M A R IA N B IS K U P
Powinności pańszczyźniane chłopów czynszow ych w Prusach
Krzyżackich w pierwszej połow ie XV w ieku
i
P roblem atyka
stosunków
gospodarczo-społecznych
w
państw ie
krzyżackim w P rusach w 1 poł. XV w. stała się w ostatnich latach
przedm iotem żywszego
zainteresow ania
w
historiografii
polskiej.
Z uw agi na znaczenie tego tem atu, jako kluczowego dla zrozumienia
kryzysu państw a zakonnego i jego upadku politycznego, rozw ijanie dal
szych badań w tym k ieru n ku w ydaje się najbardziej uzasadnione. O stat
nie prace polskie, zwłaszcza M. M a ł o w i s t a 1 i B. G e r e m k a 2,
zwróciły uw agę na szereg nie uw zględnionych dotąd zagadnień, dotyczą
cych nie tylko sytuacji rycerstw a i mieszczaństwa, lecz także ludności
chłopskiej państw a zakonnego. Jednym z problem ów szczególnie waż
kich okazała się kw estia narastan ia chłopskich powinności pańszczyźnia
nych, przejaw iających się w szczególności w form ie szarw arków . Problem
ten okazał się zresztą najtru d n iejszy dla szczegółowej analizy ze względu
na szczupłość bazy źródłowej, nasuw ającej możliwość odm iennej in te r
pretacji, jak również ze względu na b rak dla omawianego okresu pełniej
szych opracow ań problem atyki w ew nętrznej gospodarki P ru s K rzyżac
kich, zwłaszcza zaś gospodarki folwarcznej. Z tych powodów arty k u ł
niniejszy zmierza do w skazania nie znanych dotąd przekazów źródłowych
(z A rchiw um Zakonu Krzyżackiego) oraz aspektów badawczych, które
umożliwiają częściową w eryfikację względnie m odyfikację rozbieżnych
dotąd poglądów badaczy na zagadnienie pańszczyzny chłopskiej w P r u
sach. W yniki te trak to w ać zresztą należy tylko jako jeden z głosów
w dyskusji nad tą złożoną problem atyką rozw ijanej w łaśnie na łam ach
..Przeglądu Historycznego“.
Z góry zastrzec się należy, iż istniejący m ateriał źródłowy, naw et
1 M. M a i o w i s t , P o l i t y k a g o s p o d a r c z a Z a k o n u K r z y ż a c k i e g o w X V w ., P a m i ę t n i k V I I Z j a z d u H i s t o r y k ó w P o ls k i c h w e W r o c ł a w i u , W ro cła w 1948; t e n ż e , S t u d i a z d z i e j ó w r z e m i o s ł a w o k r e s ie k r y z y s u f e u d a l i z m u w z a c h o d n i e j E u ro p ie w X I V i X V w i e k u , W a rsza w a 1954; t e n ż e , P o d s t a w y g o s p o d a r c z e p r z y w r ó c e n i a j e d n o ś c i p a ń s t w o w e j P o m o r z a G d a ń s k i e g o z P o l s k ą w X V w i e k u , P H X L V , 1954, n r 2— 3. 2 B . G e r e m e k , Z e s t u d i ó w n a d s t o s u n k a m i g o s p o d a r c z y m i m i ę d z y m i a s t e m a w s i ą w P r u s a c h K r z y ż a c k i c h w 1 p o ł o w i e X V w i e k u , P H X L V II, 1956, n r 1; t e n ż e , P r o b l e m s i ł y r o b o c z e j w P r u s a c h w p i e r w s z e j p o ł o w i e X V w ., P H X L V H I, 1957, nr 2. PRZEGLĄD HISTORYCZNY Tom L III — zeszyt 3
mimo jego poszerzenia, pozwala na zajęcie się tylko zagadnieniem po
winności pańszczyźnianych chłopów czynszowych, tj. osiadłych na p ra
wie chełmińskim. Jest to zresztą najw ażniejsza grupa ludności wiejskiej
w państw ie zakonnym, najbardziej uprzyw ilejow ana pod względem
praw nym w śród ogółu tej ludności, odgryw ająca czołową rolę w gospo
darce w ew nętrznej P ru s 8. P rzem iany zachodzące w jej sytuacji rzu tu ją
bez w ątpienia na położenie pozostałych grup ludności chłopskiej, osia
dłej na praw ie polskim czy pruskim . Po drugie — specyfika m ateriału
źródłowego pozwala na uw zględnienie przede w szystkim sytuacji chło
pów czynszowych osiadłych we wsiach Zakonu, a więc w gruncie rzeczy
najliczniejszych w porów naniu z chłopami własności kościelnej czy ry
cerskiej, a częściowo i porównawczo — zam ieszkującej latyfundia
biskupie.
II
Zagadnienie pańszczyźnianych powinności krzyżackich chłopów czyn
szowych ma już za sobą sporą literatu rę. Dotyczy ona zarówno początków
powinności chłopskich, jak i ich n arastania po r. 1410. K w estia początków
szarw arku chłopów czynszowych stanow iła przedm iot sporu badaczy
niemieckich, zajm ujących się zwłaszcza problem atyką kolonizacji w iej
skiej P rus. Na ogół przew ażyła opinia, sprecyzowana już przez L, W e-
b e r a, o ugruntow aniu się powinności szarw arkow ych od lat trzydzie
stych XIV w.4, zresztą najp ierw (do początków XV w.) w nieznacznych
rozm iarach 2— 6 dni z łana, szczególnie w okresie żniw, a zwłaszcza
przy sprzęcie siana 5. Znalazło to swoje odbicie w dokum entach lokacyj
nych wsi czynszowych w ystaw ianych tak przez władze krzyżackie, jak
i biskupów w arm ińskich ®; nie w yklucza się zresztą możliwości w ypełnia
nia oboWiązków szarw arkow ych przez chłopów czynszowych już w końcu
X III — początku XIV stulecia 7. Zwrócić przy ty m należy uwagę na opi
nię V. R ö h r i c h a (operującego przykładam i z teren u Warmii), iż
obowiązek szarw arku nie był zaznaczany we wcześniejszych dokum entach
lokacyjnych, gdyż w gruncie rzeczy uważano go za oczywisty i powszech
nie przy jęty 8. P rzyw ileje lokacyjne zazwyczaj w spom inają o nim wtedy,
gdy w grę wchodzi np. uw olnienie na pew ien określony czas od jego
w ypełniania. W początkowym okresie powinności szarw arkow e m usiały
być nieznaczne i rzadko egzekwowane. Jednak już w końcu XIV stulecia
w stosunkach w arm ińskich powinności te są w pełni rozw inięte
3 Por. B. G e r e m e k , Ze s t u d i ó w , s. 63.
4 L. W e b e r , P r e u s s e n v o n 500 Jahren, D a n zig 1878, s. 320.
5 Por. W. B r ü η n e e k , Zur G e s c h ic h t e d e s G r u n d e i g e n t h u m s i n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n t. I, B erlin 1891, s. 58.
6 G. A u b i n , Z ur G e s c h ic h t e des g u ts h e r r l ic h - b ä u e r li c h e n V e r h ä lt n is s e s in O s tp r e u s s e n , L eip zig 1910, s. 41; por. te ż M. T o e p p e n , D ie Z i n s v e r f a s s u n g P r e u s s e n s u n t e r d e r H e r r s c h a f t d e s D e u t s c h e n O r d e n s , „ Z eitsch rift fü r p reu ssisch e G esch ich te u n d L a n d e sk u n d e ” t. IY , 1867, s. 231— 232.
7 Por. E. W i l k e , D ie U r s a c h e n d e r p r e u s s is c h e n B a u e r n - u n d B ü r g e r u n r u h e n 1525 m i t S t u d i e n z u r o s t p r e u s s i s c h e n A g r a r g e s c h ic h te d e r O r d e n s z e i t, „ A ltp reu s- sisc h e F o r sc h u n g e n ” t. V II, 1930, s. 42, przyp. 57. G. A u b i n , op. cit., s. 42, n ie w y k lu c z a ł m o ż liw o śc i ca łk o w itej w o ln o ś c i c h ło p ó w c zy n szo w y ch od św ia d czeń sza rw a rk o w y ch w X I I I i na p o czą tk u X IV w .
8 V. R ö h r i с h, D ie K o l o n i s a t i o n des E r m l a n d e s , „ Z eitsch rift fü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte r tu m sk u n d e E rm la n d s” t. X III, 1901, s. 788.
(zwłaszcza w form ie zwózki drzew a i siana) i uznane za zwyczaj krajow y
z możliwością ich uiszczania w form ie pieniężnej 9.
