w . 37 Podobnie rzecz się m iała z m szałem z X IV w. cystersów z K am ieńca Ząbkow ickiego (BUW r IF 353), gdzie fo rm u larz o C ierniow ej K oronie dopisano pod k. X V w., ale nie w P ro p riu m S a n cto ru m lecz w śród w o- tyw .
doktorska w A rch iw u m KUL); R ę k o p i s y li tu rgic zn e z o k r e s u p r z e d t r y -
d e n c k ie g o w zbio ra ch p o ls k ic h (kom unikat M. R e с h o w i с z a i W.
D a n i e l s k i e g o n a M ięd zyn arod ow ym K olok w iu m p ośw ięco n y m k ar tografii i h istorii sp o łeczn o -relig ijn ej zorgan izow an ym przez K o m itet N au k H istorycznych P A N w W arszaw ie dnia 27— 29 p aździernika 1971 r.). J. K o p e ć , K u l t M ę k i P a ń s k ie j w P olsce w ś w i e t l e p r z e d t r y d e n c k i c h
litu r g ic zn y c h t e k s t ó w w o t y w n y c h , L u blin 1971 (rozpr. doktorska). D a-
ta cje in k u n ab u łów i starod ru k ów litu rgiczn ych przyjęto za o p ra co w a n iem I n k u n a b u ł y w B ib l io t e k a c h P olskich. C entralny K atolog pod red. A. K a w e c k i e j - G r y c z o w e j , W rocław 1970 oraz m ateriałam i C en traln ego K atalogu Starod ru k ów B ib lio tek i N arodow ej w W arszaw ie.
31 G dP A N F 59, 61, 80, 87, 91, 218, 332, 400— 403, Q 150, 0. 10, 17, 18 — k od ek sy litu rgiczn e z X IV i X V w . pochodzące z daw nej B ib lio tek i k ościoła M aryjackiego w G dańsku; M issT eut w y d ru k o w a n y w 1499 r.; H. G r o t e f e n d , dz. cyt., t. 2 cz. 2 s. 28; Chronolo gia p ols ka. P raca zb iorow a pod red. B. W ł o d a r s k i e g o , W arszaw a 1957 s. 93.
32 D ru k ow an e M issP au l 1495, 1514, 1537 i B rev P a u l 1540; H. G r o t e f e n d , dz. cyt., t. 1 s. 61 i t. 2 cz. 2 s. 45. 33 D ru k ow an e M issM isn 1485 i 1503; H. G r o t e f e n d , dz. c yt , t. 1 s. 16. 34 H. G r o t e f e n d , dz. cyt., t. 1 s. 61. 35 V. L e r o q u a i s , L es b ré v ia ire s , t. 1 s. C XII; P. K a l l e n b e r g , Fontes li tu rgiae c a r m e li ta n a e , R om ae 1962 s. 56, 73, 162, 244.
36 K ap itu ła G en eraln a z r. 1569 p rzen iosła uroczystość na dzień 7 m aja, n a to m ia st po reform ach brew iarza na pocz. X X w ie k u św ięto obchodzono 24 k w ietn ia . Zob. M issel d om inicain q u otid ien selon le rite de l ’ordre des F rères P rêch eu rs, Paris 1925 s. 1348; G. S o l c h , Sie E ig en
li tu rgie d e r D o m in ik a n e r, D ü sseld orf 1957 s. 27.
37 W iek n ap isan ia tej części kod ek su ok reśla W. S c h e n k , R ę k o p i s y
1 6 6 J E R Z Y K O P E Ć [12]
Je d n y m ze starszy ch kodeksów cy stersk ich z te re n u Śląska, o dnoto w y w u jący ch uroczystość C ierniow ej K o rony jest m szał z k laszto ru w R udach R aciborskich, n ap isany w 1424 r. (BUW r IF 345). K sięga ta zaw iera w zm iankę o św ięcie w k alen d arzu pod dniem 11 sierp n ia oraz w sanctorale fo rm u larz m szalny, przeznaczony na tę uroczystość. N atom iast kodeksy cysterskie z te re n u Polski ce n traln e j nie w y m ien iają tego św ięta przed k. X V w. W praw dzie m szał cystersów z P a rad y ż a n ap isan y ok. 1300 r. (PozAA Ms 67) zaw iera tek sty o C ierniow ej K oronie, ale fo rm u larz te n z n a jd u je się w części w otyw nej kodeksu. Do piero pod k. X V w. oraz w n astęp n y m stu leciu w pisyw ano do kodeksów uroczystość C ierniow ej K orony. Za p rzy k ład posłu żyć tu może k alen d arz lądzki, w k tó ry m św ięto dopisano do p iero w XVI w . 3S, liczne rękopisy litu rg iczn e opactw a c y ste r skiego w P elp lin ie 39, czy b rew ia rz cystersów z M ogiły w yko n a n y w 1412 r. przez A r n o l d a z B r z e g u , w k tó ry m ofi- cju m o C ierniow ej K oronie dopisano pod k. X V stulecia 40.
