Chińska matka tygrysica

Jacek Hołówka

Chińska matka tygrysica

Resocjalizacja Polska (Polish Journal of Social Rehabilitation) 2, 359-370

Chińska matka tygrysica

Często m ożna usłyszeć, że dobre w ykształcenie gw arantuje tylko dobra szkoła. W ierzą w to rodzice, dzieci i nauczyciele. To tw ierdzenie nie jest oczywiście błędne, ale jest dość mylące. Dla otw artej populacji dobre w yniki w nauce silniej korelują ze statusem rodziny niż z poziom em szkoły. Jest to praw da skądinąd znana, ale rzad ­ ko popularyzow ana. Dlaczego obraz czynników determ inujących sukces edukacyj­ ny jest systematycznie wypaczany? Będę argum entow ać, że przez pow ierzchow ne uogólnienia i chwiejne mody niem ające racjonalnego uzasadnienia.

Zacznijmy od tego, że w roku 1965 Lucius F. C ervantes porów nał w dwóch grupach środow isko rodzinne uczniów ze szkół średnich. Pierwszą g rupę stanow iły osoby, które nie skończyły studiów, do drugiej zaliczono abiturientów z dobrym i w ynikam i egzam inu. W obu grupach C ervantes badał stopień w spierania wysiłków edukacyjnych ucznia przez jego najbliższe otoczenie. H ipotezą wyjściowa było prze­ konanie, że osoby niekończące szkoły spotykają się z niższym poziom em zrozum ie­ nia i akceptacji dla swych w ysiłków edukacyjnych niż osoby mające dobre w yniki w nauce. Przypuszczenie to zdecydowanie się potw ierdziło.

Jacek Hołówka*

Tabela 1. Poziom rodzinnego zrozumienia i akceptacji dla wysiłków edukacyjnych ucznia

Pytanie W jakim stopniu rodzina wspiera Twoje starania o dobre wyniki w nauceł

Odpowiedzi bardzo

niewielkim niewielkim średnim znacznym

bardzo wysokim

Uczniowie przerywający naukę 43 41 9 5 2

Abiturienci 3 15 20 24 38

(Wynik w procentach przy N = 300 i równej liczbie respondentów w obu grupach) (por. Cervantes 1965, s. 219)

* Prof. zw. dr hab. Jacek Holówka, Uniwersytet Warszawski, Pedagogium Wyższa Szkoła Nauk Spo­ łecznych w Warszawie

360 Ja c ek H o łó w k a

Tabela 1 pokazuje, że środow isko rodzinne ma wielki w pływ na w yniki w na­ uce, choć C ervantes nie rozbija zebranego m ateriału ze względu na poziom szkoły, do której chodzili uczniow ie z obu grup, tru d n o zatem precyzyjnie odpow iedzieć na pytanie, jak silny w pływ m a szkoła w poró w n an iu z dom em . Nie jest jednak praw ­ dopodobne, by w jego próbie w pływ szkoły był większy niż rodziców.

C ervantes ustalił jeszcze jeden fakt, który w am erykańskiej pedagogice jest traktow any bardzo pow ażnie. Poziom w yników w nauce koreluje wysoko nie tylko z postaw ą wspierającą rodziców, ale także z ich nawykiem spędzenia wolnego czasu z dziećmi. Rodzice, którzy biorą swe dzieci do k ina, na wycieczkę, na plotki i do M cD onalda m ogą być pew ni, że ich dzieci będą m iały statystycznie lepsze w yniki w nauce niż średnia.

Tabela 2. Skala wspólnie spędzanego wolnego czasu przez rodzinę

Pytanie Jak często spędzasz wolny czas z rodzicami?

Odpowiedzi niemal nigdy rzadko niekiedy często bardzo

często

Uczniowie przerywający naukę 53 26 13 5 2

Abiturienci 8 17 25 25 25

(Wynik w procentach przy N = 300 i równej liczbie respondentów w obu grupach) (por. Cervantes 1965, s. 222)

Z tabeli 2 w ynika, że w spólne spędzanie czasu z rodzicam i pom aga uczniom osiągnąć dobre w yniki w nauce. Ponadto w śród dobrych uczniów nie m a większego zróżnicow ania w trzech praw ych kolum nach (25% ), co sugeruje, że długość czasu spędzanego z dziećmi nie jest w prost p roporcjonalna do ich w yników w nauce. W ażna jest nie liczba godzin spędzonych razem w rodzinie, tylko sam zwyczaj p rze­ byw ania w śród bliskich.

Ten w ynik stanow i trafn ą ilustrację głównej tezy arty k u łu Cervantesa, że style życia rodzin mających dzieci odnoszące sukces edukacyjny są bardziej podobne do siebie niż style życia rodzin mających dzieci niezdolne do sukcesu edukacyjnego. Ta teza zdecydow anie podw aża m it o jednorodności stylu życia w rodzinach niewspie- rających w ysiłków edukacyjnych dzieci, co przez wiele dziesięcioleci trak tow an o jako pew nik, używając term inu „rodzina dysfunkcyjna” lub „rodzina patologiczna”. Okazuje się, że dysfunkcji może być bardzo wiele, a nie jedna. Rodziny, których dzieci słabo sobie radzą w szkole, m ogą być w istocie bardzo różne - religijne i niere- ligijne, pracow ite i leniwe, miejskie i wiejskie, w ielodzietne i m ałodzietne. Spójność występuje nie po stronie tych rodzin, tylko po stronie rodzin, których dzieci o d n o ­ szą sukces edukacyjny. Są to rodziny szanujące w ykształcenie, wspierające naukę swych dzieci, w ydatkujące pieniądze na naukę i kulturę, mające naw yk w spólnego spędzania czasu.