W każdym razie jest faktem nie ulegającym żadnej wątpliwości, że
u schyłku XIV i na początku XV stulecia, a więc jeszcze przed r. 1410,
obowiązek szarw arku jest powszechny we wsiach krzyżackich względnie
biskupich i określany byw a już bliżej w w ydaw anych w ty m okresie
przyw ilejach lo k a cy jn y ch 10. Należy przy ty m zauważyć, że spełniany
był on w dw ojakiej formie: jako pomoc przy pracach rolnych na folw ar
kach, zwłaszcza zakonnych (Domänenarbeit) oraz jako udział w pracach
przy budowie obiektów m ilitarnych (zamków), tj. dla celów publicznych.
Z uwagi na poważną rolę pracow ników najem nych (jak zagrodnicy,
czeladź, pracow nicy sezonowi) w gospodarce rolnej P ru s tego okresu 11
i dostateczne zasoby finansow e władz krzyżackich na ich opłacenie,
udział chłopów w pracach rolnych na folw arkach Zakonu m usiał być
w tym okresie n iezn aczn y 12. Zaznaczający się od początku XV w. niedo
bór najem nych pracow ników rolnych, przejaw iający się we wzroście
płac i ustalaniu pierwszych ta ry f m aksym alnych w latach 1406— 1408
(dla ziemi chełm ińskiej i Żuław) był już sym ptom em zarysow ujących się
przem ian 13. Jednakże uciążliwszy dla ludności chłopskiej w ty m okresie
był niew ątpliw ie obowiązek szarw arku przy budowie zamków krzyżac
kich, tj. przy pracach publicznych. Obowiązek ten, którego Zakon
uprzednio nie egzekwował, szczególnie dotkliw ie m usiał być odczuwany
przez ludność chłopską wschodniej części P rus. Władze krzyżackie przed
r. 1410 zabezpieczały się bowiem od strony Litw y budując umocnienia
na terenach nadgranicznych i pociągając do pomocy chłopów przy
zwózce m ateriałów budow lanych. Niezwykle w ym ow ny w ty m względzie
jest list kom tura bałgijskiego do w. m istrza pochodzący z r. 1408. A utor
jego w skazuje na niemożność w ysłania dodatkowo 25 chłopów do odle
głej Ragnety, gdyż obciążył już „w ielkim szarw arkiem “ ludność w iejską
całego kom turstw a, w ysyłając ją do Rynu, O kartowa, R astem borka (tj.
K ętrzyna), Bartoszyc, Iław y (Frydlądu) i Bałgi, gdzie ma ona pełne ręce
roboty. Obawiał się naw et w zrostu niechęci w śród chłopów, zmuszanych
do pracy w coraz odleglejszych punktach P ru s 14.
6 T am że, s. 794— 795. Por. te ż F. L. C a r s t e n , T h e O r ig in s o f P r u s s ia , O xford 1954, s. 64, k tó ry je s t n a w e t zdania, że sza rw a rk i c h ło p ó w b y ły e k w iw a lè n - te m za p u b lic z n e prace, k tó r y c h początkow-o Z ak on n ie dom agał się.
10 Por. B. G e r e m e k , P r o b l e m s i ł y r o b o c z e j, s. 229, przyp. 170. 11 T am że, s. 197.
12 E. W i l k e, op. cit., s. 62— 63.
13 Por. A cten der S t ä n d e t a g e Pre-ussens u n t e r d e r H e r r s c h a f t d e s D e u ts c h e n O r d e n s (dalej cyt. A ST ), w y d . M. T o e p p e n , t. I, L eip zig 1874, s. 105—-106, 117. 14 S ta a tlic h e s A rch iv la g er , G öttin gen , A r c h iw u m K o resp o n d en cji Z ak on u K rzy ża ck ieg o (O rd en sb riefa rch iv — d alej cyt. O B A ), S ch b l. X X I/a , nr 84; R e g e s ta h i s t o r i c o - d i p l o m a t i c a O r d in i s S. M ariae T h e u to n i c o r u m , apr. E. J o a c h i m i W. H u b a t s c h , ez. 1, t. I, G o ttin g en 1948 (dalej cyt. R egesta) n r 989 — R a stem b o rk (K ętrzyn), (22 czerw ca 1408]: A lz e u w r e e r w i r d i g e W eisheit u n s h a t g e s c h r e b e n , u s c z u r ic h t e n 25 g e b u w e r k e n R a ig n i th , s o ge ru c h e e u w r e e r w i r d i g e g n a d e c z u w is s e n , w y w i r m i t g r o s s e m s c h a r w e r k e u n s e r g a n c z e l a n d t b e s w e r e t haben·, u n d s y n t e tz li c h e c z u m R y n e , e t z li c h e c z u E c k e r s b e r g , e tz li c h c z u R a s te n b u r g , e tz li c h c z u B a r th e n s te i n , c z u r Y l a w u n d c z u r B a lg e u n d h a b e n alle fe i e c z u t h u e n u n d a r b e i t e n u n s m i t u m w i l l e n u n d l y d e n g r o s s e n k o m e r u n d i o m e r i n d e s s e r h a r t e n с z e i t u n d v o r m u t e n uns, w u r d e n w i r i n a n d e r w e i t u s g e b i t e n c z u a r b e i te n , s y w u r d e n c z u ä n d e r n e r n s t e n g e b o t e n u n w il li g w e r d e n u n d n ic h t u n s e r n w i l l e n th u en .
K lęska grunw aldzka 1410 r. i jej konsekw encje przyczyniły się do
dalszego rozw oju tych powinności pańszczyźnianych, których zalążki
widoczne już były uprzednio. Ruina finansowa władz zakonnych, pustki
w łanach kmiecych i brak rąk roboczych przyczyniały się do n arastania
przeobrażeń w dotychczasowym systemie świadczeń chłopów czynszo
wych. Sytuację zaostrzał upadek dyscypliny w śród urzędników zakon
nych, trak tu jący ch godności swoje tylko jako środek dla zdobycia osobi
stego m ajątk u i zaopatrzenia. Zm ianie uległ także ch arak ter handlu za
konnego (zbożowego i drzewnego). Na skutek upadku znaczenia wielkich
szafarzy jest on upraw iany po r. 1410 przez poszczególnych urzędników
krzyżackich, w ykorzystujących w tej dziedzinie swoje upraw nienia
w ładzy zwierzchniej tak w stosunku do mieszczaństwa, jak i ludności
ch ło p sk iej15.
Pozornie sytuacja praw na chłopów czynszowych nadał nie ulega po
ważniejszej zmianie. W dokum entach lokacyjnych w ystaw ianych w okre
sie pogrunw aldzkim przez Zakon w ym ienia się nadal poprzednie ograni
czone obowiązki pańszczyźniane (jak 3-dniowa pomoc przy sprzęcie sia
na czy zwózce drew na 16). Podobnie przyw ileje w ystaw iane przez bisku
pów pomezańskich czy w arm ińskich w trzecim i czw artym dziesięcioleciu
XV w. określają ściśle powinności szarw arkow e chłopów czynszowych,
ograniczane głównie do pomocy przy ścięciu tra w i w yrębie drzewa
w ograniczonym zasięgu 17. Jednakże rzeczywistość kształtuje się wręcz
odmiennie. Zjawiskiem powszechnym w dobrach Zakonu staje się pocią
ganie chłopów czynszowych do poważnie zwiększonych powinności
pańszczyźnianych; podobna okoliczność w ystępuje szczególnie jaskraw o
w dobrach k ap itu ły w arm ińskiej.
Badacze dotychczasowi zw racając uwagę na powyższe zjawiska opie
rali się na aktach stanów pruskich i niektórych rozporządzeniach k rzy
żackich, opublikowanych przez M. T o e p p ę n a . M ateriały te obejm ują
skargi rycerstw a i m iast z 1 pol. XV stulecia na zwiększanie świadczeń
ty pu szarwarkowego ludności chłopskiej i zarządzenia w. m istrza Paw ła
R ussdorfa zalecające urzędnikom krzyżackim ich ograniczenie 18. Dużą
rolę przykładano także do tzw. napom nienia K artuza z r. 1427 (względnie
1428) akcentującego m. in. w zrost powinności pańszczyźnianych ludności
ch ło p sk iej19.
M ateriały powyższe, przy całej ich wartości, posiadają jeden zasadni
czy brak: nie pochodzą one od samej ludności chłopskiej i nie dają
pełniejszego obrazu jej ówczesnej sytuacji. Zdaniem G. A u b i n a po
chodzą one w znacznej m ierze od przeciwników politycznych Zakonu,
tj. stanów pruskich i dlatego zabarwione być mogą znacznym subiekty
wizmem w przedstaw ieniu spraw y szarw arków chłopskich w dobrach
Zakonu, zarówno z uwagi na czynniki zew nętrzne (chęć zdyskredytow
a-III
15 Por. Μ. M a 1 o w i s t, P o l i t y k a g o s p o d a r c z a , s. 57 n. 18 E. W i l k e , op. cit., s. 65.
17 U r k u n d e n b u c h z u r G e s c h ic h t e d e s v o r m a l i g e n B i s t h u m s P o m e s a n i e n , w y d . H. C r a m e r , M a rien w erd er 1887, s. 188; C o d e x d i p l o m a t i c u s W a r m i e n s i s t. IV, w y d . V. R ö h r i c h , F. L i e d t k e i H. S c h m a u c h , B ra u n sb erg 1935, s. 262, 499.
