View of Saint Basil and saint Augustine

ŚWIATY BAZYLI A ŚWipTY AUGUSTYN

Mimo p o c z u c i a j e d n o ś c i c a ł e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a od p o c z ą t ­ k u IV w . z a z n a c z a ł a s i ę c o r a z w i ę k s z a r ó ż n i c a m ięd zy K o ś c i o ­ łem W schodnim a Z a ch o d n im . N ie b y ła t o a n i r e l i g i j n a , a n i d o g m a ty c z n a c z y t e o l o g i c z n a n i e z g o d n o ś ć , c h o ć o c z y w i ś c i e na u j ę c i e t y c h sam ych prawd w ia r y a c ó ż d o p ie r o na p o b o ż n o ś ć i n a c z e j w p ły w a ł g e n i u s z G reków, a i n a c z e j H zym ian. Jednym z c z y n n ik ó w , k t ó r y na c o d z i e ń r ó ż n i ł W schód od Zachodu Im­ p e r iu m b y ł a o d r ę b n a mowa. Na W sc h o d z ie p anow ał j ę z y k g r e c k i a n a Z a c h o d z ie ł a c i n a . Od 2 3 5 r . r o z p o c z ę ł o s i ę na Z a c h o d z ie w y o o fy w a n ie j ę z y k a g r e o k i e g o , k t ó r e z a k o ń c z y ł o s i ę s t o l a t p ó ź n i e j . D la m ło d z ie ż y r z y m s k ie j g r e k a b y ła j ę z y k ie m s z k o l ­ nym^, c u d z o z ie m s k im . W t e j s y t u a c j i z n a jo m o ś ć p ism ś w .B a z y ­ l e g o na Z a c h o d z ie b y ł a m o ż liw a z a p o ś r e d n ic tw e m p r z e k ła d ó w . Z e t k n i ę c i e s i ę z m y ś lą w i e l k i e g o K a p a d o o c zy k a od b y w a ło s i ę n a j c z ę ś c i e j p o p r z e z z a p o ż y c z e n i a , j a k i c h w sw ych h o m i l i a c h , k a z a n ia c h i p is m a c h d o k o n y w a li k a z n o d z i e j e i p i s a r z e , n p . św .A m b r o ży .

S w .A u g u s ty n b y ł , j a k w iem y, s łu c h a c z e m św .A m b r o że g o , k t ó ­ ry w yd ob yw ał p e r ł y z e s k a r b c a g r e c k i e j m y ś li p o g a ń s k ie j i p r z e ­ k a z y w a ł j e swemu a u d y to r iu m c h r z e ś c i j a ń s k i e m u . P o z o s t a w ia j ą c na boku n i e r o z s t r z y g n i ę t ą k w e s t i ę z n a j o m o ś c i j ę z y k a g r e c k i e ­ g o p r z e z A u g u s ty n a , możemy s t w i e r d z i ć , ż e w r a z i e p o t r z e b y k o r z y s t a ł on z t e k s t ó w g r e c k i c h n i e t y l k o w h o m il ia c h i k a ź a -1 C o n f e s s i o n e s I -1 3 , PL 3 2 , 6 7 0 , t łu m . Z .K u b ia k /W arszaw a -1 9 8 2 ^ /, 1 6 .