P ro b lem późnej recep cji św ięta C ierniow ej K orony przez cy ste rsó w polskich w y jaśn ia nam sam o praw odaw stw o zakonu. M imo że uroczystość b y ła znana na tere n ie F ra n c ji ju ż od r. 1240, zaś K a p itu ła G en eraln a z r. 1292 rozciągnęła ją na w szy stk ie dom y cystersów w E uropie, św ięto zachow ało cha r a k te r fran cusko -n aro do w y i dopiero po 1321 r. p rzy ję ły je k lasz to ry cystersów niem ieckich zaś K a p itu ła G en eraln a z r. 1486 poleciła obchodzić je tak że cystersom M ałopolskim 41. God
38 S. Z a k r z e w s k i , A n a le c ta Cisterciensia, Rozprawy AU Wydz. H ist.-Filolog. 49 (1907) s. 9 i 25; Chronologia polska, s. 188,
39 PelSem L. 2 G radu ale C isterciense X V w . z Pelplina; L. 35 G ra d u ate C istercien se X IV w. z Pelplina z tekstem dopisanym w XVI w.; Ms 119/450 G radu ale C isterciense d e sanctis, XIII w. z tekstem dopisa
nym w XVI w.; L. 21 G ra d u a le C isterciense XIII/X IV w. z tekstem dopi sanym w XVI w.; Ms 148/210 B r e v ia r iu m C isterciense XIV w. z notą do pisaną na początku XVI w. spin eae coronae X I I lectiones et II missae. Opactwo w Pelplinie posiadało relikw ię ciernia z korony Chrystusa. O dziejach cystersów w Pelplinie zob. St. K u j o t , O p a c tw o pelpliń skie, Pelplin 1875.
40 Biblioteka Opactwa M ogilskiego rkps 610 B r e v ia r iu m Cisterciense r. 1412 z Mogiły. Zob. Z. K a c z m a r e k , G. K o w a l s k i , K a ta lo g A r
c h i w u m O p a c t w a C y s t e r s ó w w Mogile, Kraków 1919 s. 239.
41 C u m v e n e r a t io coronae sp in e a e D o m in i n o s t r i Jesu C h ris ti e iu s d e m
s a c r a tis s im a e passio nis e t c o n v e n t u m m o n a s te r i o r u m m in o r i s Polo niae c o n g r a t u la n s eis, u t f e s t u m e iu s d e m coronae spin eae c u m X I I lectio ns et
[13] P O B O Ż N O Ś Ć P A S Y J N A 1 6 7
n y odnotow ania je s t p rzy ty m fakt, że postanow ienie odnoszą ce się ty lk o do jednego regionu, zostało rów nież w prow adzone w życie przez dom y cystersów z in n y ch części Polski, zwłaszcza P om orza i Śląska. N atom iast sporadyczne w y pad ki w cześniej szego ju ż p rzyjęcia św ięta Cierniow ej K orony należy wiązać z oddziaływ aniem tra d y c ji dom ów m acierzystych: w przy p ad k u L ubiąża saskiej P fo rty , zaś dla k laszto ru w R udach R acibor skich zw yczajów burgundzkiego M o rim undu za pośrednictw em polskiego Jędrzejo w a.
N ależy jeszcze dodać, że tra d y c ja p ary sk o -c y ste rsk a św ięta C ierniow ej K orony nie sp otkała się z recep cją w księgach litu r gicznych diecezji polskich. O w iele żywszą n ato m iast na te r e nie P olski okazała się d ru g a tra d y c ja obchodu z d a tą 4 m aja, rep rezen to w an a przez dom inikanów i litu rg ię p rask ą oraz licz ne diecezje niem ieckie i skandynaw skie. W praw dzie nie dyspo n u je m y n a jsta rsz y m i k sięgam i dom inikańskim i z te re n u Polski, ale fak t w czesnego w y stęp o w an ia św ięta u krzyżaków 42, k tó rzy przyjęci litu rg ię d o m inikańską od p ru sk ich dom ów Z akonu K azn o d ziejsk ieg o 43 należących do p ro w in cji polskiej 44 w sk a zu je na w czesne p ojaw ien ie się św ięta w k laszto rach zakonu w Polsce. Późniejsze kodeksy d om inikańskie zaw ierają ju ż zaw sze św ięto Cierniow ej K o ro n y 45.