18 Por. n iżej.
nia przeciw nika np. na dworze cesarskim), jak i w celu pozyskania sym
patii ludności w iejskiej w politycznej czy naw et orężnej walce z K rzy
żakami. A ubin pow ątpiew a również, czy zwiększenie powinności
pańszczyźnianych następow ało we w szystkich krzyżackich okręgach
adm inistracyjnych 20.
D ruga wątpliwość dotyczy ch arak teru sam ych zwiększonych świad
czeń pańszczyźnianych, a mianowicie, czy związane one były z gospo
darką rolną (folwarczną) czy też z handlem drzew nym urzędników za
konnych. Zdaniem P. A ubina ten w łaśnie ostatni w zgląd w yw ierał
decydujący w pływ na wzrost świadczeń pańszczyźnianych i określał ich
c h a ra k te r21. N atom iast M. Małowist w yraził ostatnio opinię, że pańsz
czyzna chłopska w P rusach tego okresu służyła przede w szystkim po
trzebom krzyżackiej gospodarki r o ln e j22.
Mając na uwadze powyższe rozbieżności poglądów rozpatrzym y to
samo zagadnienie, w ykorzystując, obok znanego już m ateriału źródłowe
go, także nowe pozycje, pochodzące pośrednio od przedstawicieli samej
ludności chłopskiej bądź od najbardziej zainteresow anych urzędników
krzyżackich z teren u P rus, Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi cheł
m ińskiej.
IV
Pierwsze uchw ytne źródłowo przejaw y narastania pańszczyźnianych
powinności chłopów czynszowych w P rusach przypadają na schyłek
drugiego dziesięciolecia XV w. N iew ątpliw ie wiążą się one ściśle z zazna
czającym się w ty m okresie brakiem najem nej siły roboczej, czego świa
dectwem są ta ry fy m aksym alnych płac robotników rolnych i czeladzi
w r. 1417 i 1420, m ające obowiązywać w całym państw ie zak o n n y m 23.
W rozporządzeniu w. m istrza Michała K iichm eistra z r. 1420 podkreśla
się przy tym , iż nie wolno fantow ać konia i bydła chłopu-dłużnikow i bez
w iedzy jego pana, aby nie ucierpiał na ty m szarw ark i czynsze kmiece 2i.
Nie ulega wątpliwości, że lata dwudzieste, początkowy okres panow a
nia w. m istrza P aw ła Russdorfa, nacechowane dalszymi trudnościam i
w ew nętrznym i, przynoszą także narastanie chłopskich powinności pań
szczyźnianych. Dowodem tego jest tzw. napom nienie K artuza, złożone
w. mistrzowi w oparciu o tek st kazania biskupa chełmińskiego Jana
Morgenau, wygłoszonego w Elblągu na synodzie prow incjonalnym wiosną
1427 r. N aw iązując do rozpisanej przez w. m istrza w r. 1425 ogólnokra
jowej ankiety m ającej w yjaśnić przyczyny zubożenia k ra ju i znaleźć
środki zapobiegawcze, M orgenau zw racał uwagę na wzrost świadczeń
podatkowych (ехассго), na co liczni chłopi złożyli skargę w. m istrzo w i25.
N atom iast memoriał K artuza—H enryka Plöne (Beringera) —· opierając
20 G. A u b i n , op. cit., s. 80. 21 T am że, s. 78—82.
22 M. M a ł o w i s t , Ü ber die F rage d e r H a n d e l s p o l i t i k d e s A d e l s i n d e n O s t - s e e l ä n d e r n i m 15. u n d 16. J a h r h u n d e r t , „ H a n sisch e G esch ich tsb lä tter” t. L X X V ,
1957, s. 35.
23 Por. B. G e r e m e k , P r o b l e m s i ł y r o b o c z e j, s. 207— 208. 24 A S T I, s. 352.
25 O. G ü n t h e r , Eine P r e d i g t v o m p r e u s s i s c h e n P r o v i n z i a l k o n z i l i n E lb in g 1427 u n d die E r m a h n u n g d e s C a r th ä u s e r s , „ Z eitsch rift des W estp reu ssisch en G e-sc h ic h tsv e r e in s” t. L IX , 1919, s. 110.
się na tekście poprzednim, przytacza szereg dalszych bolączek chłopskich,
w śród których główną rolę odgryw ają niezwyczajne powinności szar-
warkowe. Urzędnicy zakonni zmuszają chłopów nie tylko do w yrębu
drzewa, lecz także do przewożenia go do miast, przy czym chłopi pruscy
są zmuszani do szarw arku nie tylko w okresie żniw, lecz także w ciągu
całego roku 26.
Pod w pływem tych krytycznych głosów w końcu grudnia 1427 r.
nastąpiło w ydanie przez w. m istrza Russdorfa tzw. Am tsartikeln, któ
rych celem było m. in. ograniczenie nadm iernych świadczeń pańszczyź
nianych, egzekwowanych przez urzędników Zakonu. W szczególności
arty k u ły te zabraniały urzędnikom tzw. rybickim i leśnym (Fischmeister,
Waldmeister) pociągania chłopów do dostarczania podwód dla przewozu
artykułów leśnych, nakazując im najm ow ać środki tran sp o rtu za pienią
dze. Zakazyw ały też one pociągać chłopów do budow y dworów (folw ar
ków), a w yjątek stanow ić m iały tylko tzw. dw ory sądowe (Richthöfe).
Zabraniano także zmuszać chłopów do prac rolnych, jak wywożenia gno
ju, orki itp.27
A rtyk u ły te stanow iły bez w ątpienia program na przyszłość, który
jednak nie został zrealizowany. S am R ussd o rf w latach 1429—1430 pocią
ga ludność chłopską ze wsi czynszowych i pruskich (nie w yłączając tzw.
Freie pruskich) z teren u kom turstw a dzierzgońskiego i elbląskiego do
uciążliwych, kilkudniow ych szarw arków przy budowie zamków w odle
głej K łajpedzie i Ragnecie, budząc tym naw et zastrzeżenia urzędników
z obu w ym ienionych k o m tu rstw 28. Dowodem tego będzie także projekt
ordynacji, przygotow anej przez stany pruskie w r. 1434, w którym nadal
mowa o ungotliche und unmogeliche scharwerk chłopów (nawet w dni
świąteczne), co doprowadza ich do wielkich strat. Podobna skarga została
sform ułow ana w r. 1453 przez Związek P ru sk i w wykazie tzw. Orsachen
des Bundes. Podkreśla się w niej fak t pociągania chłopów do niezwykłych
powinności szarw arkow ych, k tóre dawniej pełniła służba krzyżacka
(karwenczknechte), co odbija się niezwykle ujem nie na gospodarce chło
pów, a w konsekw encji także — m iast pruskich 29.
N asuwa się pytanie, czy istotnie skarga Związku Pruskiego, doty
cząca utrzym yw ania się szarw arków chłopskich aż do r. 1454, jest uza
sadniona (w co — jak wskazywaliśm y — pow ątpiew ał Aubin). Wszelkie
wątpliwości rozw iew ają przekazy, pochodzące od samych władz k rzy
żackich. Przede w szystkim w ymienić tu należy pismo w. m arszałka Z a
konu do w. m istrza K onrada von Erlichshausen z r. 1446 przestrzegające
przed konsekw encjam i okładania chłopów nadm iernym i szarw ark am i30.
F ak t pociągania do szarw arków ludności w iejskiej Pom orza Gdańskiego,
ziemi chełm ińskiej i wschodniej części P ru s potw ierdzają w yraźnie listy
urzędników zakonnych do w. m istrza Ludw ika von Erlichshausen z lat
1451— 1453 31. Podkreślić przy ty m należy, iż do niektórych powinności
(w yrębu drzewa, p racy przy budow ie zamków) zmuszani są obok chłopów
czynszowych naw et drobni rycerze pruscy tzw. Freie w Dolnych Prusach.
28 S S r e r u m P r u s s i c a r u m t. IV, s. 459—460. 27 A S T I, s. 499.
28 A S T I, s. 519— 520, 533.
29 A S T I, s. 629, p u n k t 35 i IV, s. 40. 30 Por. p rzy p is 68.
W r. 1441 K onrad von Erlichshausen przyrzeka im naw et zniesienie tych
nowych ciężaró w 32. Zauważyć należy, iż fakt pełnienia powinności
pańszczyźnianych w szerokim zasięgu przez chłopów na praw ie pruskim
nie ulega żadnej wątpliwości.