286 n i a c h , l e c z t a k ż e w d z i e ł a c h , p r z e z n a c z o n y c h d l a w y k s z t a ł c o ­ n y c h c z y t e l n i k ó w ^ . Aby w y k a z a ć z n a jo m o ś ć t e k s t ó w i p o g lą d ó w b a z y l i a ń s k i c h w p is m a c h ś w .A u g u s t y n a , zw ró c im y p r z e d e w s z y s tk im uw agę na dwa j e g o u tw o r y :" D e G e n e s i a d l i t t e r a m " i " c o n t r a J u l i a n u m ? I n t e r e s u j e n a s t u z w ł a s z c z a u tw ó r p i e r w s z y , b o b a z y l i a ń s k i w pływ n a t r a k t a t " C o n t r a J u l i a n u m " u k a z a n y z o s t a ł w kom en­ t a r z u do j e g o now ego p rz e k ła d u * * . L e k tu ra * D e G e n e s i ad l l t t e - r a m * w s k a z u je n a w y k o r z y s ty w a n i e p r z e z A u g u s ty n a h o m i l i i wy­ j a ś n i a j ą c y c h H e x a e m e ro n , J a łc i e w y g ł a s z a ł on j e s z c z e p r z e d o tr z y m a n ie m s a k r y b i s k u p i e j . Z a g a d n i e n i u tem u p o ś w i ę c i ł p r z e d l a t y dwa g r u n to w n e s t u d i a z n a n y p a t r o l o g n i e m i e c k i B . A l t a n e r ^ . O b e c n ie p ra g n ie m y r o z w in ą ć pew ne m y ś l i w y ż e j w s p o m n ia n e g o u c z o n e g o ^ w y k a z u ją c t r w a ł o ś ć wpływów b a z y l i a ń ­ s k i c h n a ś w .A u g u s t y n a . N a le ż y s i ę o c z y w i ś c i e l i c z y ć z p o ś -2 C o n f e s s i o n e s VI 3 , 3 , PL 3 -2 , 7 -2 0 , K u b ia k 8 9 . 3 P r z e c iw J u l i a n o w i , W s tę p , p r z e k ł a d , k o m e n ta r z k s .W .L b o - r o w i c z /P S P 1 9 , 1 / , W a rsz a w a 1 9 7 7 ; s z c z e g ó l n i e I 1 5 -1 G , 9 2 - 9 5 . 4 J . Q u a s t e n , I n i t i a t i o n a u x P e r e s d e l 'T ! g l i s e I I I , P a r i s 1 9 6 3 , 3 1 2 - 3 1 3 . 5 A u g u s t i n u s u n d B a s i l i u s d e r G r o s s e , " ite v u e b e n e d i c t i n e " 6 0 / 1 9 5 0 / 1 7 - 2 4 ; p r z e d r u k w t e g o ż : K l e i n e p a t r i s t i s c h e S c h r l f t e n , B e r l i n 1 9 6 7 , 2 6 9 - 2 7 6 ; E u s t a t h i u s d e r l a t e i n i s c h e U b e r s e t z e r d e r H e x a e m e ro n - H o m ilie n B a s i l i u s d e s G r o s s e n , " Z e i t s c h r i f t fH r d i e n e u t e s t a m e n t l i c h e W l s s e n s c h a i t " 39 / 1 9 4 0 / 1 6 1 - 1 7 0 , p r z e d r u k w t e g o ż : K l e i n e p a t r i s t i s c h e S c h r l f t e n . . . , 4 3 6 - 4 4 7 ; p o r . E.Am and d e M e n d ie t a - S .Y .K u d b e r g , E u s t a c h i u s , a n c i e n n e v e r s i o n l a t i n e d e s n c u f h o m e l i e s s u r L 'H e x a e m e ro n d e B a s i l e de C e s a r e e . E d . c r i t i - c a , /TU 6 6 / , B e r l i n 1 9 5 8 . 6 A u g u s t i n u s und B a s i l i u s . . . 2 7 0 , n o t a 3 ; 2 7 2 , n o t a 1; E u s t a t h i u s d e r l a t e i n i s c h e U b e r s e t z e r . . . 4 4 2 .

red n ictw em h o m i l i i Ambrożego w y ja ś n ia ją c y c h Hexaemeron. Św.Ambroży ja k wiadomo k o r z y s t a ł w d z i e l e tym z e g z e g e z y B a z y le g o . B ad ając wpływ na św .A u gu styn a w y k o rzy sta n e z o s ­ ta n ą w ie r s z e z K s ię g i R odzaju 1 , 6 - 7 .

O .S o llg n a c , k tó r y o s t a t n i o o b j a ś n i a ł a u g u s ty ń s k i t r a k t a t *TOe G e n e si ad lit t e r a m ? u r z e c z y w i s t n i ł i s t o t n e p o s t u la t y

A lt a n e r a , z e s t a w i a j ą c k r ó tk o t e k s t y św .B a z y le g o w p ły w a ją - 7

oe na u j ę c i e ów .A u gu styn a . U zupełnim y t u t a j s to s u n e k A ugusty na do k o n c e p c j i ś w .B a z y le g o . Przy t e j o k a z j i można b ę d z ie z b a d a ć w y k o r z y s ta n ie p r z e z n ie g o ł a c i ń s k i e g o tłu m a c z e n ia h o m i l i i B a z y le g o , dokonanego p r z e z E u s ta o ju s z a ^ . W zw iązk u z tym t r z e b a z a z n a c z y ć , że j e s z c z e J .Q u a s te n podtrzym uje u p r z e d n io uznawane d a to w a n ie p r z e k ła d u ł a c i ń s k i e g o , c z y l i j e g o p o w s ta n ie praw dopodobnie po 440 r o k u . N ie p r z e p r o w a d z ił on d y s k u s j i z e swym ro d a k iem , mimo z a c y to w a n ia a r ty k u łu o E u sta o ju sz u . p i ó r a B .A lta n e r a ^ .

N a jp ie r w zajm iem y s i ę poglądem ś w .B a z y le g o na t e k s t Rdz 1, 6 - 8 , k t ó r e g o św .A u g u sty n n ie p o d z i e l a . Potem z a ś zwrócimy uwagę na 2 w ie r s z p ie r w s z e g o r o z d z ia łu K s ię g i R odzaju: Rdz 1 .6 : "I r z e k ł Bóg: N ie o h a j p o w s ta n ie firm am ent w środku wody i n ie c h a j o d d z i e l a wodę od wody: Kat e t n e v 6 8e&ę yevT)-

6^}TM OTepĆMpct żv p^cny to u C&ottog, Mat gotm 6t,axm p^ov &v& p ć c o v C Satoę Mat C&a-toę

Rdz 1 .7 : " I u c z y n ił Bóg firm am ent o r a z o d d z i e l i ł wodę pod

7 La G enese au s e n s l i t t e r a l en douze l i v r e s / B l b l i o t h e ą u e A u g u s tin ie n n e = BA 4 8 - 4 9 / ; BA 4 9 ,6 0 4 - 6 0 6 .