W nioski C ervantesa nie spotkały się z przyjaznym oddźw iękiem w latach sześć­ dziesiątych. Był to okres podw ażania wychowawczego w pływ u rodziny. Hippisi i „dzieci kw iaty” uciekały z domów, zryw ały ko ntakty z rodzicam i, buntow ały się przeciw dyscyplinie, „establishm entow i” i tradycyjnej szkole. Powszechnie żądano, by szkoła stała się bardziej atrakcyjna, rozryw kow a i spontaniczna. Dziś ustalenia C ervantesa łatw o zbyć zarzutem , że są „niepopraw ne politycznie”. M ożna arg u ­ m entować, że w gruncie rzeczy opisuje on aspirującą rodzinę klasy średniej jako środow isko najlepiej służące dobrym w ynikom w nauce. Ta teza nie da się pogodzić ani z popularnym jeszcze niedaw no kom unistycznym przekonaniem , że klasa śred­ nia to burżuazyjni wrogowie ludu, ani z kapitalistycznym m item self-made mana, czyli człowieka, który własnym wysiłkiem - i co najwyżej z pom ocą profesjonalnych instytucji edukacyjnych - może osiągnąć dowolny poziom w ykształcenia i zarob­ ków. Lucius F. C ervantes w yraźnie pokazyw ał, że od profesjonalistów ważniejsza jest rodzina. W arto przy okazji odnotow ać, że po upadku kom unizm u niewiele się zmieniło. Konserwatyści zaczęli propagow ać opiekę nad rodziną jako naczelne h a­ sło program ow e, ale nie bardzo w nikali w to, co się dzieje w rodzinie. W spieranie rodziny np. w Polsce i Stanach Zjednoczonych jest hasłem o treści głów nie religij­ nej. N atom iast w krajach Europy Zachodniej jest elem entem realnie działającego program u populacyjnego, który zapew nia wysokie św iadczenia m atkom w ciąży i rodzinom w ielodzietnym niezależnie od tego, czy rządzą w danej chwili konser­ watyści, czy socjalliberałowie.

W istotny sposób sytuacja zm ieniła się dopiero w g ru dn iu 2010 roku, gdy na ła­ mach Wall Street Journal, N ew York Times i E conom ist zaczęto dyskutować na tem at buńczucznych tez z książki Battle H ym n o f the Tiger M other (H y m n bojow y mat-

ki-tygysicy). Jej autorka, Amy C hua, to u ro d zo n a w USA C hinka, której rodzice

pochodzą z Filipin. C hua staw ia prostą i prow okacyjną tezę - m atki chińskie są najlepsze w świecie, poniew aż nie rozpieszczają swoich dzieci, szybko w prow adzają je do kultu ry dorosłych, stawiają im wysokie w ym agania, są chłodne i szorstkie, ale uczą p rzetrw ania i rywalizacji. C hua przeciw staw ia ten m odel wychowawczy per- misywnej tradycji Z achodu, w której dzieci mają w łasną, naiw ną i sentym entalną kulturę, własne sklepy i wybiegi w dom ach handlow ych. N a Zachodzie dziecko ma po prostu zbyt dużo upraw nień - uważa C hua - w szczególności praw o do częstego oglądania telewizji, do gry w gry kom puterow e, taplanie się w błocie, ubierania w m odne stroje, popisyw ania się i rozrabiania, m alow ania bohom azów na ścia­ nach budynków i ordynarnego zw racania się do dorosłych. Takim dzieciom brak dyscypliny, a co zatem idzie, brak zdolności planow ania i realizow ania powziętych zamiarów. Econom ist (Jan 2 2 -2 8 , 2011, s. 66) przyznaje, że C hua ma wiele racji na poziom ie społecznych zachow ań i reakcji, jednak nie ufa jej ocenie funkcjonow ania tradycji i instytucji. Gdy w Ameryce widzi się chińskiego stud enta śpiącego nad książką w bibliotece, pierwsze skojarzenie to myśl, że uczy się on ponad siły. Gdyby nad książką zasnął blondyn, pierwszym skojarzeniem byłaby myśl, że wczoraj do

3 6 2 Jacek Hołówka

późna balow ał. Te stereotypy są raczej pow ierzchow ne i często zupełnie mylne. To Chińczyk m ógł balować, a blondyn rozwozić pizzę do klientów. E conom ist słusznie wskazuje, że fascynacja książką C hua jest prostym następstw em nagłego skoku eko­ nom icznego Chin. Do niedaw na Chiny były paradoksem - olbrzym i kraj ze św ietną tradycją literacką dręczył swych m ieszkańców polityczną niewolą i biedą. Jednak w ciągu ostatnich trzydziestu lat wiele się zm ieniło. Chiny to druga największa gospodarka na świecie z olbrzym ią nadw yżkę w ym iany handlowej. Próby w yja­ śnienia tego faktu podejm ow ane są nieśm iało. N iew ielu publicystów jest gotowych przyznać, że Chiny utrzym ując niski kurs w ym iany swej w aluty i patronując zagra­ nicznym inw estycjom , przyczyniały się przez kilka dziesięcioleci do w ykorzystania taniej siły roboczej swych obywateli i pełniły wobec nich rolę m ocarstw a kolonial­ nego, stosującego „rządy po średnie”. D użo przyjaźniej brzm i przypuszczenie, że Chińczycy są bardzo wydajni, dobrze w ykształceni i karni, i jest tak dlatego, że mają najlepsze na świecie m atki-tygrysice. Stąd popularność książki pani Chua.