Istnienie i rozwój świadczeń pańszczyźnianych chłopów czynszowych
w dobrach Zakonu w latach 1410— 1454 są więc bezsporne już w świetle
powyższych danych. Jednakże w stopniu jeszcze poważniejszym zostają
one potw ierdzone przez skargi samej ludności chłopskiej, przede w szyst
kim z tere n u W ielkich Żuław i kom turstw a dzierzgońskiego.
Chłopi żuławscy zajmowali w yjątkowo poważną pozycję w stosun
kach
gospodarczo-społecznych
północnego
Pomorza.
N iew ątpliw ie
odczuć m usieli oni dotkliwie powinności szarw arkow e, jakie zostały
nałożone na nich po r. 1410. Konieczność zaspokajania znacznych potrzeb
pobliskiego stołecznego zam ku malborskiego przejaw iała się m. in. w po
ciąganiu chłopów żuławskich do zwózki drzewa. Zarządzenia w tej mierze
w ydaw ali naw et sami w. mistrzowie, niekiedy naw et z określeniem
obowiązku dostarczenia 1 wozu z 2 ła n ó w 33. Nie ulega wątpliwości, że
obowiązek szarw arku był odczuw any jako jeden z najcięższych. Cha
rakterysty czny dowód tego stanow i skarga mieszkańców w si W ielkie
M ątw y (Gr. Montau), pow. gdański, która zapewne ucierpiała od w ylew u
W isły około r. 1421. W piśm ie wystosowanym do w. m istrza przez ogół
chłopów poszkodowani w pierw szym rzędzie proszą o ulżenie im w po
winnościach szarw arkow ych, gdyż ubóstwo uniemożliwia im ich w y
pełnienie, a b rak im tak że koni 34.
Światło na ten problem rzuca skarga ogółu ludności chłopskiej
W. Żuław pochodząca przypuszczalnie z r. 1425, pow stała zapewne
w związku z w spom nianą wyżej ankietą w. m istrza Russdorfa. W praw
dzie w A rchiw um Zakonu nie zachowała się sama skarga (suplika), lecz
32 A S T II s. 361.
33 O BA , S ch b l. L X X III, nr 12 w d zia le U n d a tie r te S tü c k e des X V . Jah rh u n d erts. D zia ł tein u ch o d ził u w a d z e b ad aczy, n ie z o sta ł te ż u w z g lę d n ia n y przez W. H u - b a t s c h a w R e g e s ta . P o n iższe p rzek azy p och od zą c z ę śc io w o w ła ś n ie z te g o d zia łu . L ist w . m istrza do k r zy ża ck ie g o w ó jta z L a se k (L eske) na W. Zułaiwach z a p ew n e p och od zi z la t 1420— 30: H o m e is te r . H e r v o i t h , alse гг d e n n e w i s s e t , d a s w i r du rc h W e r d e r b e s t a l t u n d g e b o t e n h a b e n h o lc z z c u f u r e n , so h a b e n n i c h t m e h r e d e n n e so v ie l e d o r f f e r alse i r f i n d e t i n d e s e r in g e s lo s s e n e n сz e d e l [braik z a łą cz n ik a — M B] h o lc z g e f u r t u n d d o r u m b e so b e v e l e n w i r euch e r n s tlic h , d a s i r b e s t e ll e t, d a s die ä n d e r n d o r f f e r alle m i t e y n a n d e r e e b e s s e r h o lc z fu r en . W i r h a b e n v o n c z w e n h ü b e n ein e fu r e, h e tt e i m a n d s n ic h t v o l g e fu r t, die la s s e t n a c h f u r e n . B e s te l le t , d as es d e s e w o c h e gesch e a is e f e r r e i r u n s w e l l i t t h u n z c u w il le n . S ą d zą c z lic z n y c h p o p ra w ek i doipisek lis t ten jest k o n cep tem .
34 O B A , S ch b l. L ll l / a , n r 46. R e g e s ta t. I, nr 3597: G n e d i g e r f ü r s te n . W i r a r m e lu eth e b i t t e n e u w i r e g n a d e d u r c h G o t, d a s i r uns a r m e n l u t h e n d as s c h a r w e r k i r l a y t u n d d a s g eb en , w e n w i r z c u arm. s y n u n d v o r m o g i n s n ic h t z c u ge b e n . G n e d i g e r f u r s te , w i r e b i t t e n e u w i r g n a d e d u r c h G o t, d a s i r u n s a r m e n l u e t h e n b e h u l f i n s y t m i t b r o t k o r n e u n d e m i t s e i n g e r s te a d i r w i r w e r d e n d y h ü b e n n ic h t k o n e n besegln. Ouch z o habe w i r d e r p f e r d e nicht. O uch zo w i l m a n v o n u n s h a b e n 7 k e lb i r u n d e w i r h a b e n i r n ic h t z c u g eb en , ouch n ir n e v o r z c u k o w f f e n . I t e m g n e d ig e r fu r s t e , i s t i s e u w i r g n a d e n w is s e n tl ic h e n , d a s u n s a r m e n l u e t h e n d a s g r a b e v y z c u d i r m o l g e n o m e n ist, d as w i r n ic h t is n ic h t b e h a lt e n haben. G n e d i g e r f u r s t e , w i r t e u w i r g n a d e u n s a r m e n l u e t h e n n ic h t helf en , z o W irt d as e r b e des m e s t e t e i l b l i b e n v u s t e legin. G r o s s e n M o n t a w .
odpowiedzi na poszczególne jej arty k u ły udzielone przez w. m istrza 3S.
Odpowiedzi te, stanowiące zarazem obietnicę konkretnych zarządzeń
zwierzchniej w ładzy krzyżackiej, m ających usunąć poszczególne bolącz
ki chłopów żuławskich, w skazują aż nadto w yraźnie na wiele dodatko
wych obciążeń ciążących na nich. Na pierw szy p lan w ybijają się jednak
obciążenia szarw arkow e różnej kategorii. Dotyczą one przede wszystkim
zwózki drzewa dla potrzeb zam ku malborskiego, dalej przewożenia słomy
dla potrzeb szafarzy i pasterzy, oraz zwózki gliny, w apna i cegły. Osobne
obciążenie stanow i w yładow yw anie produktów przywożonych przez
urzędnika-rybickiego z Szkarpaw y statkam i w iślanym i. Również inni
urzędnicy-w ójtow ie z teren u W. Ż u ła w 36 zm uszają chłopów do przewozu
własnym i zaprzęgami zboża do Gdańska, Elbląga lub na inne rynki.
Z dalszych obciążeń n a szczególne podkreślenie zasługuje zmuszanie
chłopów do prac rolnych (orania, bronow ania itp.). Ludność Żuław pocią
gana jest także do przygotow yw ania okólników dla koni krzyżackich
(Rossgarten) oraz czyszczenia K anału Młyńskiego i kopania nowych sta
wów. Zwrócić także należy uwagę na inne bolączki chłopów, jak obniże
nie przez podskarbiego malborskiego ceny zakupywanego od chłopów
żuławskich owsa, słomy, jaj i k u r oraz zaniżanie opłat za zwózkę siana.
Znam ienny jest także p u n k t mówiący o uniem ożliwianiu chłopom przez
w ójtów krzyżackich apelacji do w. m istrza czy w. kom tura i podskarbiego
w M alborku, świadczący o narastającej samowoli niższych urzędników
Zakonu 37.
Zjawisko poważnych, dodatkowych obciążeń chłopów żuławskich
jest więc oczywiste. Odpowiedzi w. m istrza, nie negujące miejscami
„niezwyczajowego“ ch arak teru tych ciężarów (ungewonliche scharwer-
ke), tylko częściowo próbują je złagodzić, nie zmierzając bynajm niej do
ich pełnej likwidacji. Dotyczy to zwłaszcza zwózki drzewa, która jest uza
sadniana jako niezbędnie potrzebna dla władz zakonnych. Co najw yżej
wyłącza się od obowiązku zwózki niektóre gatunki drzewa, podobnie jak
przewóz słomy dla szafarzy i pasterzy. Również przewóz gliny ma zostać
zniesiony, natom iast zwózka w apna i cegieł pozostaje bez zmian. Podob
n ie utrzym any zostaje w niektórych w ypadkach obowiązek pomocy p rzy
przew ożeniu tow arów ze statków dla rybickiego szkarpawskiego. P rze
wożenie zboża do portów i rynków zbytu w. m istrz ogranicza w ójtom
krzyżackim o tyle, że chłopi m ają je dowozić tylko do W isły lub Nogatu,
35 O B A , S ch b l. L III/a o h n e N r (U ndat. S tü c k e des X V . Jahr.). P r zek a z ten jest n ied a to w a n y , le c z n ie k tó r e w z m ia n k i w sk a z u ją na r. 1426. C ałość teg o p rzek a zu z o sta ła o p u b lik o w a n a w d od atk u nr 1, g d zie w p r z y p is ie 5 u za sa d n io n o p r zy p u sz czaln ą d atację.