8 P o r . n o tę ó .

9 Q u a sten , d z . c y t . , 3 1 2 -3 1 3 .

288

s k le p ie n ie m od wód ponad s k le p ie n ie m " : Kat Ż!tofr)CEv 6 8 s6 ę T& OTEpSmpa* Kat 6t,EX^P<-dEv ó 6EÓę Av& p śco v ToC C&atoę 8 7jv ^TCOKaTG) ToC atEpEtźpaToę, Kat Av& p śco v Tov C5a*coę toO ćxdCvm yoO dTEpE^pa-coę

R d z . 1 . 8 : I n a z w a ł Bóg s k l e p i e n i e n ie b e m : K a t Ż K d \s a s v ó 6E&Q TÓ CTEpśmpa o u p a v d v " .^ ^

Rdz, 1 ,2 : "Z iem ia z a ś b y ła n io w id z ia ln a i nieuporządkow ana: .'H 6ź: yf) ?)v A ópatoę Kat AKaTaoKEÓaotoę^^.

S w .B a z y li kom entuje pow yższe s ło w a b i b l i j n e w I I h o m ilii o b j a ś n ia j ą c e j Hexaemeron, p o św ię c o n e j o b j a ś n ie n iu firm am entu n ie b a . Zwracamy o c z y w iś c ie uwagę na o p in ię k a z n o d z ie i s k r y t y ­ kowaną p r z e z A u gu styn a. Kom entując z a r a z na w s t ę p ie h o m ilii 6 w ie r s z K s ię g i R odzaju B a z y li mówi, że w ola Boża i p ew ien im p u ls duchowego ruchu j e s t Słowem Bożym, k t ó r e w s p ó łd z ia ła w d z i e l e s tw o r z e n ia z B ogiem . N a ^ ę p n ie r o z t r z ą s a z a g a d n ie ­ n ie czy n ie b o stw o r z o n e na p o c z ą tk u j e s t firmamentem zwanym ró w n ież niebem , t z n . , czy są dwa n i e b i o s a , / r o z d z . 3 / . K apadocczyk podtrzym uje t o r o z r ó ż n ie n ie z e w zględ u na sw oją e g z e g e z ę l i t e r a l n ą Pism a ś w ., ch oć owa d o sło w n o ść d a le k a j e s t od s k r a j n o ś c i . S t r e s z c z a n a s t ę p n ie o p in ię f i l o z o f ó w z a -

14

c z y n a ją c od u z n a ją c y c h je d n o n ie b o , ja k P la to n i A r y s t o t e ­ l e s ^ , a k o ń czą c na t y c h , k tó r z y ja k Demokryt^^, przyjm ow ali n i e z l i o z o n o ś ó św ia tó w ^ ? . Swoje sta n o w isk o p r z e d s ta w ia

11 Horn, i n Hexaemeron I I I 4 , PG 2 9 ,6 0 B, SCh 2 6 ,2 0 2 . 12 H o m .,in Hexaemeron I I I 8 , PG 2 9 ,7 2 B, SCh 2 6 ,2 3 0 . 13 Horn, i n Hexaemeron I I 1 , PG 2 9 ,2 9 A, SCh 2 6 ,1 4 0 . 14 T im a io s 3 2 c -3 3 a . 15 M e ta p h is ic a 1 1 ,8 ; De c o e lo i , 9 . 16 D io g e n e s L a e r t io s 9 ,4 4 . 17 Y .C o u rto n n e, S t . B a s i l e e t l ' h e l l e n i s m e , P a r is 19 3 4 , 73; p o r . św.Am broży, Horn, i n Hexaemeron I I I 2 , 5 , PSP, 4 ,6 3 .

w n astęp u ją o y o h słow ach : "Jesteśm y d a le c y od powątpiewania w d r u g ie n ie b o , że poszukujemy t r z e o i e g o ^ . Wspomina w resz­ c i e k rótk o o p oglądach egzegetów c h r z e ś c ij a ń s k ic h , z k tóryoh je d n i w idzą w tym r o z r ó ż n ie n iu n ie b io s ty lk o ogólny o p is stw o r z e n ia n ie b a i ziem i o ra z sz c z e g ó ło w sz e p r z e d sta w ie n ie s tw o r z e n ia każdej p o s z c z e g ó ln e j r z e o z y , drudzy z a ś , do k tó ­ ryoh p rzy zn a je s i ę i B a z y li, przyjm ują w ie lo ś ć n ie b io s ze w zględu na t o , że d r u g ie n ieb o ma osobną nazwę i w łasną cz y n

-n o śó , musi s i ę w ię c r ó ż -n ić od p ierw szeg o w ięk szą s t a ł o ś c i ą i9

swej natury i s p e c j a ln ą fu n k c ją .

W d a ls z e j c z ę ś c i h o m ilii k a z n o d z ie ja p rzech o d zi do ana­ l i z y w ie r s z a 7 , mówiącego o r o z d z ie le n iu wód p rzez Stw órcę: jed n e b y ły p o n iż e j s k le p i e n i a , d r u g ie za ś nad sk le p ie n ie m / r o z d z . 4 / . B a z y li za sta n a w ia s i ę n ajp ierw nad zarzutem s k i e ­ rowanym p rzeciw w ia ry g o d n o ści tw ie r d z e n ia zaw artego w 7 w ie r ­ s z u . Brzmi on n a stę p u ją c o : Skoro s k le p i e n i e , jak widzim y, j e s t cia łem k u lis ty m , woda za ś spływ a z w yższych m ie jsc ku n iższy m , t o ja k może j e utrzymaó wypukła p ow ierzch nia? Kaz­ n o d z ie ja ro zw ią zu ją o te n z a r z u t, z n iż a s i ę do poziomu s ł u ­ chaczy i w y ja ś n ia , że wyobrażamy s o b ie t y l k o , i ż n iebo j e s t s k le p ie n ie m , a l e z te g o n ie w ynika, aby o z ę ś ć w k lę s ła i c z ę ś ó wypukła m u siały być id e n ty czn e^ ^ .