Przy okazji E conom ist pow ołuje się na w yniki badań przeprow adzonych przez O ECD dotyczące zdolności czytania, um iejętności rozw iązyw ania zadań m atem a­ tycznych i poziom u w iadom ości przyrodniczych w wielu krajach*. N a pierwszym miejscu stoi istotnie Szanghaj, tak to w any przez O ECD jako odrębne p ań stw o c h iń ­ skie. Z d o ln o ść czytania u dzieci na przyjętej skali m a tam w artość 556, um ie­ jętności m atem atyczne 600, znajom ość faktów przyrodniczych 575. N a drugim miejscu znajduje się Południow a Korea, odpo w iednio z w ynikam i 539, 546, 538. N a trzecim miejscu jest Finlandia ze w skaźnikam i 536, 542, 554. Polska ma niezłą 15. pozycję z w ynikam i 500, 495, 508. Niżej m ożna znaleźć USA na 17. miejscu, Niem cy na 20., Francję na 22. i W ielką B rytanię na 25. Bez w chodzenia w szcze­ góły i z dużym uproszczeniem m ożna pow iedzieć, że górne miejsca w tabeli OECD zajmują kraje aspirujące, środkow e miejsca mają kraje zaw ansow ane ekonom icznie, niskie miejsca przypadają krajom zaniedbanym . Gdyby tę interpretację uznać za popraw ną, to m ożna by w jej kontekście postaw ić pytanie, z czym w iąże się silniej poziom spraw ności intelektualnych dzieci w różnych krajach, z ich m odelem szko­ ły, czy z ich m odelem rodziny? T rudno na to p ytanie dać jednak jasną odpow iedź. Czy K anada, N ow a Z elan d ia i Japonia m ogą być krajam i aspirującym i (odpow ied­ nio miejsca 6, 7, 8 na liście)? Japonia m oże ta k , bo jak tw ierdzą specjaliści na tej wyspie każdy aspiruje do wyższego miejsca niż m a, choć udaje, że tego nie robi. Ale K anada i N ow a Z elan d ia - raczej nie aspirują do wyższej pozycji globalnej od posiadanej. Czy Izrael na 37. miejscu w tabeli, blisko bogatego Luksem burga i A u­ strii, istotnie przestał dbać o szkoły i rodzinę? A czy K atar ze swym baśniow ym bogactw em , zajmując 61. miejsce w tabeli O ECD stanow i dow ód na to, że arabska rod zina nie sprzyja nauce, czy raczej wskazuje, że w tym kraju olbrzym ie pieniądze

* Por. E xecutive S um m ary p o d adresem : h ttp ://w w w .o e c d .o rg /d a ta o e c d /3 4 /6 0 /4 6 6 1 9 7 0 3 . p df

w ydaw ane na naukę są w gruncie rzeczy trw onione? T rud no rozstrzygnąć te liczne w ątpliw ości.

Jest jednak praw dą, że książka Amy C hua w yw ołała gorącą dyskusję, a istot­ nym pow odem jej popularności wydaje się być to, że różnice w statystycznej cha­ rakterystyce w yników edukacyjnych w poszczególnych krajach nie dają się łatw o zrozum ieć. Z a zagregowanym i w skaźnikam i kryją się tru d n e do odgadnięcia fakty. Z atem naw et jeśli uznamy, że C hua upraszcza i przesadza, to nie zm ienia to faktu, że zw raca uwagę na istotny problem . Sukcesu edukacyjnego nie da się osiągnąć przez organizow anie idealnej szkoły, w której dzieci jednocześnie bawią się i uczą. Uczniom p o trzebna jest pom oc, opieka i dyscyplina. M ożna je zapew nić tylko przez w ytw orzenie bliskiej em ocjonalnej więzi m iędzy pokoleniam i i w zm ocnienie zaufania w obrębie grupy rówieśniczej. Czasu pośw ięcanego dzieciom przez r o ­ dziców nie zastąpią konkursy, kom putery i zajęcia świetlicow e. Tw orzenie specjal­ nej k u ltu ry życia dziecięcego, z bajkam i i fikcyjnymi rolam i społecznym i oducza odpow iedzialności i utrw ala myślenie życzeniowe. W ystawienie m łodych ludzi na presję grupy niepoddanej żadnem u nadzorow i dem oralizuje. Spędzanie w spólnego czasu z dziećm i w nastroju zagniew ania i obcości nasila poczucie osam otnienia u dziecka i podw aża jego w iarę we w łasne siły. M iędzy szkołą i dom em p o trzeb ­ ne jest trw ałe i bliskie p artn erstw o , dające się realnie w prow adzić w życie tylko pod w arun k iem , że rodzice m im o gigantycznego zabsorbow ania karierą i pracą zaw odow ą zechcą relaksować się przy dzieciach, a nie na boisku lub w barach. A szkoła m im o m arnego funduszu i przeciążenia program em nauczania pow inna znaleźć czas na zajęcia rekreacyjne i budow anie w spólnoty em ocjonalnej między uczniam i. G łów na teza Amy C hua jest ciekawa, ale zbyt śm iała. D obrym i m atk a­ mi są nie tylko C hinki, i dobre m atki niekoniecznie są tygrysicam i. Lista OECD zawiera kilka innych „ p ań stw ” chińskich oprócz Szanghaju. Te pozostałe enklaw y nie zajmują już tak wysokich miejsc. C o praw da chiński H ongkong ma miejsce 4., a Singapur 5., ale już Taipei i M ak ao zajmują odpow iednio miejsca 23. i 28. A co najważniejsze, tabela O ECD nie zawiera danych na tem at wielom ilionowej lud no ­ ści z centralnych C hin, co pozw ala podejrzew ać, że chińska m atka tygrysica nie zawsze zapew nia sukces.