36 W. Ż u ła w y w o b ręb ie k o m tu rstw a m a lb o rsk ieg o d z ie liły się n a w ó jto stw a w G rab in ach i L a sk ach , p ro k u ra to rie w L a so w ica ch i W. M ą to w a eh oraz urząd ry b a c k i w S z k a r p a w ie — por. G. A . M ü h l v e r s t e d t , D ie B e a m t e n u n d C o n v e n t s m i t g l i e d e r in d e n V e r w a l t u n g s - D i s t r i c t e n d e s D e u ts c h e n O r d e n s i n n e r h a l b d e s
R e g i e r u n s b e z i r k s D a n zig , „ Z eitsch rift d es W estp reu ssisch en G e s c h ic h tsv e r e in s” t. X X IV , 1888, s. 47 n.
37 P rzek a z za w iera ta k ż e c ie k a w ą w z m ia n k ę o w y d z ie r ż a w ia n iu g o sp o d a r stw p rzez o sob y za m ie sz k a łe w m ia sta ch , w z g lę d n ie p o za te r e n e m Ż u ław , o ra z u ż y tk o w a n iu p u sty c h ła n ó w c z y n a w e t d ru g ieg o g o sp o d a rstw a p rzez n iek tó ry ch c h ło p ó w (co sp o ty k a s ię z za k a zem w . m istrza). D a n e t e p o tw ierd za ją tezę o ró ż n ic o w a n iu s ię m a ją tk o w y m c h ło p ó w w p a ń stw ie k rzy ża ck im — por. B. G e r e m e k , Z e s t u d i ó w , s. 67— 68. P o m ija m y z a g a d n ie n ia ziw iązane z u tr z y m y w a n ie m ta m i r o w ó w , ja k o n ie z w ią z a n e z n a szy m tem atem .
aby załadować je w prost na statki. N atom iast świadczenia pańszczyźnia
ne przy pracach rolnych m ają zostać zniesione.
Jest rzeczą widoczną, że władze zakonne nie zam ierzały zrezygnować
z różnych form świadczeń szarw arkow ych, szczególnie związanych
z transp ortem konnym, odgryw ającym niezwykle istotną rolę w gospo
darce krzyżackiej (zwłaszcza w budownictwie i handlu), a przy ty m b ar
dzo kosztownym, gdyby należało go opłacać w edług obowiązujących
staw ek 38. Ta fiskalna tendencja przejaw ia się również np. w zaniżaniu
staw ek płaconych chłopom w w vnadku ich w ynajęcia do zwózki siana
czy obniżaniu cen za skupyw ane od nich pro d u k ty rolne. W odniesieniu
do pańszczyzny przy pracach rolnych władze zakonne zdają się przeja
wiać większą gotowość do likw idacji tych nowych powinności. Zauważyć
też należy, że w świetle powyższych danych tzw. A m tsartikeln w. m istrza
Russdorfa z r. 1427 n abierają uzasadnienia.
Dalsze światło na form y nowych powinności chłopów czynszowych
rzuca inna skarga, pochodząca z lat 1447— 1450 z teren u kom turstw a
dzierzgońskiego (Christburg), złożona niew ątpliw ie w. m istrzowi K onra
dowi lub Ludwikowi von Erlichshausen na kom tura W ilhelma von
H elfenstein i jego pomocnika — kom tura domowego G ünthera von
H atzfeld 39. Przekaz zaw iera ty m razem zarówno pełną treść poszczegól
nych artykułów skargi chłopów z wsi czynszowych, zwłaszcza położo
nych na teren ie tzw. urzędu rybackiego M ortąg (Fischmeisteramt Mor-
tung) w dzisiejszym pow. m orąskim oraz kom ornictw a M orany (K a m
meramt Morainen) w dzisiejszym pow. sztum skim 40, jak również odpo
wiedzi kom tura H elfensteina na poszczególne zarzuty. Z całości tej fak
tycznej supliki chłopskiej w ynika, że władze kom turstw a dzierzgońskiego,
obejm ującego znaczne te re n y leśne (zwłaszcza w rejonie M ortąga) pocią
gały chłopów do przewozu drzewa do M alborka, zmuszając m etodą
„łagodnej persw azji“ do dostarczania k o n i41. Chłopi są również pociągani
do budow y lub konserw acji pomieszczeń folwarcznych, zwłaszcza pokry
w ania dachów na oborach i stajniach, ogradzania sadów oraz do prac na
niektórych folw arkach (zwłaszcza w M ortągu), gdy b rak zagrodników.
Za niektóre z tych powinności urzędnicy zakonni pobierają opłaty pie
niężne. Chłopi skarżą się także na obowiązek zwózki drzewa opałowego
dla potrzeb m łyna i kuchni urzędnika leśnego w M ortągu. Zaznaczyć też
należy, że jedna ze skarg dotyczy egzekwowania przez Zakon zwiększo
nych opłat i powinności szarw arkow ych od tych gospodarstw kmiecych,
których areał u praw y uległ powiększeniu od przeciętnych 2 ł. do 3— 6 ł.
Je st to sym ptom atyczny przejaw różnicowania się m ajątkow ego chłopów
38 Por. B. G e r e m e k , P r o b l e m s i ł y r o b o c z e j , s. 230.
39 O B A , S ch b l. L lV /a , n r 52 (U ndat. S tü c k e des X V . Jahrh.) — d ru k o w a n y w ca ło ści w d o d atk u jako n r 2. W p rzy p isa ch w y ja śn io n o osob y i d ataoję przek azu .
40 O p o d zia le a d m in istr a c y jn y m k o m tu r stw a d z ierz g o ń sk ieg o w p o ło w ie X V w . por. L. W e b e r , op. cit., s. 446 n . D z ie liło się ono n a 4 k o m o rn ictw a , za m ie sz k a łe p rzez lu d n o ść p ru sk ą i n iem ieck ą : M orany (M orainen), K ie r sity (K ersch itten ), N ie - m o je (Gr. N eh m en ) i K a rp o w o (K erpen), w ó jto s tw o w P rzezm a rk u (Pr. M ark) i urząd ry b a ck i M ortąg (M ortung).
41 W y ja śn ien ia k o m tu ra d o m o w eg o G ü n th era H a tzfeld a , z a p ew n ia ją ceg o o c a ł k o w itej d o w o ln o ści c a łej akoji, są sp rzeczn e z treścią sk a r g i c h ło p ó w i n a jw y r a ź n iej p ró b u ją o sła b ić jej w y m o w ę . R ep lik a c h ło p ó w n a o d p o w ied ź u r zęd n ik ó w k r z y ża ck ich n ie jest zn an a.
czynszowych na wsi pruskiej 42, k tó ry władze zakonne próbow ały wyko
rzystyw ać dla celów fiskalnych, napotykając na opór najzamożniejszych
g ru p kmiecych.
W yjaśnienia urzędników krzyżackich, dotyczące powyższych skarg,
zm ierzają do w ykazania ich bezpodstawności: zwłaszcza powinności szar-
w arkow e istnieją wedle nich od dawna, zaś niektóre m iały być przez
poprzedników kom tura H elfensteina zawieszone jedynie czasowo. Nie
widać przy ty m tendencji do łagodzenia oceny położenia ludności
chłopskiej.
Nie ulega wątpliwości, że podobne supliki były składane w. m istrzo
w i w znaczniejszej liczbie, niż to w ynika z zachowanych m ateriałów
archiw alnych. Pośrednie inform acje, zwłaszcza w yjaśnienia dalszych
kom turów krzyżackich, w skazują na nasilenie się w zrostu obciążeń szar-
w arkow ych na początku lat pięćdziesiątych, które spowodowały składa
nie skarg u w. m istrza przez ludność chłopską poszczególnych osad.