18 Horn, i n Hexaemeron I I I 3 , PG 29 ,5 7 B , SCh 2 6 ,1 9 8 ; p or. św.Ambroży, Horn, i n Hexaemeron I I I 2 , 6 , PSP 4 ,6 4 . 19 Horn, i n Hexaemeron I I I 3 , PG 2 9 ,6 0 A, SCh 2 6 ,2 0 2 ; p o r.

św.Ambroży, d z . c y t . I I I 2 ,9 - 1 0 , PSP 4 ,6 6 - 6 7 .

2 0 . Horn, i n Hexaemeron I I I 4 , PG 2 9 ,6 0 BC, SCh 2 6 ,2 0 4 -2 0 6 ; p o r. św.Ambroży, d z . o y t . , I I I 2 , i i , PSP 4 ,6 7 - 6 8 .

2 9 0

N a s t ę p n i e k a z n o d z i e j a p o w o łu je s i ę n a pow agę P is m a św . / P s 1 7 , 3 ; P s 7 4 , 4 ; P s 1 5 0 , 1 / , w e d łu g k t ó r e g o s k l e p i e n i e j e s t sy n o n im em s i ł y . Mówca p r z y p o m i n a swym s łu c h a c z o m p o g lą d p e r y p a t e t y k ó w o n i e r u c h o m o ś c i z i e m i i j e j c e n t r a l n y m m i e j s ­ c u we w s z e c h ś w i e c i e , a n a s t ę p n i e s t o s u j e g o do o l b r z y m i e j m asy w ód, k t ó r e c i ą ż ą k u d o ło w i i o t a c z a j ą b e z r u c h u z i e m i ę / r o z d z . 5 / . P o d n o s z ą c z a ś s ł u c h a c z y d o p o z io m u s w o je g o wy­ k s z t a ł c e n i a , tłu m a c z y n i e w y s ł o w i o n ą o b f i t o ś ć w o d y : b y ł a o n a p o t r z e b n a d l a z a c h o w a n ia ró w n o w a g i m ię d z y p i e r w i a s t k a m i , c z y l i o g n ie m i w o d ą , k t ó r e s ą s o b i e p r z e c i w s t a w n e i d ą ż ą do 21 n i s z c z e n i a s i ę w z a je m n ie . Tym a rg u m e n te m w ł a ś n i e u z a s a d n i a k o n i e c z n ą o b f i t o ś ć w o d y , by o g i e ń , j e j p r z e c iw s ta w n y ż y w i o ł , 22 , j e j n i e p o c h ł o n ą ł . K a z n o d z i e j a w y j a ś n i a d a l e j czym j e s t s k l e p i e n i e p o d a j ą c j e g o n e g a ty w n e i p o z y ty w n e o k r e ś l e n i e : n i e j e s t ono s u b s t a n c j ą t w a r d ą , s o l i d n ą , c i ę ż k ą i s t a w i a ­ j ą c ą o p ó r 2 3 . Gdyby f ir m a m e n t m i a ł t a i c i e c e c h y , t o z i e m i a z a s ł u g i w a ł a b y n a nazw ę s k l e p i e n i a . Aby p o z y t y w n i e o k r e ś l i ć f ir m a m e n t n i e b i e s k i B a z y l i z w r a c a s i ę do t r e ś c i P is m a ś w ., g d z i e j e s t o n poró w n y w an y do n a j l ż e j s z y c h s u b s t a ń o j i n i e ­ d o s t r z e g a l n y c h z m y s ła m i. S k l e p i e n i e w tym u j ę o i u j e s t l e k ­ k ą r o z r z e d z o n ą i n i e p o d p a d a j ą c ą pod z m y s ły s u b s t a n c j ą c i a ł p o n a d z i e m s k i c h . B a z y l i n i e g a r d z i t u w y o b ra ż e n ie m u ł a ­ t w i a j ą c y m z r o z u m i e n i e f ir m a m e n tu j a k o m i e j s c a d z i e l ą c e g o t o , 21 P l a t o n , T im a io s 5 6 e ; C h a l c i d i u s , C o m m e n ta riu s i n T im a io n 3 3 2 . 22 Horn, i n H e x a e m e ro n I I I 5 , PG 2 9 , 6 5 A, SCh 2 6 , 2 1 4 - 2 1 6 ; p o r . św .A m b ro ż y , d z . c y t . , I I I 2 , 1 2 - 1 3 , PSP 4 , 6 8 - 7 0 . 23 Horn, i n H e x a e m e ro n I I I 7 , PG 2 9 , 6 8 C , SCh 2 6 , 2 2 2 ; p o r . św .A m b ro ż y , d z . c y t . , I I I 2 , 1 5 , PSP 4 , 7 1 - 7 2 .

co w i l g o t n e i k i e r u j ą c e g o ku g ó r z e c z ę ś ć le k k ą i p r z e f i l t r o - w an ą, od t e g o , co g ę s t s z e i z i e m s k i e , s p y c h a j ą c e ku d o ło w i.