O d czego więc zależy skuteczne zdobyw anie wiedzy? Jest to bez w ątpienia zja­ wisko wieloczynnikow e i w yjaśnianie go przez wyłączne odw ołanie do szacunku dla w ykształcenia w rodzinie oraz profesjonalizm u szkoły znacznie ogranicza jego zrozum ienie. Lokalna tradycja środow iskow a i możliwość w ykorzystania wiedzy w pracy zarobkowej też mają wielkie znaczenie. Uczeń musi wiedzieć, po co się uczy, i musi mieć kom u pochwalić się dobrym i stopniam i. Podstawą edukacyjnego sukcesu nie musi być ani m atka-tygrysica, ani Konfucjusz, na którego Chińczycy lubią się pow oływ ać w ostatnim czasie, i którem u postaw ili pom nik na placu T ia­ nanm en. Amy Chua też powołuje się na Konfucjusza. Jedn ak Econom ist zwraca uwagę, że to nie Konfucjusz podkreślał rolę dyscypliny w dom u, tylko jego oponent,

3 6 4 Jacek H o łó w k a

H an Feizi, teoretyk praw a, którem u przypisuje się słowa: „dzieci łagodnych m atek kończą źle”.

M atki są ważne, ale następstw a niem al każdego sukcesu zależą od tego, czy zainteresow any m a grupę odniesienia wspierającą uzyskane osiągnięcia. W pew ­ nych w arunkach sukcesy mijają bez śladu i w tedy z reguły stają się coraz rzadsze. W innych w yw ołują podziw , i w tedy stają się coraz częstsze. Jeśli sukces edukacyjny ucznia m a ukierunkow ać jego życie, to musi on zostać dostrzeżony i uznany przez osoby cenione przez ucznia. G dy dziecko nie ma rodziców, którzy zechcieliby p o ­ dziwiać jego w yniki szkolne, to szukać będzie kogoś innego, kto dostrzeże jego wysiłek, i jeśli takiego św iadka nie znajdzie, przestanie się starać. Problem ten ze szczególną ostrością występuje w śród C zarnych rodzin w USA. W rodzinach tych nie m a tradycji obwieszczania z dum ą swych osiągnięć szkolnych. Człowiek z am bi­ cjami edukacyjnym i musi się zatem nauczyć pewnej nieugiętości, a co więcej, musi m ieć okazję tę nieugiętość kom uś pokazać. Szukać więc będzie przyjaciół p o d o b ­ nych do siebie, i jeśli ich znajdzie, ma zdecydow anie większe szanse odniesienia sukcesu niż wtedy, gdy mu się to nie uda i będzie skazany na osam otnienie w swoich planach zdobycia w ykształcenia.

W arto mieć na uw adze, że Czarni z w ysokim poziom em osiągnięć (high achie­

vers) nie rodzą się z nieugiętością (resilience), k tó ra jest potrzebna studentow i w cza­

sie osobistego kryzysu. Nasze badanie pokazało, że A froam erykanie stanow ią ważne źródło w sparcia dla rówieśników, którzy chcą podjąć studia w college’u, w zm ac­ niają ich nieugiętość i chęć osiągnięcia celów akadem ickich. „[...] W badaniu nad niskim i wysokim poziom em osiągnięć w śród uczniów szkół średnich w ośrodkach miejskich wyszło na jaw, że nieugiętość była efektem pozytyw nego nastaw ienia g ru ­ py rówieśniczej i przyjaźni z innym i uczniam i m ającym i wysoki poziom osiągnięć. Ponadto, nasze badanie ujaw niło, że m iędzy C zarnym i m ężczyznam i, którzy szli do college’u i tym i, którzy nie mieli tego planu, zasadnicza cecha różnicująca dotyczyła tego, kim był ich najlepszy przyjaciel. W pierwszym przypadku był to ktoś, kto też zam ierzał podjąć studia, w drugim nie” (G riffin i Allen, s. 491).

Wydaje się ponad to , że choć m atki mają istotny w pływ na osiągnięcia szkolne ich dzieci, ważniejsza jest postaw a całej rodziny i otoczenia. W pewnych środow i­ skach chęć zdobycia w ykształcenia jest bardzo wysoko cenioną cechą charakteru, w innych jest deklaracją zerw ania więzi środow iskow ych. Obaw a przed odrzu ce­ niem przez sąsiadów i kolegów może stanow ić silną barierę dla zdobycia w ykształ­ cenia. W środow iskach lekceważących osiągnięcia szkolne decyzja o pójściu na studia może oznaczać konieczność zerw ania z bliską rodziną. Co gorsze, w środow i­ skach naw et tolerancyjnych, lecz nieceniących w ykształcenia, am bitnem u uczniowi rodzina może u tru d n iać naukę bez jakiejkolwiek intencji pow strzym ania go przed studiam i. M ogą go wciągać w tryw ialne codzienne zajęcia, które utrudn iają sku­ pienie i organizację pracy. H offerth i Sandberg dość lapidarnie, ale chyba trafnie streszczają styl życia rozm aitych grup etnicznych w USA.