K onkretnie wiadomo o skardze złożonej Ludwikowi von Erlichshausen
w połowie 1451 r. na kom tura człuchowskiego przez pomorską wieś
Przechlewo (pow. człuchowski) o obciążanie tej i innych wsi „wielkim
szarw arkiem “ przy budowie folw arku w Zychcach i zwózce drew na b u
dowlanego 43. Podobną skargę składają w połowie r. 1452 mieszkańcy
wsi Nieżywięć (pow. brodnicki) w ziemi chełm ińskiej na kom tura brod
nickiego, ponieważ zmuszał ich do szarw arku przy zwózce drew na dla
potrzeb cegielni przy zam ku brodnickim . Chłopi nieżywięccy staw ili opór
i nie w ykonali żądania kom tura, apelując do w. m istrza, w przeciw ień
stwie do bardziej uległego okolicznego rycerstw a 44. W latach 1451— 1453
skargi chłopów ze wsi należących do biskupstw a włocławskiego, położo
nych na północnym Pom orzu Gdańskim w okolicach Tczewa i Gdańska
(tzw. klucz sobkowski), dotyczące zwiększania szarw arków przez urzędni
ków krzyżackich (wójta w G rabinach na Żuław ach Steblewskich, w ójta
tczewskiego i kom tura gdańskiego), są przedkładane za pośrednictwem
w łodarzy b isk u p ic h 45 względnie samego biskupa Ja n a Gruszczyńskiego
42 Por. p rzy p is 37.
48 O B A , S ch b ł. L X X III, nr 136; R e g e s t a t. I, n r 10 838'— kromtur c z łu c h o w sk i do w . m istrza, C złu ch ów , 22 lip ca 1451: O u ch h a b e n sie e w r e n g n a d e n g eclage t, d as ich sie m i t g r o s e m s c h a r w e r k e b e s w e r e , do sie ere g e w a l t ane r ed en , w e n n e sie u n d d ie ä n d e r n d o r f f e r e do u m m e l a n g c z u r S ich s ich sere o b e r s e e n h a b e v o n des g e b e w d e s w e g e n i m hofe, w e n n die i m p o ln i s c h e n w i n c k e l do u m m e la ng u n d die f r e y e n d u r c h b eth e, d as сz i m m e r u n d d e le n v o n d e r s n e i d e m o l e h a b e n g e f u r t, ouch s u s t die a n d e r d o r f fe r des g e b ie t is o b e r seeh u n d e b e k u m e r e s u s t e r b a r l e w t h e , s c h o l tc z e n u n d borg ere, w e m e ic h m a g , d a s die d u r c h b e th e i n ä n d e r n h o e fe n h a b e n g e f u r t u n d c z u m h a w s e , u f f d a s m e n g e b e w d e d e s t e b as m a g k , v o r t k o m e n .
44 O BA , S eh b l. L X X X V , n r 20; R e g e s t a t. I, n r 11 260 — B rod n ica, 15 czerw ca 1452 — k o m tu r b ro d n ick i dö w . m istrza: Zo h a b e ic h w o l v o r n o m e n , w y d y v a n N e s e w a n c z h a b e n e w i r g e n o d e o b e r m i c h g eclage t, d a z ich s y z c u s c h a r w e r g d r u n g e etc., d a z ic h n i c h t g e t h a n habe, w e n s u n d e r a ll e y n e h u l t c z z c u m c z y g e l o v e n s u l d e n s y h e l f e n fu r en , d e s h a b e n s y sich g e w e r e t . D as m i r da c h a l i r b a r l e w t e h o ff r ic h t h u n w e r d e n u n d e och m i r i t c z u n d e r d a s m e y s t e t e y l g e l o b e t u n d z c u . g e s a g e t h a b e n m i t e w e r n l e w t e n z c u d e s h e w s i s b e s s e r u n g e h e lf e n thun. 45 O BA , S ch b l. L X V III, mr 27; R e g e s ta t. I, n r 11 042 —· ok. 1451 r. ro k o w a n ia w . m istrza z w ło d a r z e m biskuipa w ło c ła w sk ie g o : I t e m v a n u n g e w o n l i c h e n s c h a r - w e r k e n d e r d o r f f e r M e s ty n , M e l y n u n d M e i e b a n d s . D a r u m b i s t d e m v o i t h e czu G r e b y n g e sc h r e b e n , d a s h e r sie c z u k e y n e n s u n d e r lic h e n s c h a r w e r k e n sal dra n g en , s u n d e r a l l e y n e c z u solchen, d ie d as g a n c z e g e b i t t e p f l e g e n c z u th u e n .
w. m istrzowi Ludwikowi von Erlichshausen 46. Tendencje do zwiększania
powinności szarw arkow ych, np. przy budowie tam, przejaw iły się
w końcu 1453 r. na terenie kom turstw a bałgijskiego w kom ornictw ie ra-
stem borskim (kętrzyńskim) 47.
Dodać należy, że również na W arm ii w ystępuje równolegle proces
zwiększania powinności pańszczyźnianych po r. 1410, obejm ując dowod
nie już w latach dw udziestych ludność pruską 48. N ajjaskraw szy przy
kład stanow i znany bliżej ostry spór chłopów czynszowych z kom ornictw a
melzackiego (Pieniężno) z kapitułą w arm ińską w latach 1440— 1442 na
skutek odmowy pełnienia zwiększonych zobowiązań, zwłaszcza zwózki
drew na i gliny. Spór ten odbił się znacznym echem w całych Prusach,
gdyż w roli pośrednika w ystępow ał Związek P ruski, zm ierzając do załago
dzenia sporu i zm niejszenia powinności szarw arkow ych. Władze zakonne
z w. m istrzem K onradem von Erlichshausen żywo zainteresow ane były
przebiegiem sporu, obaw iając się rozszerzenia oporu chłopskiego na inne
teren y P rus, a naw et w ybuchu zbrojnej w alki na wzór husyckich Czech.
Opór chłopów w arm ińskich został w prawdzie złamany, jednakże pewne
złagodzenie powinności szarw arkow ych ze stro n y k apituły niewątpliw ie
nastąpiło 49.
W ydaje się, że w świetle przedstaw ionych wyżej faktów uzasadniony
będzie wniosek, że nowe świadczenia pańszczyźniane chłopów czynszo
w ych w P rusach w połowie XV w. m iały charak ter powszechny oraz że
były dotkliwie odczuwane jako nowe, krzyw dzące obciążenie. Jasne jest
też, że spraw a szarw arków stała się jednym z elem entów w alki klasowej
chłopów z panem zwierzchnim — Zakonem Krzyżackim, reprezentow a
nym przez jego urzędników gospodarczych. C harakterystyczne, że
w walce tej chłopi próbują uciekać się do opieki najwyższego zw ierzch
nika Zakonu — w. mistrza, licząc darem nie na pow strzym anie n arasta
jącego ciężaru świadczeń pańszczyźnianych. Sytuacja ta niew ątpliw ie
podsycała opozycyjne stanowisko chłopstwa w okresie narastania w alki
politycznej stanów uprzyw ilejow anych, tj. rycerstw a i miast, skupio
nych w Związku Pruskim , z w ładzą krzyżacką. U łatw iała także pozyski
wanie poparcia mas chłopskich przez konfederację pruską, w ystępują
cą — jak widzieliśm y — jako ich obrońca w łaśnie w punkcie świadczeń
pańszczyźnianych50. Opozycyjne n astroje ludności chłopskiej wobec
władz zakonnych przejaw iły się najsilniej w początkowym okresie walki
zbrojnej Związku Pruskiego w lutym 1454 r. Podane już na innym
46 OBA, Sobl. L X V III, nr 24; R e g e s ta t. I, nr 12 539 — p ro to k ó ł rokow a)! w . m istrza z b isk u p em J a n em G ru saczyń sk im w M a lb o rk u z 18 listo p a d a 1453. M ow a tam m. In. o p o c ią g a n iu p r z e z w ó jta tc z e w sk ie g o i k om tu ra g d a ń sk ieg o p oddanych z w s i b isk u p ich z re g io n u G dańska do in s o li to s la b o r e s d ic t o s s c h a r w e r k — por. M. B i s k u p , Z j e d n o c z e n i e P o m o r z a W s c h o d n ie g o z P o l s k ą w p o ł o w i e X V w i e k u , W arszaw a 1959, s. 37 i iprzyp. 84.
47 O B A , S ch b l. L X X III, n r 8; R e g e s t a t. I, nr 12 630 — R a stem b o rk (K ętrzyn), 29 gru d n ia 1453, list p ro k u ra to ra rastem foorskiego (k ętrzyń sk iego) do w . m istrza za p o w ia d a ją cy .p ociągn ięcie w o ln y c h d otąd w s i do sza rw a rk u p rzy b u d o w ie śluz.
48 Por. C o d e x d i p l o m a t i c u s W a r m i e n s i s t. IV, s. 36 — lis t w . m istrza do p rep o z y ta k a p itu ły w a rm iń sk iej z 17 m a ja 1429, d o n o szą cy o sk a rd ze P r u sa k ó w n a zw ię k sz a n ie p o w in n o śc i w o b ec zam k u k a p itu ły w O lsztyn ie.
49 A S T II, s. 309, 311, 349— 350, 396, 398, 401 — por. H. Z i n s , P o w s t a n i e c h ł o p sk i e w P r u s a c h K s i ą ż ę c y c h , W arszaw a 1953, s. 48.
m iejscu fak ty świadczące o ówczesnej wrogiej postawie ludności w iej
skiej 51 n abierają obecnie jeszcze pełniejszego uzasadnienia. Dotyczy to
zwłasizcza faktu oddania się Chłopów z terenu W. Żuław pod opiekę
Związku Pruskiego i podjęcia wspólnej w alki pod m uram i M alborka czy
też odmowy świadczenia szarw arków przez ludność chłopską z k o m tu r
stw a człuchowskiego dla umocnienia zam ku w Człuchowie 52. N ajbardziej
jednak w ym ow ny jest fak t odmowy przez chłopów z teren u kom turstw a
dzierzgońskiego płacenia czynszów jesienią 1455 r. krzyżackiem u urzęd
nikowi, ponieważ —■
w edług oświadczenia chłopów — w. m istrz nigdy ich
nie bronił przed wyzyskiem, jak to uczyni nowy władca — król p o ls k i5S.