Po om ów ieniu zagadnienia recep cji św ięta Cierniow ej K o
h is to ria p r o p r ia p e r a g e r e v a l e a n t g ratiose co n ced it (statut 85). Zob. J. M.
C a n i v e z , dz. cyt., t. 5, L o u vain 1937 s. 554; B. B a c k a e r t , art. cyt., s. 312.
42 Ś w ięto za w iera ją już k rzyżack ie k od ek sy litu rgiczn e od X IV w . G dP A N Q 17, 18, Q 150, F 59, 61, 80, 87, 91, 218, 332, 400—403. Ś w ięto od n o to w y w a n o czerw on ym pism em i ze stop n iem rytu d u p le x . K rzyżacy p rzy jęli d om in ik ań sk ą h ierarchię rytów . Zob. H. G r o t e f e n d , dz. cyt., t. 2 cz. 2 s. 28— 30.
43 K. G ó r s k i , P a ń s t w o k r z y ż a c k i e w Prusach, G d ań sk -B yd goszcz 1946 s. 59.
44 Por. J. K ł o c z o w s k i , D o m in i k a n ie p o ls c y n a d B a ł t y k i e m w X I I I w . N asza P rzeszłość 6 (1957) s. 83— 126, tenże, D o m in i k a n ie p o ls c y n a d B a ł t y k i e m w X I V — X V I stule ciu. W: P a s to r i e t m a g is tr o , L ublin
1966 s. 489— 508.
45 BUW r IQ 184 L ib e r Ordinarius P r a e d i c a t o r u m w . X V , z k lasztoru d om in ik an ów w e W rocław iu; G r a d u a le z X V /X V v.T, bez sygn. K rD om ,
G ra d u a le P r a e d ic a t o r u m z r. 1578 p rzech o w y w a n e w k lasztorze OO. D o
m in ik a n ó w w L u b lin ie; M i s s P r a e d ordinis p r a e d i c a to r u m im p r . 1484, 1488, 1492, 1496, 1504; B revP raed im pr. 1492, 1514. R yt p odany p rzez te k sięg i je s t dość n isk i — s i m p l e x .
1 6 8 J E R Z Y K O P E C [1 4]
ro n y przez polskie k laszto ry dw u w ielkich rcd z in zakonnych w yw odzących się z F ra n cji, m ożem y w reszcie postaw ić p y ta nie, jak wobec tego k u ltu usto su n k ow ały się litu rg ie poszcze gólnych diecezji polskich?
Z przeg ląd u polskich k ale n d a rz y diecezjalnych od X III do X V I w. w ynika, że św ięto K orony Cierniow ej P a n a pod dniem 4 m aja p rz y ję te zostało ty lk o przez późniejsze księgi litu rg icz ne diecezji kam ieńskiej 46, i obchodzone w raz z przy p ad ającą na te n dzień uroczystością k u czci św. F loriana. K u lt tego m ę czennika, którego ciało sprow adzono do K rak o w a w 1184 r., a dzień m u pośw ięcony obchodzono w ówczesnej stolicy na p rze strz e n i X II i X II w. jako św ięto obow iązujące (fe stu m
fo ri), stano w ił czynnik uniem ożliw iający przyjęcie nowego
św ięta. N iem niej w części kodeksów litu rg icznych X IV —X V I w_ zachow ały się ślady ryw alizacji m iędzy dw om a k u ltam i. Z w ią zane to było z okresem u p a d k u k u ltu św. F lo rian a. P roces zm niejszania się jego znaczenia d a tu je się ju ż od kanonizacji w r. 1253 nowego p a tro n a św. S tanisław a, by osiągnąć stad iu m n ajbard ziej k ry ty czn e na przełom ie X IV —X V w., kied y dzień św. F lo rian a b y ł obchodzony jako św ięto obowiązkowe tylko w sam ym K rakow ie. D opiero s ta tu t bpa Z bigniew a O l e ś n i c k i e g o z r . 1436, k tó ry zaliczył św. F lo rian a do p a tro nów K ró lestw a Polskiego, w p ły n ął na now e zainteresow anie się k u lte m tego m ęczennika. K alen darze in nych diecezji odno to w u ją uroczystość flo riań sk ą jak o św ięto w ew nątrzkościelne
(fe s tu m chori) 47.