Rasa i pochodzenie etniczne mają w pływ na większość zajęć. W iele zaobserw o­ wanych różnic dotyczących ilości czasu pośw ięcanego dzieciom nie budzi zdziw ie­ nia. Azjaci spędzają czas z dziećmi, uczestnicząc w zajęciach edukacyjnych. Czarni biorą swoje dzieci do kościoła. Latynosi idą z w izytą, razem coś jedzą lub wykonują zajęcia dom ow e (H offerth i Sandberg, s. 306).

Te dość pow ierzchow ne generalizacje mają uzasadnienie w badaniach porów ­ nawczych przeprow adzonych w wielu krajach. I choć z jednej strony m ogą się przy­ czyniać do utrw alania niepochlebnych stereotypów , to z drugiej strony, gdy różnice osiągnięć szkolnych zostaną w yraźnie stw ierdzone i opisane liczbowo, pozwalają pow iązać w yniki liczbowe z w yobrażeniam i o typow ych zachow aniach, stylach ży­ cia i planach życiowych. Etniczne zróżnicow anie osiągnięć szkolnych nie może bu­ dzić wątpliwości. W ątpliwości mogą dotyczyć tylko tego, co pow oduje te różnice. Dość bezpiecznym wyjaśnieniem jest odw ołanie do stylów życia, typow ych postaw i presji środow iskow ych, a nie do różnic czysto biologicznych.

W teście w ykorzystanym do naszego b adania uczennice m iały nieco niższe wy­ niki niż uczniow ie w m atem atyce, natom iast uzyskiwały w ynik o 20% odchylenia standardow ego wyższy od chłopców w czytaniu. Zróżnicow ania etniczne zgadzały się z w ynikam i uzyskiwanym i w innych badaniach nad osiągnięciam i szkolnymi. „[...] Latynosi mają w yniki o 25% odchylenia standardow ego niższe niż Biali, a In ­ dianie i C zarni mają w yniki o 4 0 % odchylenia standardow ego niższe niż Biali. Azjaci i m ieszkańcy Wysp Pacyfiku osiągają w yniki o 2 0 % odchylenia stan d ard o ­ wego wyższe niż Biali w m atem atyce i o 10% odchylenia standardow ego niższe w czytaniu” (Sui-Chu i W illm s, s. 135).

O d czynników dem ograficznych (takich jak grupa etniczna) bezpośrednio de­ term inujących sukces edukacyjny należy odróżniać czynniki zw iązane z organizacją procesu nauczania. Z różnicow ania organizacyjne mogą korelować ze zróżnico­ w aniam i dem ograficznym i, ale są od nich w dużym stopniu niezależne. W ładze oświatow e mogą dość sw obodnie zmieniać długość sem estru, zasady zatrudniania nauczycieli, sposób organizacji zająć pozalekcyjnych. Te czynniki też mają znacz­ ny w pływ na sukces edukacyjny, choć nie zawsze ten w pływ jest dobrze opisany i zrozumiały.

Jedno z naszych ustaleń wskazuje, że wysokość PKB nie jest na poziom ie znaczą­ cym statystycznie pow iązana z w ynikam i z m atem atyki i nauk przyrodniczych, ma natom iast wysoki dodatni związek z um iejętnością czytania. Inne z naszych ustaleń mówi, że długość sem estru jest dodatnio zw iązana z osiągnięciam i z m atem aty­ ki i nauk przyrodniczych, a ujem nie z um iejętnością czytania. Niniejsze badanie w ykonane na próbach pochodzących z wielu krajów pokazuje, że różnice w pozio­ mie w ykształcenia są znaczne i dadzą się wyjaśnić skw antyfikow anym i zmiennymi. Jed nak nie jesteśmy w stanie wyjaśnić zadowalająco, dlaczego kraje z rejonu Azji dalekow schodniej mają lepsze rezultaty edukacyjne niż inne kraje rozwijające się (Lee i Barro, s. 486).

3 6 6 Ja c e k H o łó w k a

Stosunkowo łatw o kontrolow anym czynnikiem jest liczba uczniów w klasie. W wielu krajach w odpow iedzi na obniżenie się stan dard ów nauczania proponuje się zmniejszenie liczby uczniów w klasie. Jest to rozw iązanie szczególnie popularne w okresie, gdy do szkół wkracza niż demograficzny. Badania dotyczące efektyw no­ ści tej polityki doprow adziły jednak do ciekawych i nieoczekiwanych wniosków. Z a mniejsze pieniądze m ożna osiągnąć lepsze rezultaty, jeśli zatru dn i się wyżej kw ali­ fikowanych nauczycieli.

W badaniu stw ierdzono, że rezultaty zm niejszenia liczby uczniów w klasie 0 dziesięć osób są mniej znaczące niż zatrudnienie nauczyciela o jedno odchylenie standardow e lepszego od aktualnego. Badanie podkreśla wagę efektyw ności na­ uczania przy ocenie jakości szkoły (Rivkin i in., s. 417).