Po p o le m ic e z p e r y p a te ty k a m i k a z n o d z i e j a w y j a ś n i a j ą c wspom­ n ia n y j u ż p r z e z n a s 8 w i e r s z K s i ę g i R o d z a ju p r z e c h o d z i do t e ­ m atu n a j b a r d z i e j n a s i n t e r e s u j ą c e g o z e w z g lę d u na je g o s t r e s z c z e n i e i o c e n ę p o d a n ą p r z e z A u g u s ty n a . W id z ie liś m y , że od­ r ó ż n i a ł on s k l e p i ć n i e od n i e b a , o b e c n ie z a ś n a p o ty k a w b i ­ b lijn y m komentowanym w i e r s z u s fo rm u ło w a n ie s p r z e c z n e z tym s tw ie r d z e n ie m : "A s k l e p i e n i e n azw ał Bóg n ie b e m " . R o zw iązu ­ j ą c t r u d n o ś ć , B a z y l i , z a r a z na p o c z ą tk u z a s t r z e g a s i ę , że nazwę " n ie b o " s t o s u j e do nazwy " s k l e p i e n i e " d z i ę k i p o d o b ie ń ­ stw u z ach o d zącem u m iędzy jednym a d ru g im : J)ę KupCmg p&v ż -rś - p<y Trję npootifopfoK ; ś y a p p o ^ o ń c ą ę , x a 8 ' ApoCmcuu 6& K at T o ó to u tiETaXapj3(ivovToę TTję KX^cstoę - t a k , że t a sam a nazw a

o d n o s i s i ę w ł a ś c i w i e do d r u g i e j r z e c z y w i s t o ś c i , p o d sta w ą z a ś t a k i e g o r o z u m ie n ia j e s t p o d o b ie ń s tw o " ^ ^ . K a p a d o c c zy k , z g o d n ie ze swymi p o p r z e d n im i wywodami, k i e r u j e uwagę swych s ł u c h a c z y k u Pism u św . / P s 8 , 9 ; PS 1 0 6 ,2 6 ; Rdz 1 ,2 ; Pwt 3 3 ,

1 3 - 1 5 / , g d z ie n ie b o o z n a c z a m ie js o e w i d z i a l n e ze w z g lęd u n a z w a r to ś ć i s p ó j n o ś ć p o w i e t r z a n i e d o s t r z e g a l n ą oczym a. P o w ie tr z e ze w z g lę d u n a swą w i d z i a l n o ś ć z a s ł u g u j e n a m iano n i e b a : notp& TÓ ó p ao 8 o ^ Tąę Tou oApotvou T tpocąyopfaę (A śp o ę) A ^ io u p ś c o u " 2 5 . S u s z ę z a ś w y j a ś n i a r a c j o n a l n i e w o p a r c i u

o p o w y ższe t e k s t y b i b l i j n e ja k o b r a k wód u n o s z ą c y c h s i ę w p o w i e t r z u i z a p e w n ia ją c y c h ż y z n o ś ć z i e m i . R osa n a to m ia s t

i d e s z c z , j a k i e w e d łu g n a tc h n io n y c h a u to ró w s p a d a j ą z n i e ­ b a n a r o z k a z B oży, p a n u j ą nad g ó r n ą k r a i n ą , gdy o p a ry g ro m a

-24 Horn, i n IIex aem ero n I I I 8 , PG 2 9 ,T 2 B , SCh 2 6 ,2 3 0 . 25 Jw .

- 292 d z ą s i ę na w yżynach i p o w ie tr z e s t a j e s i ę g ę s t s z e z powodu s t ł o c z e n i a w ia tr ó w , w ilg o ć z n a j d u j ą c a s i ę w chm urach z g ę s z - c z a s i ę i s t ą d p o c h o d z ą k r o p l e , k t ó r e d z i ę k i c ię ż a r o w i c z ą ­ s t e c z e k s p a d a j ą n a d ó ł . Ś n ie g z a ś p o w s ta je , k ie d y w ilg o ć d z i ę k i z d e r z e n i u w ia tró w z a m ie n ia s i ę w p i a n ę , p r z e c h o d z ą c ą p r z e z p r o c e s o z i ę b i e n i a i z u p e łn e g o z lo d o w a c e n ia . Te p r z y ­ r o d n i c z e o p i n i e ó w .B a z y le g o wywodzą s i ę od A r y s t o t e l e s a ^ . W każdym r a z i e w ed łu g d o sło w n eg o w y k ład u B i b l i i sto so w a n e g o p r z e z B a z y le g o , wspom aganego p r z e z f i l o z o f i ę g r e c k ą , k t ó r e j n i e o m ie s z k u je k ry ty k o w a ć z a j e j p raw dopodobne t y l k o w y n ik i można w i d z i e ć , z g o d n ie z d o ty c h c z a so w y m i ro z w a ż a n ia m i, c a ­ ł ą n a t u r ę w i l g o t n ą , k t ó r a u tr z y m u je s i ę w p o w ie tr z u nad g ł o ­ wami l u d z i . A u to r sam o d r z u c a a l e g o r y c z n ą i n t e r p r e t a c j ę wód / r o z d z . 9 / k w a l i f i k u j ą c j ą w s p o s ó b n ie c o z ł o ś l i w y ja k o o p o ­ w ia d a n ia s t a r y c h k o b i e t . Woda d l a B a z y le g o j e s t wodą i n ie o z n a c z a żad n y ch mocy duchow ych czy n i e c ie le s n y c h .W id z im y , że B a z y li w yprow adza wody p o n a d n i e b i e s k i e z p o w i e t r z a , s t a r a j ą c s i ę w t e n s p o s ó b r o z w ią z a ć z a g a d n i e n i a w y n ik a ją c e z d o s ło w n e ­ go w y k ład u a n a liz o w a n y c h p r z e z n a s t r z e c h w ie r s z y /R d z 1 ,6 - 8 / , w y k o r z y s tu ją c p rz y tym o o z y w iś c ie ó w c z e sn ą w ie d z ę p r z y r o d n i ­ c z ą . A u g u sty n p i s a ł sw ój t r a k t a t "De G e n e si ad l i t t e r a m " w l a t a c h 3 9 9 -4 1 6 . K s ię g a z a ś I I , k t ó r a n a s n a j b a r d z i e j i n t e r e s u ­ j e z r a c j i k o m e n to w a n ia w spom nianych w y żej w ie r s z y / I I , 1 1