Oświadczenie to naw iązuje jakby w prost do skargi złożonej kilka lat
przedtem przez chłopów dzierzgońskich w. m istrzow i na kom tura Hel-
fensteina, zwłaszcza z powodu powinności pańszczyźnianych. Nie spowo
dowała ona najwidoczniej żadnej istotnej zm iany w ówczesnym systemie
eksploatacji, ugruntow ując n astro je niechęci i opozycji wobec Zakonu.
P rzyjąć więc w ypada w świetle powyższych danych, iż spraw a pańszczyź
nianych świadczeń chłopów w P rusach stała się w ażnym nowym mo
m entem nie tylko w stosunkach gospodarczo-społecznych, lecz także po
litycznych w połowie XV w., przyczyniając się do podważenia pozycji
w ładzy zakonnej i jej obalenia.
V
W dotychczasowych uwagach przedstaw iając fak t n arastania pow in
ności pańszczyźnianych chłopów czynszowych w P rusach wskazywaliśm y
również częściowo, jakim celom m iały one służyć. Pozostaje obecnie do
rozstrzygnięcia kw estia dość zasadnicza: czy powinności te służyły
przede w szystkim potrzebom gospodarki leśnej i handlow i drzew nem u
Zakonu (G. Aubin) czy też gospodarki rolnej (M. Małowist).
Zebrany m ateriał źródłowy nie pozwala na udzielenie jednoznacznej
odpowiedzi, gdyż są w nim nadal znaczne luki. W ydaje się jednak uza
sadnione stwierdzenie, że powinności pańszczyźniane chłopów służyły
Zakonowi dla obu celów, w zależności jednak od regionu i jego gospo
darczej stru k tu ry .
Gospodarka folw arczna Zakonu, w brew daw niejszym poglądom
M. Toeppena 54, nie była nastaw iona głównie na hodowlę koni i bydła;
zdaniem H. H. W ä c h t e r a w ażniejszą rolę odgryw ała w niej produkcja
zbożowa 55. K o rektura ta szczególnie uzasadniona w ydaje się dla folw ar
ków położonych na obszarze żyznych W. Żuław. Świadczy o ty m znaczna
51 M. B i s k u p , Z j e d n o c z e n i e , s. 21, 44. 62 T am że, s. 21, p rzyp . 26 i 27.
53 T am że, s. 21, przyp. 28: e w e r e r w y r d d i g e gn o d e h e t t e s y n y b e s c h i r m e t , ere k o n y c k w e r d d e s y w o l b e s c h i r m e n .
54 M. T o e p p e n , T o -p o g ra p h isc h -s ta tistisc h e M i t t h e i l u n g e n ü b e r d ie D o m ä - n e n -V o rw e rk 'e d e s d e u t s c h e n O r d e n s i n P r e u s s e n , „A ltipreussische M o n a tssch rift'’ t. V II, 1870, s. 415.
55 H. H. W ä c h t e r , O s tp r e u s s i s c h e D o m ä n e n v o r w e r k e i m 16. u n d 17. J a h r h u n d e r t . B e ih e fte zu m Jah rb u ch d er A lb ertu s U n iv e r sitä t t. X IX , GÖtitingein 1959, s. 8— 12. P r o b le m te n z a słu g u je zresztą d la X IV —X V w . na p o n o w n e, g łę b s z e zb a danie.
liczba pługów (dochodzących do 10 na 1 folw arku) oraz istnienie w po
czątkach XV w. specjalnych wsi zagrodniczych, stanowiących rezerw uar
najem nej siły roboczej do prac rolnych 56. Nie ulega wątpliwości, że brak
tej siły roboczej oraz wzrost płac po 1410 r. przy stałych trudnościach
finansowych Zakonu popychały urzędników krzyżackich do pociągania
chłopów czynszowych do w ykonyw ania robót rolnych także na folw ar
kach. Przytoczona wyżej skarga W. Żuław z ok. r. 1425 jest w yraźnym
dowodem w ykorzystyw ania chłopów tam tejszych również w tym celu
(pflügen, eggen). Także tzw. Am tsartikeln w. m istrza Russdorfa z r. 1427
zw racają uwagę na to zjawisko S7. Podobnie niektóre w zmianki w sk ar
dze chłopów z części kom turstw a dzierzgońskiego (ok. r. 1450) zdają się
świadczyć o pociąganiu ich do prac rolnych na folw arku w M ortągu 58.
Teza o pociąganiu chłopów czynszowych do prac rolnych na folw ar
kach zakonnych w ydaje się więc uzasadniona, ale tylko w odniesieniu do
niektórych regionów państw a zakonnego o silniej rozw iniętej gospodar
ce folw arcznej, nastaw ionej na produkcję roślinną. Nie można jednak
przy ty m przeoczać fak tu niezbyt szerokiego zasięgu gospodarki fol
warcznej Zakonu w porów naniu z zasięgiem gospodarki k m ie c e j59.
N atom iast również uzasadniony w ydaje się wniosek, iż szarw arki chło
pów czynszowych w ystępow ały powszechniej dla zaspokojenia potrzeb
transportow ych (zwłaszcza zwózki drew na) urzędników krzyżackich.
M ateriał źródłowy potw ierdził to zarówno dla regionu M alborka (gdzie
w grę wchodzi także przewóz zboża), jak przede w szystkim lesistych
kom turstw w schodnio-pruskich czy południowo-pomorskich. W w ięk
szości pism krzyżackich urzędników z te re n u P rus, Pom orza Gdańskiego
i ziemi chełmińskiej z la t 1425— 1453 czy tzw. napom nieniu K artuza
i Am tsartikeln w. m istrza Russdorfa z r. 1427 przew ija się w sposób b a r
dzo w yraźny kw estia prac szarw arkow ych przy zwózce drew na. Celem
jej jest dostarczenie surowca dla budynków gospodarczych folwarcznych
(jak np. w Żychcach w kom turstw ie człuchow skim 60) i zamkowych (jak
zapewne w w ypadku zwózki drew na, gliny, cegieł i w apna przez chłopów
żuławskich dla potrzeb zam ku malborskiego). W poważniejszym jeszcze
stopniu zwózka drew na służyć m iała jego eksportow i przez urzędników
zakonnych.
Zastrzeżenia w ysunięte ostatnio przeciw tezie G. A ubina o rozwoju
handlu drzewnego Zakonu w połowie XV w.61 nie w ydają się w pełni
uzasadnione. Słuszne jest w prawdzie stw ierdzenie M. Małowista, że
większość drew na sprzedawanego z P rus, zwłaszcza przez Gdańsk do
Anglii i Niderlandów, pochodziła z wschodniego i środkowego Mazowsza
oraz litewskiego Podlasia. Na fak t ten w pływ ała wyższa w artość mazo-
wiecko-litewskiego surowca, dogodniejsze w arunki spław u N arw ią i Wi
słą oraz istnienie w ystarczającej siły roboczej dla w yrębu drewna,
szcze-se M. T o a p p e n , T o p o g r a p h i s c h - s t a t i s t i s c h e M i tt h e il u n g e n , s. 479; H. H. W ä c h t e r , qp. ,cit., s. 12.
67 Por. w y ż e j. 58 Por. d od atek nr 2.
59 Por. sp o strzeżen ie E. W 11 k e, op. cit., s. 63. 60 Por. p rzy p is 43.
golnie na Mazowszu (w przeciw ieństw ie do nie zaludnionych obszarów
P rus południow o-w schodnich)62. Jednakże im porteram i drew na mazo-
wiecko-litewskiego (częściowo i małopolskiego) są tylko wielkie m iasta
pruskie — Gdańsk i Toruń — względnie sami kupcy polsko-litewscy,
a częściowo i szlachta (głównie m azow iecka)63. N atom iast sam Zakon po
r. 1410 nie posiada już w ty m czasie możliwości finansow ych (zwłaszcza
dla udzielania niezbędnych zaliczek dostawcom surowca leśnego) i jego
daw ny wielki handel drew nem oraz artykułam i leśnym i pochodzącymi
z im portu polskiego zanika zupełnie. M aleje też w konsekw encji rola
w. szafarzy, zwłaszcza malborskiego 64. Nie oznacza to całkowitej likw i
dacji handlowej działalności poszczególnych urzędników zakonnych,
w ykorzystują oni jednak teraz tylko krajow e lasy P ru s i Pomorza G dań
skiego zarówno dla w yrębu budulca, jak i w ypalania smoły czy popiołu
zarówno na w łasną rękę, jak drogą w ydzierżawiania lasów mieszczanom.