Badanie to pokazuje, inaczej m ówiąc, że przed podjęciem reform y nauczania trzeba rozważyć, czy pow odem niskiego poziom u osiągnięć w nauczaniu jest b u n ­ tow nicza i niechętna postaw a uczniów, czy raczej niedostatek wiedzy i chaotyczny styl pracy nauczyciela. W szkołach opanow anych przez konflikty etniczne albo przez m łodzież pochodzącą z dom ów nieceniących wykształcenia zm niejszanie wielkości klas może być przydatne. Nauczyciel może lepiej dostrzec, co u tru d n ia poszcze­ gólnym uczniom osiągniecie sukcesu edukacyjnego. Jed nak w szkołach, w których uczniow ie chcą się uczyć, lecz nauczyciele są nieprzygotow anym i do zajęć, trzeba zacząć od znalezienia lepiej w ykw alifikow anych nauczycieli.

Ponadto w wielu krajach istotnym utru d n ieniem dla postępów szkolnych jest zmęczenie i w ypalenie uczniów już na poziom ie szkoły średniej. W ostatnich latach zdecydow anie w zrósł odsetek m łodych ludzi, którzy chcą zarabiać pieniądze na w y­ datki dokum entujące ich pozycję społeczną. Uczniowie szkół średnich chcą mieć drogie buty, m arkow e ubrania, kosztow ne kom putery, nowe telefony kom órkowe. By zdobyć ten sprzęt, poświęcają coraz więcej czasu na pracę doryw czą, a coraz mniej na naukę.

W iększość uczniów szkól średnich wykonuje pracę zarobkow ą w ciągu roku szkolnego. D ep artam ent Pracy USA stw ierdził, że spośród uczniów w w ieku 15, 16, 17 lat zatrudnionych było odpow iednio 4 4 % , 67% , 78% w roku szkolnym 1998-1999. Praca zarobkow a uczniów szkół średnich budzi pow ażny niepokój tw órców polityki społecznej i badaczy (W arren i C ataldi, s. 113).

Szczególnie niepokojącym zjawiskiem jest w tórn y analfabetyzm w ynikający nie tyle z antyinteligenckich tradycji etnicznych lub rodzinnych, ile z „m ody na nieczy- tan ie ”. Istnieją środow iska, w których czas spędzony nad książką uważa się za czas zm arnowany. C zytanie jest niem al kom prom itujące w oczach otoczenia. Skazuje na ciszę, bezruch, długotrw ałe skupienie, sztyw ną powagę i izolację duchow ą. Takie zachow anie ostro odcina się od hałaśliwej wesołości, któ ra dom inuje we w spół­ czesnym życiu społecznym. O d lat osiem dziesiątych ustaliła się pew na proporcja m iędzy czasem w ydatkow anym na czytanie, czasem spędzanym przed telew izorem 1 nad gram i kom puterow ym i. Ta proporcja budzi zgrozę.

Tabela 3. Predyktory osiągnięć edukacyjnych w matematyce Czynnik pozwalający przewidzieć

powodzenie szkolne

Siła związku (wartość dodatnia pozwala oczeki­ wać sukcesu ze wskazaną siłą, wartość ujemna każe oczekiwać niepowodzenia ze wskazaną silą)

Dochód rodziny 621

Wyższe wykształcenie rodziców 2139

Pleć męska 545

Dziecko samotnej matki 1881

Matka + ojczym 160

Dziecko azjatycko-amerykańskie 1032

Dziecko latynoskie -3086

Dziecko afroamerykańskie -5980

Szkoła katolicka 817

Szkota innego wyznania -226

Prywatna szkoła świecka 925

Szkoła w mieście 287

Szkoła na przedmieściach 759

Stopnie z poprzedniej klasy 3847

Matka zatrudniona „na pól etatu” 1163

Matka niepracująca 440

Liczba dzieci w rodzinie 079

Rozmowy w rodzinie o wydarzeniach w szkole 2240

Rozmowy o postępach z ojcem -442

Rozmowy o postępach z matką 801

Rodzice sprawdzają prace domowe -1053

Rodzice ograniczają oglądanie telewizji 556

Dziecko zapisane na dodatkowe lekcje muzyki 1693 Dziecko ma wolny czas po szkole bez nadzoru -543

Liczba przyjaciół znanych rodzicom 204

Matka w „komitecie rodzicielskim” -231

Rodzice kontaktują się ze szkołą -653

Rodzice oferują pomoc w zajęciach pozalekcyjnych 058

(N a p o d st. C h a n d ra M u ller: M a te rn a l E m p lo y m en t, P a re n t Inv o lv em en t, a n d M a th e m a tic s A chievem ent a m o n g A doles­ c en ts. Jo u rn a l o f M arriage a n d Fam ily, vol. 57, no. 1 (F eb., 1 995), s. 92)

3 6 8 Jacek Hołówka

We wczesnych latach osiem dziesiątych dzieci spędzały 8 m inut dziennie na czy­ taniu dla przyjem ności, jednocześnie spędzając 2, 3 godziny dziennie na oglądaniu telewizji (H offerth i Sandberg, s. 296).

Jak widzimy, sukces edukacyjny determ inow any jest przez wiele czynników : szacunek dla w ykształcenia pielęgnowany w rodzinie, nieugiętość i znalezienie so ­ bie właściwej grupy odniesienia przez jednostki niem ające w dom u wystarczającego wsparcia dla ambicji edukacyjnych, sposób spędzania wolnego czasu, dobra o rg ani­ zacja pracy w szkole, nawyk czytania, w yrobienie sobie aktyw nej postaw y w zdoby­ w aniu wiedzy i um iejętności, gotowość p oprzestania na niskim poziom ie w ydatków po to, by u n ik n ąć zaangażow ania w czasochłonną pracę zarobkow ą. M ożna uznać, że te wszystkie ustalenia mają ch arak ter uniw ersalny i nie odnoszą się do sytuacji w wyjątkow ych środow iskach.