-26 0 d e s z c z u : M e te o r. I 9 ,3 4 6 b 3 0 ; I 11, 347 b 18; De g e n e s i a n im a liu m I I 2 , 753 b 10; O chm u rze z l o d o w a c i a ł e j : Me­ t e o r . I 11, 347 b 2 3 . B l i ż s z y j e s t j e s z c z e t e k s t P s .A r y s ­ t o t e l e s a , De mundo IV 394 a 3 7 .

l i / p o w sta ła w 402 roku^^. Cytujo w n ie j rów nież i omawia w k ilk u m ie js c a c h , te k s ty B azylego z an alizow an ej poprzed­ n io I I I h o m ilii do K s ię g i R odzaju.

Wykazał t o , ja k ju ż wspom inaliśm y^^, B .A lta n e r , szczeg ó ło w o z a ś u z a s a d n ił O .S o lig n a c , z e s ta w ia ją c ł a c i ń s k i p rzek ła d E u sta o ju sz a z perykopą A ugustyna. Ten n ie podaje jednak na­ zw isk a a u to ra p rze d sta w io n e j p rzez s i e b i e o p i n i i , zadaw ala- ją o s i ę ty lk o ogólnym wskazaniem przy pomocy zaimka "quidam"**^ / n . 7 / . Zaraz na p o czą tk u I I k s i ę g i pokazuje tr u d n o śc i p ły ­ nące z u m ie jsc o w ie n ia wód ponad sidereum caelum /r o z d z . 2 / , ze w zględu na ic h w ła ściw y c i ę ż a r , k tó ry sp raw ia, że wody winny s p ły n ą ć na z ie m ię , a lb o być zaw ieszon e w s t a n i e l o t ­ nym w s ą s ie d z t w ie z ie m i. Dla b isk u pa Hippony rozw iązyw anie t e j tr u d n o śc i p rze z u o ie k a n ie s i ę do wszechmocy B o ż e j, jak to o ż y n ił Ambroży**!, n ie j e s t poprawne. Apel ta k i do w szech­ mocy B ożej za k ła d a łb y c i ą g ł y cud i u n iem o żliw ia łb y badanie p rzy ro d y , a w ła ś n ie porządek natury wymaga, by go uzgadniać z Pismem św. O czy w iście Augustyn p rzyjm u je, że Bóg może n ie k ie d y sp raw iać duda, np. by o liw a p o zo sta w a ła p o n iże j poziomu wody, a le t a k i w yjątek n ie um ożliw iałby p ozn ania prawa p rzy ro d y , że c i a ł o l ż e j s z e zn a jd u je s i ę w y ż e j, n iż o i ę ż s z e . Powyższe w y ja ś n ie n ia Augustyna za w ie ra ją d ysty n k ­ c j ę między Bożą w ład zą, a b so lu tn ą i uporządkowaną.

Przypo-27 Wnioskujemy to z e wzmianek w d zieła o h ł" S p r o sto w a n ia " / I I , 2 5 / oraz "Przeciw P e ty lia n o w i" / I I i i 8 / , g d zie j e s t mowa o p a p ieżu Anastazym , k tó r e g o p o n t y fik a t trw a ł od 309 lub 401 do 402 r .