N a okres zm niejszenia popularności k u ltu św. F lo rian a w diecezji k rakow skiej p rzy p ad a idąca przez całą Europo fala żywego zain tereso w an ia dla w spółczującej czci wobec m ęki Pana. W m szale sprzed 1434 r., u fu n d ow an y m przez kanonika M ikołaja S ł u p k a dla k a te d ry gnieźnieńskiej (G nK ap Ms 169) w łączono św ięto C ierniow ej K orony do kalen d aiza,
46 M issale impr. 1506; L ib e r Ordinarius Ecclesie Cam inensis im pr. 1507; Manuale seu b r e v i a r iu m C a m in en se im p r . 1521. Por. H. G r o t e - f e n d, dz. cyt., t. 2 cz. 1 s. 80 oraz C hronologia po ls k a , s. 142.
47 K. D o b r o w o l s k i , D zie je k u lt u św. Floriana w Polsce do po ło
w y X V I w ie k u , W arszawa 1923; W. S c h e n k , K u l t ś w ię t y c h w P o lsc e, Roczniki Teol.-Kan. 13 (1966) z. 4 s. 86—88.
[1 5] P O B O Ż N O Ś Ć P A S Y J N A 1 6 9
um ieszczając je pod dniem św. F lo ria n a 48. P odobny zapis za w ie ra b rew ia rz z X V w. z B iblioteki S em in ariu m D uchow ne go w e W łocław ku (W łSem 121), uzn aw an y dotychczas za ko deks tej d ie c e z ji49.
Now y k u lt n ap o tk ał ju ż w k ró tce na pow ażną tru d no ść w postaci ożywionej od poł. X V w. czci św. Floriana, F o rm a czci liturg iczn ej została w tak iej sy tu a c ji ograniczona do spo pulary zow an ia w o ty w y m szalnej. T ek st jej um ieszczano zasad niczo na końcu kodeksu z tym , że jeszcze w XV i X V I w. część m szałów zaw ierała notę, iż obchód cierniow ej koro ny pow i n ien m ieć m iejsce w dzień św. F lo ria n a 50. R u b ry k a ta w y stę p u je rów nież w polskich m szałach d ru k o w a n y c h 51 z o kresu przedtrydenckiego.
III. FORM ULARZ M SZA LN Y O CIERNIOW EJ KORO NIE C H R Y ST U SA
Z w róciliśm y już uw agę na dw ie różne tra d y c je obchodu św ięta C ierniow ej K orony: p ierw szą z nich m ożem y określić m ianem pary sk o -cy stersk iej, a d ru g ą dom inikańsko-diecezjal- nej. Z dokonanego p rzeg ląd u d a ty obchodu św ięta na po dsta w ie ksiąg litu rg iczny ch diecezji polskich zdaje się w ynikać, że zachow ane u nas ślady czci cierniow ej koro ny są bliższe tej d ru g iej tra d y c ji. Czy jed n a k hipotezę tę potw ierdza sam fo r m u larz w o ty w y m szalnej o Cierniow ej K oronie w y stę p u ją c y w polskich kodeksach liturgicznych? T ylko bow iem jego an a
48 P od dniem 4 m aja p osiad ają te k sty o C ierniow ej K oronie: M issale z k ated ry gnieźn. ok. 1400/20 r. (G nKap M s 93); Missale W r a tis la v i e n s e z klasztoru bożogrobców w N y sie, r. 1403 (BUW r IF 352).
49 Por. St. C h o d у ή s k i, O rgan y, ś p i e w i m u z y k a w k ościele k a t e
d r a l n y m w ł o c ł a w s k i m , W ło cła w ek 1902 s. 53; tenże, B ib l io t e k a K a p i t u ł y W ł o c ła w s k i e j. U zupeł. i w yd . St. L i b r o w s к i, W łocław ek 1949 (odb.
z K roniki d iecezji W ło cła w sk iej 43 (1949) i 44 (1950) s. 105. K ryteria w e w n ętrzn e kodeksu, a zw łaszcza brak w litu rgiczn ej tra d y cji w ło c ła w sk ie j ś w ię ta C iern iow ej K orony, zdają się w sk a zy w a ć, że jest to raczej k cd ek s d om in ik ań sk i. B ad an ia nad w ła ściw o ścia m i litu rg ii w ło cła w sk iej p ro w a dzi ob ecn ie ks. Z. R ó ż a ń s k i KUL.