Istnieją obok nich inne, mniej oczywiste czynniki, podlegające szybszym fluk­ tuacjom , bardziej zależne od lokalnej k u ltu ry i od funkcjonow ania lokalnych insty­ tucji edukacyjnych. W ciekawym badaniu przeprow adzonym przez C h andrę M uller ujaw niono interesujące uw arunkow ania wpływ ające na sukces edukacyjny w spo­ łeczeństwie am erykańskim . Aby ustalić, czy mogą one mieć znaczenie dla innych społeczeństw, należałoby przeprow adzić osobne badania.

Tabela 3 pokazuje, jakie czynniki w iążą się z sukcesem i z klęską w nauczeniu m atem atyki. Z sukcesem najwyżej korelują stopnie z poprzedniej klasy, zwyczaj roz­ m aw iania rodziców o zdarzeniach w szkole, wyższe w ykształcenie rodziców, bycie dzieckiem sam otnej m atki, zapisanie ucznia na dodatkow e lekcje muzyki i praca m atki na pół etatu. Z niepow odzeniem koreluje bycie dzieckiem afroam erykańskim lub latynoskim , spraw dzanie prac dom ow ych przez rodziców, wolny czas po szkole bez nadzo ru , rozm ow y o postępach szkolnych z ojcem.

Pewne ustalenia z tabeli charakteryzują tylko społeczeństw o am erykańskie, np. dane dotyczące mniejszości etnicznych. Inne m ogą się okazać prawdziwe w od n ie­ sieniu do wielu społeczeństw, choć z pew nością nie do wszystkich. Z atrudnienie m atki na pół etatu jest praw dopodobnie ustaleniem o szerokim zastosowaniu. Ty­ pow a m atka niepracująca zapew ne zbytnio ingeruje w sam odzielność dziecka i w y­ kazuje zbyt silną frustrację swoim statusem , by ułatw ić mu rozwój intelektualny. Z kolei m atka zatrud nion a na pełny etat może mieć dla dziecka zbyt m ało czasu, by mu skutecznie pom óc. N egatyw ny w pływ ojca trzeba raczej wiązać ze zwyczajem wciągania ojca w spraw y szkolne dopiero wtedy, gdy już doszło do niepow odzenia, a nie ew entualnym antypedagogicznym oddziaływ aniem wszelkich rozm ów między ojcem i dzieckiem. W arto wreszcie zw rócić uwagę na dwa ostanie wiersze w tabeli 3. K ontakt ze szkołą m a negatyw ny wpływ, natom iast pom oc w zajęciach pozalek­ cyjnych m a w pływ pozytywny. To się może wydawać niekonsekw entne, ale w istocie odróżniono tu dwie zasadniczo różne sytuacje. Często zapom ina się o tym , że w re ­ lacjach z dziećmi i rodzice, i szkoła m ogą pozorow ać rozm aite zachow ania, realnie ich nie wykonując. Lunch szkolny może się skończyć na szklance mleka z kożuchem ,

zajęcia gim nastyczne na bieganiu gęsiego po korytarzu, lekcja geografii na oglądaniu mapy, a analiza Pana Tadeusza na wspólnym oglądaniu filmu Andrzeja Wajdy.

I tu tkw i praw dopodobnie główny problem dotyczący jakości nauczania. Szkoła łatw o toleruje pozoranctw o pedagogiczne, a rodzice uznają popołudniow ą drzem ­ kę, podczas której dziecko musi siedzieć cicho, za istotny k o n tak t wychowawczy. D obrze jest więc pam iętać, że w izyta w szkole to nie praca z dziećmi w szkole, i że nauka języka to nie chóralne wyliczanie w yjątków gram atycznych. W szkole przesadne ułatw ienia są zawsze utru dn ien iam i, i pow inno się ich unikać za wszelka cenę. I chyba tylko ten w łaśnie problem , tru d n y do dostrzeżenia i usunięcia, w arto powierzyć matce-tygrysicy. Niech pazuram i w ydrapie od szkół lepszy styl pracy, odpow iadający realnie na potrzeby uczniów.