28 P or. n o tę 5 .

29 La Genese au se n s l i t t e r a ł , BA 4 8 ,5 9 6 -5 9 7 .

30 De G enesi ad l it t e r a m I I 7 , PL 3 4 ,2 6 5 , PSP 2 5 ,1 3 3 -1 3 4 . 31 Horn, i n Uexaemeron I I 3 ,1 0 , PSP 4 ,6 6 . R ozw iązania t a ­

294

-m ina on ró w n ie ż t e o r i ę -m ie js c n a t u r a l n y c h k a ż d e g o p i e r w i a s t ­ k a , s t w i e r d z a j ą c , że m i e j s c a n a t u r a l n e z a l e ż ą od w ła ś c iw o ś c i

ty c h ż e p ie r w ia s tk ó w / r o z d z . 3 / . S tą d t o w ł a ś n i e f i l o z o f o w i e w y p r o w a d z ili w n io s e k o n ie m o ż liw o ś c i i s t n i e n i a wód p o n a d n ie - b i e s k i c h z powodu w ię k s z e j l e k k o ś c i p o w i e t r z a , n i ż wody / r o z d z . 6 / . Z te g o w y n ik a , b e z ż a d n e j ujmy d l a B a z y le g o , b a r ­ d z i e j f i l o z o f i c z n y i t e o l o g i c z n y c h a r a k t e r d o c ie k a ń A u g u s ty ­ n a . W tym w ł a ś n i e m ie js c u swych ro z w a ż a ń u m ie s z c z a on f r a g ­ m ent B a z y le g o w p ro w a d z a ją c go po ch leb n y m d l a K a p a d o c c zy k a z d a n ie m : "laudabiliter oonatus eat" B a z y li z n a t r u d n o ś ­ c i z w ią z a n e z e g z e g e z ą w spom nianych t r z e c h w i e r s z y , a l e n i e wysuwa żadn y ch o b i e k c j i w y n ik a ją c y c h z c i ę ż a r u p ie r w ia s tk ó w czy i c h m ie js c w ła ś c iw y c h . Owszem, o d n o s i s i ę j a k s ł y s z e l i ś ­ my, k r y t y c z n i e do p ew n o ści wyników b a d a ń f i l o z o f i c z n y c h , a naw et p r z y r o d n i c z y c h . B a z y li w edług A u g u s ty n a w y j a ś n i a , że p o w ie tr z e n a s o t a c z a j ą c e w s k a z u je nazwę n i e b a . Term inem tym bowiem p o s ł u g u j ą s i ę l u d z i e n i e t y l k o w c o d z ie n n e j m ow ie, a l e i w zw yczajnym s p o s o b ie b i b l i j n e g o w y r a ż a n ia się /t a m ­ ż e / . Po w y k a z a n iu z a ś , że p o w i e t r z e ma m iano n i e b a b is k u p C e z a r e i c h c i a ł , by i s k l e p i e n i e t a k s i ę n a z y w a ło . W y ja ś n ie ­ n i e to z n a j d u j e u z a s a d n i e n i e w tym , że s k l e p i e n i e o d d z i e l a pewne o p a ry wód od g ę s t s z y c h wód s p ły w a ją c y c h na z ie m ię / t a m ż e / . N a g ro m ad zen ie b a r d z o r o z r z e d z o n y c h k r o p l i d a je znany w y g ląd chmurom. J e ż e l i one g ę s t n i e j ą i tw o r z ą w i e l ­ k i e k r o p l e , k t ó r y c h n i e może u trz y m a ń p o w i e t r z e , to z p o ­ wodu swego c i ę ż a r u s p a d a j ą w p o s t a c i d e s z c z u / t a m ż e / . Ba­ z y l i w o p a r c i u o p r z y k ł a d p o w i e t r z a z n a j d u j ą c e g o s i ę m ię ­ dzy m orzam i r o z c i ą g a j ą c y m i s i ę p o n i ż e j a w ilg o tn y m i o p a r a

m i, k tó r y c h s k u p ie n ie tw orzy chm ury, c h c ia ł ud ow od n ić, że n ie b o j e s t u m ie jsc o w io n e m iędzy jed n ym i wodami a d r u g im i..

A u gu styn i n a c z e j r o z w ią z y w a ł p r z e d s ta w io n e t r u d n o ś c i . Skoro c i ę ż a r n a tu r a ln y o h p ie r w ia s tk ó w n ie s t a j e na p r z e ­

s z k o d z ie , by woda z a m ie n io n a w opary u n o s i ł a s i ę ponad po­ w i e t r z e , to d la c z e g o n ie p r z y j ą ć , ż c J e s z c z e l ż e j s z e opa­ ry mogą u n o s ić s i ę ponad n ie b o / r o z d z . 8 /? Swą h ip o t e z ę o p a r ł na n ie s k o ń c z o n e j p o d z i e l n o ś c i c i a ł . W d a lszy m c ią g u swych rozw ażań A u gu styn o d w o łu je s i ę do tr a d y c y j n e j o p i n i i o n ajw ięk szym z im n ie panującym na p l a n e c i e S a tu r n / r o z d z . 9 / . Czy zim na t e g o n i e można tłu m a c z y ć b l i s k o ś c i ą wód p o - n a d n ie b ie s k ic h / r o z d z . 1 0 /? Są to j e g o zdaniem k o n ie k t u r y , k t ó r e w sk a z u ją , ż e u z n a n ie te g o r o d z a ju wód j e s t n iero zu m ­ n e . B isk u p Hippony p o d k r e ś la w r e s z c i e , że pow inniśm y ta k ż e przyjm ować powagę Pism a ś w ., k t ó r e n ie s p r z e c iw ia s i ę p r a ­ wu n a tu r a ln e g o o ię ż a r u p ie r w ia s t k ó w . O s t a t e c z n ie jed n ak p r z y z n a je s i ę do sw ej n ie w ie d z y , co t o s ą z a wody, i w j a ­ k i sp o só b mogą s i ę zn ajd ow ać na w yżynach n i e b i e s k i c h .