50 O ffi c iu m d e sp i n e a coro na D om in i. Q uod p e r a g i tu r in die sancti
Fłoriani. N o tę tę zaw iera ją n astęp u jące m sza ły rękopiśm ienne: K rK ap
7 M issC rac z 2 poł. X V w . w yk . w e W rocław iu; G nK ap Ms 93 M issG nesn z k ated ry gnieźn. ok. 1400— 20 r.; G nK ap Ms 169 M issG nesn kan. M iko ła ja S ł u p k a sprzed 1434 r.; B U W r IF 359 M issW rat z ok. r. 1450,
si M issC rac 1484, 1487, 1491, p. 1503, 1509, 1510, 1515/16, 1532; M iss- -G n e sn 1492 (G n-K r), 1506, 1523, 1555; M issP loc 1520.
1 7 0 J E R Z Y K O P E C [16]
liza i porów nanie z odpow iednim i te k sta m i p rz y ję ty m i w li tu rg ii cystersk iej i dom inikańskiej może dać na to odpowiedź. Rów nie w ażnym zagadnieniem badaw czym pozostaje tu odpo w iedź na d ru gi z in te resu jąc y c h problem ów . Czy for’m ularz m szalny o C ierniow ej K oronie może być uzn any za p rzy k ład starszego ty p u pobożności p asy jn ej, (passio gloriosa) czy p rze ciw nie re p re z e n tu je on ju ż późnośredniow ieczną w izytę tego k u ltu (passio amara).
P ierw sze ślady w o ty w y m szalnej o Cierniow ej K oronie w źródłach litu rg ii polskiej sp o ty k am y na początku X IV w. N ajstarsze kodeksy z te re n u Śląska zaw ierają sam e ty lko mo d litw y 52, ale już pod koniec stu lecia pojaw ia się p ełn y fo r m u larz 53. W sum ie stw ierdzono obecność tekstów m szalnych w 28 rękopisach litu rg iczn y ch diecezji polskich oraz w 23 przed- try d en ck ich księgach druko w any ch . Z tego sam ego okresu dy sp o n u jem y m szalnym i tek sta m i rep re z en tu ją c y m i tra d y c ję litu rg iczn ą polskich cystersów (11) i dom inikanów (9), ty ch o sta tn ic h dzięki licznym kodeksom k rzyżackim (12).
Introit: G audeam us om nes in D om ino, diem festu m celebrantes in h o nore coronae D om ini, de cu iu s so len n ita te gau d en t an geli et col- lau d an t F iliu m D ei. P s 46, 2. O m nes g en tes p lau d ite m anibus, iu b ila te D eo in v o ce ex u lta tio n is.
Śpiew na w ejście p o w tarza się niezm iennie w e w szystkich księgach ta k zakonnych ja k i diecezjalnych. W c h a ra k te rz e in- tro itu sp otyka się go od V III—X w. w e m szy na uroczystość św. A g a ty 54. W okresie późniejszym m iał liczne zastosow ania w litu rg ii rzym skiej, a zwłaszcza stanow i specjalną właściwość kom u n ału dom inikańskiego 55.
52 M issale W r a tis la v i e n s e , w . X IV ze Ś lą sk a (BUW r В 1710) i M iss- -W ra t k. X IV w. z k o ścio ła św . M arii M agd alen y w e W rocław iu (BUW r n 1137).
53 Missale ord. s. A u g u s ti n i r. 1394, u ży w a n e w k a ted rze gnieźn. w X V w . (G nK ap Ms 150); M issale (G nesnense) k ated ry gnieźn. ok. 1400/20 (G nK ap Ms 93). W yniki k w eren d y źródłow ej zesta w io n o w d ysertacji J. K o p e ć , dz. cyt., s. 250— 256.
54 J. R. H e s b e r t, A n ti p h o n a le m i s s a r u m s e x t u p l e x , B r u x e lle s 1935 η. 35.
55 G. M. S o l c h , dz. cyt., s. 38. T ek st ten w y stę p u je w d om in ik ań sk im k o m u n a le d ziew ic m ęczen n iczek , w d ów , na św ięta N. M. P., św . F ran ciszk a i C iern iow ej K orony.
117] P O B O Ż N O Ś Ć P A S Y J N A 171
K olek ta: a) P ra esta q uaesum us om n ip oten s D eu s, u t qui in (ob) m em o - riam p assion is Ö om ini n ostri Jesu C hristi coronam eius sp in eam v en era m u r in terris, ab ipso gloria et h onore coro- nari m eream u r in caelis. P er eundem .
b) D eus qui U n ig en iti tui D om in i nostri Ihesu C hristi p retioso san gu in e h um anum gen u s red im ere dignatus es, concede p ropitius, u t qui ad adorandam v iv ific a m coronam a d v e- n iunt, a peccatoru m suorum n ex ib u s lib erentur. F er e u n dem . (Poz A A Ms 67; BUW r IF 345 i 353).