Rozmiary tego procederu m usiały być bardzo poważne, skoro obradująca
w M alborku w początkach stycznia 1448 r. kapituła generalna Zakonu
zajmowała się i ty m problem em, proponując oszczędzanie drewna, mogą
cego służyć jako budulec, i likw idację sm olarń z w yjątkiem wschodnich
części M azur i okolic nadniem eńskich (kom turstw a i okręgi Ragnety, Wy-
strucia, Gierdaw, Węgorzewa, Giżycka, Ełku i Pisza); poruszano także
spraw ę w ydzierżawiania lasów mieszczanom i innym osobom 6a. W w yniku
tego w. m istrz K onrad von Erlichshausen 6 stycznia 1448 66 w ydał do
wszystkich urzędników zakonnych, specjalny okólnik ubolew ający nad
92 M. M a ł o w i s t , L ’a p p r o v i s i o n n e m e n t des p o r t s de la B a lt iq u e en p r o d u i t s fo r e s t i e r s p o u r les c o n s t r u c ti o n s n a v a l e s a u x X V e e t X V I e siècle s, L e N a v i r e et l’E con om ie M a r i t i m e d u N o r d de l’E u r o p e d u M o y e n - A g e au X V I I I e siècle, P aris 1960, s. 26— 27.
63 M. M a ł o w i s t , P o d s t a w y g o s p o d a r c z e , s. 153 η; M. B i s k u p , Z j e d n o c z e nie, s. 51 η.
94 Por. Κ. Ε. M u r a w s k i , Z w i s c h e n T a n n e n b e r g u n d T h o r n , G o ttin g en 1953, s. 203 η. — ocen a h a n d lu k rzy ż a c k ie g o w la ta ch 1441— 1449, oparta zresztą n a z-byt o g ó ln ik o w y m p r z e d sta w ie n iu te g o za gad n ien ia.
65 OB A , S ch b l. L X X /52; R e g e s ta t. I, nr 9457 — p rotok ół z p o sie d z e n ia k a p itu ły g en era ln ej w M alb ork u w pocz. 1448 r.: O uch v o n d e n w e i d e n u n d h e y d e n , d a s die g e b i e t i g e r u n d am p t s l e w t e f u r b a s n ich m e h d ie w e i d e u n d h e y d e n , die z c u e r e n a m p t e n g ehören, v o r h a u w e n s o l le n la s sen z c u v o r k o w f f e n , s u n d e r a l l e y n e s o l le n sie h a u w e n la s s e n z c u n o t t o r f f t u n d d e n g e b e w d e n i r e r a m pte... s u n d e r die p e c h o f f e n s o llen sie a b e le g e n u s g e n o m e n dis se g e b i e t i g e r und a m p t l e w t e : R a g n ith , I n s te r b u r g , G ir d a u w e n , A n g e r b u r g , L e e z e n , L ic k e u n d Jo h a n sb u rg , die m ö g e n d e r w i l t n i s s e g e b r u c h e n u n d g enis sen, d o es u n s e r n la n d e n is t u n sch ed elich , da c h also sie so llen y r e w e i d e n i c h t v o r m y t e n d e n b ü r g e r n a d i r ä n d e r n , s u n d e r w e l l e n sie d e r g e n y s s e n , so so llen sie d i e s e l b s t v o r l e g e n u n d h a u w e n lassen. D ach so s o l le n die g e b i e t i g e r d a r c z u sth en , d as s e m li c h h o lt c z y n s o t a n e r m a s s e g e h a u w e n w e r d e , d as die, die nach e n k o m e n , ouch n o t t o r f f t zcu h a u w e n f y n d e n m ögen . Por. J. V o i g t , G e sch ich te P r e u s s e n s t. V III, K ö n ig sb erg 1938, s. 142 i F. M a y e r , D er W a l d in A l t p r e u s s e n als W i r t s c h a f t s r a u m , t. II, K öln — Graiz 1960, s. 60.
99 O BA , S ch b l. L X X , nr 52; R e g e s t a t. I, nr 9457 — o k ó ln ik w . m istrza do do sto jn ik ó w i u r zęd n ik ó w za k o n n y ch z 6 sty czn ia 1448; W i e m a n die w e i d e u n d h e id e n s w e r l ic h u n d s a m ga n te z v o r h a u w e z e u v e r k u f f e n u n d w ü s t e m a c h e m i t in l e g u n g u n d v o r m y t u n g d e r p e c h o ff e n . Por. te ż O B A , S ch b l. L X X II, n r 20; R e g e s t a t. I, n r 9460, M orąg, 11 sty czn ia 1448, kcim tur e lb lą sk i do k o m tu ró w w z g lę d n ie ich za stęp có w w S w ie c iu , T u ch o li i G rudziądzu, za k a zu ją cy w im ien iu w . m i strza d alszego w y r ę b u la s ó w i u trzy m y w a n ia sm olarń.
niszczeniem lasów przez w yrąb i sprzedaż najlepszego budulca oraz
zwiększanie sm olarni, nakazujący zaprzestanie tego procederu 67.
W świetle tych danych zrozum iałe stają się fak ty zmuszania chłopów
do przewozu arty k u łów leśnych, gdyż urzędnikom zakonnym zależało na
uniknięciu wysokich kosztów transp ortu . Uciążliwy, nowy ten obowią
zek — jak to zwłaszcza w ynika z obu skarg chłopów żuławskich i z kom
tu rstw a dzierzgońskiego — budził żywą niechęć czy naw et opór ludności.
W najjaskraw szej zresztą formie przejaw ił się on w stosunkach w arm iń
skich. Zauważyć należy, że zwiększanie tego rodzaju powinności szar-
warkowych zaczynało budzić obawę naw et u niektórych wyższych urzęd
ników krzyżackich. Niezwykle charakterystyczne jest w tym względzie
wspom niane już wyżej pismo w. m arszałka Zakonu do w. m istrza K on
rada von Erlichshausen z r. 1446, domagające się, aby zaprzestać pocią
gania jego poddanych (z teren u kom turstw a królewieckiego) do w ypeł
niania powinności szarw arkow ych (przy transportow aniu). Chłopom
grozi bowiem zubożenie i nie będą mogli upraw iać norm alnie swoich
pól 68.
VI
Wnioski, w ypływ ające z powyższej analizy można by sform ułow ać
w sposób następujący:
1. Powinności pańszczyźniane chłopów czynszowych w Prusach, osia
dłych na praw ie chełm ińskim w dobrach Zakonu w ystępują zdecydowa
nie już w pierw szej połowie XV w.; dotyczy to także ludności chłopskiej
w dobrach biskupstw a warmińskiego.
2. N ajbardziej przekonyw ającym dowodem istnienia tych nowych
powinności są skargi (supliki) chłopskie składane w. mistrzowi na wzrost
szarw arków w różnych regionach państw a zakonnego.
3. C h arak ter świadczeń pańszczyźnianych chłopów jest różnorodny,
wypływ a on z potrzeb fiskalnej polityki urzędników krzyżackich. Pańsz
czyzna chłopska służy częściowo potrzebom gospodarki rolnej w okoli
cach najbardziej rozw iniętych gospodarczo, z większą liczbą folw arków
krzyżackich (W. Żuławy). Powszechniejsze są szarw arki dla tran sp o rtu
artykułów leśnych tak dla celów handlowych, jak i dla potrzeb budow la
nych zamków i folw arków zakonnych.
4. Nowe powinności pańszczyźniane chłopów czynszowych w P r u
sach stają się w ażnym elem entem przem ian gospodarczo-społecznych,
jak również politycznych w państw ie krzyżackim w Prusach, wzmac
niając opozycję antyzakonną.
87 D odać n a leży , że n iek tó rzy u rzęd n icy k rzy ża ccy p ra g n ą c u n ik n ą ć k o sz tó w za k u p u sm o ły dla ce ló w g o sp o d a rczy ch z a k ła d a li w p o d le g ły c h im la sa ch sm o - la rn ie, p rzy czy n ia ją c się do d e w a sta c ji la só w . P ro ced er te n sz c z e g ó ln ie b y ł p ra k ty k o w a n y na P om orzu G d ań sk im . Por, O BA , S ch b l. L X IV , n r 97; R e g e s ta t. I, nr 9587 — lis t w ó jta tc z e w sk ie g o do w . m istrza ·—· N o w e 11 lip ca 1448.
88 O B A , S ch b l. L X X III, nr 9; R e g e s t a t. I, n r 9201 — w . m a rsza łek do w . m i strza, C aporn, 29 p a źd ziern ik a 1446: so w o r d e n u n s u n s e r a r m e n l e w t e a Ido ser e v o r t e r b e t u n d u n s e r h ü b e n w e r d e n uns a ld o w ü s t e w e r d e n . Por. J. V o i g t , op. cit. t. V III, s. 111.