Próbę w y j a ś n ie n ia ty c h t r z e c h k ło p o t liw y c h w ie r s z y b i ­ b l i j n y c h można porów nać z innym i w ypow iedziam i a u g u s t y ń s k i- m i. T rzeb a t u n a jp ie r w w sk azać na w c z e ś n ie j s z y /r o z p o c z ę t y w 388 r . / tra k ta t'* D e G en esi c o n tr a Manioheos',' g d z ie c zy ta m y , ż e wody p o n a d n ie b ie s k ie s ą m a te r ią n i e o i o l e s n ą r z e c z y n i e ­ w id zialn ych *^ ^ . N ie k tó r z y n i e w y m ie n ie n i p r z e z n ie g o a u to r z y s ą d z ą , że wody t e p r z e w y ż s z a ją n ie b o n ie sw o ją l o k a l i z a c j ą , a l e g o d n o ś c ią n a tu r y . W niedokończonym z a ś kom entarzu"De Ge­ n e s i ad l i t t e r a m l i b e r im p e r fe c tu s " / z 393 r . / A ugustyn

296

-uważa, że firmament n ie b ie s k i j e s t wprawdzie m a te r ia ln y , a le otrzym ał swój gatunek i formę n ie m a te r ia ln ą * ^ . W d z i e le tym jednak wzywa do o s t r o ż n o ś c i, by lek k o m yśln ie n ie uznać za znane t o , czeg o s i ę n ie z n a . Ciekaw sze w ytłum aczenie ty c h wód znajdujem y w «W yznaniach''pisanych w 401 ro k u *^ . Augustyn u cie k a s i ę tu do a le g o ry c z n e g o u to żsa m ia n ia wód p o n a d n ie - b le s k ic h z a n io ła m i. Czytamy tam ró w n ież: "Widzimy u tw ie r ­ d ze n ie n ie b ie s k i e ,c o możemy pojmować, alb o ja k o górną c z ę ś ć m a te ria ln e g o ś w ia ta , o d d z ie la ją c e g o wody duchowe w gó rze od m a te ria ln y ch wód w d o l e , alb o ja k o p r z e s tr z e ń p o w ie trzn ą ^ ^ . Egzegezę tę p ó ź n ie j A ugustyn u znał za n iero zw ażn ą, bo z a g a ­ d n ie n ie j e s t n ie z g ł ę b i o n e ^ / r o z d z . 1 1 ,3 2 / . W**Państwie Bożym** au to r c y t u je znów pogląd u to ż sa m ia ją c y wody p o n a d n ie b ie sk ie z aniołami** . Podaje rów nież z a r z u t o c ię ż a r z e p ierw iastk ów i p rz e ciw s ta w ia im o p in ię o c ie c z y ślu zo w ej / fle g m ie / u to ż ­ sam ianej z wodą, a z n a jd u ją c e j s i ę w g ło w ie . Odpowiada

na

Z z e s ta w ie n ia wypowiedzi św .A u gustyna d o ty cz ą cy ch z a ­ g a d n ie n ia wód p o n a d n ie b ie sk ic h w yn ik a, że n a j l e p i e j o d zw ie

r-34 De G en esi ad lit t e r a m l i b e r im p e rfe c tu s 3 0, PL 3 4 ,2 3 2 , PSP 2 5 ,9 8 .

35 C o n fe s s io n e s X I I I i 8 , PL 3 2 ,8 5 4 , Kubiak 284. 36 Tamże X I I I 3 2, PL 3 2 ,8 8 5 , Kubiak 302.

37 R e tr a o ta tio n e s I I 6 ,2 , PL 3 2 ,6 3 2 , PSP 2 2 ,2 5 1 : "Zaś w księ­ dze t r z y n a s t e j /Wyznań/ n a p isa łem : " S k le p ie n ie pow stało pomiędzy wyższymi wodami duchowymi a n iższy m i c i e l e s n y ­ m i" , to w yraziłem s i ę n ie d o ść ro z w a ż n ie . Sprawa ta j e s t bardzo ta je m n ic z a " .

38 De c i v i t a t e Dei X I 3 4 , PL 4 1 ,3 4 7 , tłu m . W .Kornatow ski /Warszawa 1977/ I I 47.

c i e d l a j ą j e g o p o g lą d na t e n tem at sło w a za w a rte w I I k s i ę - dze"De G e n e si ad lltte r a m ^ ' W in n y c h d z i e ł a c h waha s i ę od a le g o r y c z n e j w y k ła d n i do o s tr o ż n e g o z a w ie s z e n ia s ą d u . Wyni­ ka z t e g o , że 3 h o m ilia ś w .B a z y le g o p r z y c z y n iła s i ę do wy­ r a ż e n i a p r z e z A u gu styn a sw ego d o j r z a łe g o p o g lą d u na badane z a g a d n ie n ie .

Reasum ując s t w i e r d z i ć t r z e b a , ż e A u gu styn c z y t a ł t e ho m l l i e w p r z e k ła d z ie E u s t a c j u s z a . Ambroży z a ś o d e g r a ł t y lk o r o l ę d r u g o r z ę d n ą w p r z e k a z a n iu A ugustynow i h o m i l i i B a z y le ­ g o .