M odlitw a pierw sza w y stę p u je w litu rg ii dom inikańskiej, krzyżack iej, u n o rb ertan ó w , a tak że w księgach liturg iczny ch diecezji niem ieckich, sk an dy n aw sk ich i polskich. T ekst dru g iej k o lek ty sp o tyk a się u cystersów i sta m tą d zaczerpnęły go p ra w dopodobnie kodeksy p rask ie 56. Lekcja: L e c tu lu m Salom,onis...
coronaberis (Pnp 3, 7— 11; 4, 1 i 8).
C zytanie to w y stę p u je w e w szystkich p rzeb ad any ch kodek sach, a tylk o m szał cystersów z P arad y ża, z ok. 1300 r. (PozAA Ms 67) w tekście dopisanym w X V w. posiada lekcję rozpoczy n a ją c ą się P n p 3, 11 E gredim ini filiae Sion.
G rad u al i A lleluia
Śpiew y m iędzylekcyjne znam io nu je duża różnorodność: a) M szały cysterskie
C orona aurea super caput eius, ex p ressa signo san ctitatis, gloria h o noris et opus fortitu d in is (Por. Ekl. 45,14). Q uoniam (D om ine) р к е - v e n is ti eum in b en ed iction ib u s d ulcedinis; p csu isti in capite eius coronam de lap id e p retioso (Ps 20,4).
A lla. V. D u lcis spina, d ulcis C hristi, d ulcem pungens v erticem , quae sola fu isti digna coronare regem caelorum et h om inum (D om inum ).
b) M szały dom inikańskie, krzyżackie i liczne diecezjalne
A lla. V. D yad em a sp in eu m ven erem u r hodie, (cuius per acu leu m dantur serta gloriae.
A lla. V. S u r r e x it C hristus et illu x it populo suo, (quem red em it sa n g u in e suo.
56 T ek st m o d litw y w y m ie n ia ją dru k ow an e m sza ły cy stersk ie 1487, 1516, 1584, 1611 r. Z nają go rów n ież d ru k ow an e m szały p rask ie z 1498 i 1503 oraz podobna k sięg a d iecezji m ogu n ck iej z 1507 r.
1 7 2 J E R Z Y K O P E Ć [18]. P ost. A scen . A lla . V. A scen d en s C hristus in altu m cap tivam d u x it cap tivitatem .
C hristus factu s e st pro nobis obediens. V. P ropter (Flp 2, 8—9). A lla. V. D yad em a sp in eu m v en erem u r hodie. (K rKap 7; W rK ap 49 n, N r 111, 138; O ssol. 44/III; BUW r IF 350, 356, 359, IQ 189).
Śpiew y ty p u cysterskiego i dom inikańskiego spotyk am y w polskich kodeksach. Śpiew y cysterskie w y stę p u ją w części rękopisów śląskich i krakow skich, a także druków z K ra k o w a 57. T yp dom inikański w y stę p u je w rękopisach gnieźnień skich i śląskich oraz u sta la się w m szałach d ru k o w an y ch w ro cław skich i w arm ińskich 58. W reszcie p ró b ą w y p raco w ania w ła snej odm iany śpiew ów m ięd zy lekcy jn ych przez księgi polskie je s t w yk o rzy stan ie g rad u a łu ze m szy o K rzy żu w połączeniu z dom inikańskim w ersetem alelu jaty czn ym . T en ty p spotyka się zwłaszcza w d ru k o w an y ch m szałach k rak ow sk ich i gnieź nieńskich 59.
Z upełnie odm ienne śpiew y m iędzylekcyjne zaw ierają k się gi n o rb ertan ó w śląskich 60.
Sekw encja: N ajw iększą po pularność w księgach polskich zyskały sobie dw ie prozy: pochodzący z IX w. u tw ór Haec est
57 BUW r R 3057 M issW rat z 2 poł. X V w . z k ościoła p arafialn ego
św . E lżb iety w e W rocław iu i IQ 195 M issale p a r v u m z 2 pol. X V w. z k lasztoru A u g u stia n ó w w Żaganiu; O ssol 373/11 M issa le z ok. 1500 r. z p ołu d n iow ej P olsk i; K rK ap 4 M issC rac z ok. 1493— 1501 p rzyn ależące n ieg d y ś do k a p licy J a g iello ń sk iej, w y k o n a n e przez S ta n isła w a S a m o - s t r z e l n i k a i K rK ap 6 M issC rac z ok. 1485— 1490 r. w y k o n a n e pr ez Jan a Z ł o t к o w s к i e g o oraz druki tej d iecezji: 1487, p. 1493, ca 15G0.