Streszczenie

W 2 0 1 0 roku ukazała się książka Am y Chua Battle Hymn ofth e TigerMother (Hymn bojo­ w y matki-tygrysicy) i w yw ołała szeroką dyskusję w śród pedagogów i otw artego społeczeństw a na tem at czynn ik ów determinujących sukces edukacyjny. Chua stawia prostą i prowokacyjną tezę - m atki chińskie są najlepsze w św iecie, poniew aż nie rozpieszczają swoich d zieci, szybko wprowadzają je do kultury dorosłych, stawiają im w ysok ie w ym agania, są ch łod n e i szorstkie, ale uczą przetrwania i rywalizacji. Chua przeciwstaw ia ten m odel w ychow aw czy perm isyw- nej tradycji Z achodu, w której dzieci mają w łasn ą, naiw ną i sentym entalną kulturę, w łasne sklepy i w ybiegi w dom ach handlow ych. W yniki system atycznych badań edukacyjnych m ówią jednak co innego. Sukces edukacyjny trzeba m ierzyć na różnych skalach, poniew aż zależy od różnych czynników . Dane publikowane przez O E C D pokazują, że poziom nauczania zależy od tradycji edukacyjnej społeczeństw a, poziom u PKB, kontaktów m iędzypokoleniow ych, p o ­ ziom u edukacyjnego nauczycieli i ich pozycji społecznej. Silnie determinującym środowiskiem jest rodzina, ale niekoniecznie matka. Ponadto p oziom w yn ik ów w nauce w ysok o koreluje nie tylko z postaw ą wspierającą rodziców , ale także z ich nawykiem d o spędzania w oln ego czasu z dziećm i. R odzice, którzy biorą sw e d zieci do kina, na w ycieczkę, na plotki i do M cD onalda mogą być p ew n i, że ich dzieci będą m iały statystycznie lepsze oceny niż średnia. Szczegółow e w yn ik i poch odzące z innych źródeł pokazują, że z sukcesem najwyżej korelują stopnie z p o ­ przedniej klasy, zwyczaj rozm awiania rodziców o zdarzeniach w szkole, w yższe w ykształce­ nie rodziców , bycie dzieckiem samotnej m atki, zapisanie ucznia na dodatkow e lekcje muzyki i praca m atki na p ół etatu. Z n iepow odzeniem koreluje bycie dzieckiem afroam erykańskim lub latynoskim , sprawdzanie prac d om ow ych przez rodziców , w oln y czas p o szkole bez nad­ zoru, rozm ow y o postępach szkolnych z ojcem . Ponadto okazuje się też, że in ne czynniki warunkują dobre w yniki w m atem atyce i naukach przyrodniczych, a inne w hum anistyce.

Abstract

The Chinese Tiger Mother

In 2 0 1 0 a book by Am y Chua: Battle H ym n o f the Tiger M other w as published and it sparked a broad d iscussion am ong p ed agogues and the open so ciety about the factors

370 Ja c e k H o łó w k a

d eterm in in g ed u cation al success. Chua form s a sim ple and provocative thesis - the C hinese m others are th e best in th e w orld because they d on ’t sp oil their ch ild ren, quickly introduce them in to th e adult cu lture, have high ex p ecta tio n s o f th em , they are brusque and cold but they teach their children h ow to survive and be com p etitive. Chua show s this educational m odel as a con trast to the W estern m odel, w here the ch ildren have their o w n , naive and sen ­ tim ental cu lture, their ow n shops and catw alks in shopping m alls. T h e results o f system atic research on ed u cation seem to prove som eth in g quite d ifferent. T h e ed u cational success has to be m easured u sing d ifferent scales, because it dep en ds on different factors. The data published by O E C D sh ow that the level o f ed u cation d ep en ds on the ed u cational tradition o f the society, level o f GDP, intergenerational con tacts, level o f education o f teachers and their social status. A strong determ iner is th e fam ily, but not necessarily the m other. Even m ore, there is a strong correlation b etw een the results in learning and a supporting stance o f the parents, but also w ith their habit o f sp en din g free tim e w ith their children. T h e parents w h o take their children to the cinem a, an a trip, gossip w ith them or take them to M c D o ­ nalds, can be sure that their children w ill have statistically higher than the average grades. D etailed results from other sources show that success correlates the m ost w ith grades from previous class, parents’ habit o f talking about th in gs at sch o o l, higher ed u cation o f the pa­ rents, being a child o f a single m other, sign in g th e child up for extracurricular classes from m usic and th e m other w ork in g part-tim e. Failure correlates w ith being an A fro-A m erican or L atino, ch ecking hom ew ork by parents, free tim e after sch ool w ith ou t any supervision, talking about results at sch ool w ith the father. M oreover, it turns out that d ifferent factors d eterm in e g o o d results in m aths and natural scien ce and other in th e hum anities.

Bibliografia

Lucius F. Cervantes. Family Background, Prim ary Relationships, and the High School Dropout. Jour­ nal o f Marriage and Family. Vol. 27, no. 2 (May, 1965), pp. 218-223.

John R obert W arren and Emily Forrest Cataldi. A H istorical Perspective on High School Students Paid Employment and Its Association w ith H igh School Dropout. Sociological Forum. Vol. 21, no. 1 (M ar., 2006), pp. 113-143.

Kimberly G riffin and W alter Allen. M o’ Money, M o’ Problems? The Journal o f Negro Education. Vol. 75, no. 3 (Summer, 2006), pp. 478-494.

Esther H o Sui-Chu and J. Douglas W illms: Effects of Parental Involvement on Eighth-Grade Achieve­ ment. Sociology o f Education. Vol. 69, no. 2 (Apr., 1996), pp. 126-141.

Sandra L. H offerth and John F. Sandberg. How American Children Spend Their Tim e. Journal o f Mar­ riage and Family. Vol. 63, no. 2 (May, 2001), pp. 295-308.

Jong-Wha Lee and R obert J. Barro. Schooling Q uality in a Cross-Section of Countries. Economica. New Series, vol. 68, no. 272 (Nov., 2001), pp. 4 6 5-488.

C handra M uller: M aternal Employment, Parent Involvement, and M athem atics Achievement among Adolescents. Journal o f Marriage and Family. Vol. 57, no. 1 (Feb., 1995), pp. 85-100.

Steven G. Rivkin, Eric A. Hanushek, John F. Kain. Teachers, Schools, and Academic Achievement. Econometrica. Vol. 73, no. 2 (M ar., 2005), pp. 417-458.