58 G nK ap M s 93 M issG nesn z ok. 1400— 1420, Ms 143 M issG nesn z ok. 1453— 1484 r., Ms 147 M issG nesn z ok. 1300 r. z tek stem dopisanym w X V w ., Ms 169 M issG nesn sprzed 1434 r.; BUW r IF 352 M issW rat z r. 1403 z klasztoru b ożogrobców w N ysie, M 1150 M issW rat z pocz. X V w . z k o ścio ła św . M arii M agdaleny w e W rocław iu, В 1712 M issale z ok. r. 1450 ze Śląska; BJ M issC rac z ok. 1456— 1490 z kapl. Jana C hrzci c ie la n a W aw elu , n iegd yś w ła sn o ść M acieja z S z y d ł o w a ; K rD om 40 M issW rat z 1 poł. X V w .; D ru k ow an e M issW rat 1505, 1519 oraz M iss- -V arm 1497 i 1587.
59 M issG nesn 1523, 1555 i M issC rac 1484, 1509, 1532 (jako drugi w e r se t podano w ty m ostatn im k od ek sie Dulcis spina).
60 BU W r IF 361 M issale z ok. 1472, z klasztoru św . W in cen tego w e W rocław iu p osiad a G radual: Posu isti. V. D e d e r u n t. A lla. V. In die r e -
su r rectio n is oraz Tem p. Quadr. Tractus. D e sid e r iu m . V. N a m p re v e n i s ti .
119] P O B O Ż N O Ś Ć P A S Y J N A 173 sancta sollem nitas zw iązany z osobą N o tk era В a 1 b u 1 u s a 61
oraz sekw encja z X IV w. Caeli, terrae, m a r ia 62. P ierw szy u tw ó r jest śpiew em z o ktaw y paschalnej, d ru g i został specjal nie n ap isan y dla uczczenia C ierniow ej K orony Pana. Obie p ro zy zaw iera d ru k o w an y w W enecji w 1532 r. m szał krakow ski, k tó ry zbierał tra d y c je rep rezen to w an e przez różne diecezje polskie.
Tylko w źródłach z te re n u Śląska w y stę p u je pochodząca z X V w. proza Speciali gloria cunctis in m em oria 63.
O drębne tra d y c je liturgiczne, k tó re nie sp o tk a ły się z p rzy jęciem w księgach diecezji polskich re p re z e n tu ją kodeksy za konne. M szał cystersów z P a rad y ż a (PozAA Ms 47) w ym ienia jako prozę o C ierniow ej K oronie sekw encję o K rzyżu Dulce
lig n u m adoram ,usei. T ylko u n o rb ertan ó w w y stęp u je sek w en
cja z X V w. S u rg it C hristus cu m tr iu m p h o 63. N atom iast
61 S e k w e n c ję tę p osiad ają n astęp u jące kodeksy: BUW r IF 350 M i s
sa le r. 1466 z k o leg ia ty w G łogow ie, IF 356 M issW rat sprzed r. 1415 z k o
le g ia ty w G łogow ie, IF 359 M issW rat z ok. r. 1450 z W rocław ia, IQ 189
M issale z k. X V w . z k lasztoru k a n on ik ów regu larn ych św . A u g u sty n a
w Ż aganiu; W rK ap 49n M issW rat z X V w .; O ssol 44/TII M issC rac z k. X V w . d a w n a w ł. k ated ry p rzem ysk iej; K rK ap 7 M issC rac z 2 p cł. X V w ., w y k . w e W rocław iu oraz m sza ły d ru k ow an e M issG n esn 1523 i 1555, M issC rac 1509 i 1515/16. O m aw ian a tu proza b yła n ajczęściej u ży w an a w ok resie o k ta w y p asch aln ej, a ty lk o sp orad yczn ie w litu rg ii k rzy ża. Por. A n a le c t a h y m n i c a m e d i i aevi, hrsg. von G. M. D r e v e s, Cl. В 1 ta rn e, H. B a n n i s t e r , t. 1— 55, L eip zig 1886— 1922 (skrót: A H) 9, 23; U. C h e v a l i e r , R e p e r t o r i u m h y m n o l o g ic u m , t. 1— 6, B r u x e lle s 1892·—■ ■—1929 (skrót: Chev.) n. 7610; J. P i k u 1 i k, S e k w e n c j e N o t k e r a B a lb u -
lu sa w p o ls k ic h rę k o p i s a c h m u z y c z n y c h , A rch iw a, B ib lio tek i i M uzea
K o ścieln e 18 (1969) s. 73; J. K o p e ć , dz. cyt., s. 138.
62 S p otyk am y ją w n a stęp u ją cy ch kodeksach: G nK ap M s 139 M iss- -C rac z ok. 1493— 1501 i M s 150 M issale ord. s. A u g u stin i z 1394 r., u ży w a n e w k ated rze g n ieźn ień sk iej; K rK ap 4, 6; O ssol 373/11 ; P elS em L. 2; M szały d ru k ow an e M issC rac 1484, 1487, 1491, 1492 (G n-K r), p. 1493, ca 1500, 1510, 1515/16, 1532 i M issV arm 1497. Z nają ten utw ór ró w n ież k rzy ża ck ie k sięg i litu rg ii m szaln ej z X V w . G dP A N F 59, 61, 80, 400, 493 oraz d rukow ane M issT eu t 1499. Por. А Н 54, 135; C hev. η. 3517; J. M o r a w s k i , Z e s t u d i ó w na d s e k w e n c j a m i c y s t e r s k i m i w Polsce. W: M usica m ed i aevi, t. 1, K ra k ó w 1965 s. 72, 75; Ph. W a c k e r n a g e l , Das
de u ts c h e K ir c h e n l ie d v o n d e r ä lt e s t e n Z e i t bis z u A n fa n g d e s X V I I J a h r hu n d erts, t. 1, H ild esh eim 1964 s. 183— 184.
63 BUW r R 3057 IQ 195 oraz M issW rat 1505 i 1519. Por. C hev. n. 19253. 64 P od ob n ie M issM isn 1503; C hev. n. 4869.
65 BUW r IF 361 k. 138v. J e st to ad ap tacja p a sch a ln o -m a ry jn ej pro zy: S u r g i t C h ris tu s c u m tr ophaeo. Por. C hev. η. 19918: L a tein isch e S e
q u e n z e n d e s M itt e la l te r s , h rsg von J. K e h r e i n, M ainz 1874 s. 178—·
1 7 4 J E R Z Y K O P E C [201
w m szale krzyżackim z X V w. (G dPA N M ar F 403 f. 180v) spo ty k a m y obok prozy Caeli, terrae, m aria d ru g i u tw ór, k tó ry nie je s t w zm iankow any przez żadnego z w ydaw ców średniow iecz nych sekw encji:
l a О b ea ta lb О d evota
gau d e grata cohors tota
D eo nostro ecclesia. n o v a can e sollem p n ia.
2a D ig n a lau d e 2b Ilia sem p er
corda frau d e rev eren ter
n o x ia ru m carencia. p reces su n t solven cia.
3a F id e nota 3b E t in v ic ti
corde tota p sa lla n t dicti
con tu m en tes iubilo. tr.ium phanti D om ino.
4a C arcerati 4b Igne lu ti
carne n ati dam pno tuti
m ortis tripudia. non ageren t collaudia.
5a D um sin t to rti 5b Qua regnare
C hristi m orti prophetare
coronam per spineam . te cep it gens perfida.
6a P er con tem p lu m 6a U t in regno
te redem p tu m per hunc tuo
per gregem largiaris. d yad em ate hodie.
7a Ergo sertu m 7a A pud C hristum
hunc com pertum qui per ipsum
ven erem u r lau d ib u s. regnat in caelestibu s.
8a Te p o st h u iu s 8b In p erh en n i
fin em v ita e m eream ur
es p ost transitoria. coronari gloria.
E w an gelia: A p p r e n h e n d it P ila tu s J e su m e t fla g e lla v it... coron am s p i -
n ea m e t p u rp u r e u m v e s tim e n tu m (J 19, 1—5).
Oprócz tego fra g m e n tu spotykanego pow szechnie, część m szałów dopuszczała m ożliw ość odczytania p asji w edług św. Ja n a z litu rg ii W ielkiego P ią tk u 66.
Dla podkreślenia bardziej uroczystego c h a ra k te ru obchodu
66 S i p la c e t d ic e tu r p a ssio fe r ie s e x te v id e lic e t E gressu s Ih esu s v è t
hoc E va n g elia secu n d u m Jo h a n n em In illo te m p o re . A p p re h e n d it; O ssol
373/11; G nK ap M s 139; K rK ap 4 i 6 oraz druki k ra k o w sk ie z 1487, 1491, p. 1493, со 1500, 1515/1516.
