K
R
O
N
I
K
A
Utworzono specjalny k o m i t e t h i s t o r y c z n y (z udziałem uczonych Cze chosłowacji, Węgier, Polski, NRD, F ran cji i Włoch) dla opracowania i przygoto walnia publikacji (ukaże się w 1964 r.) dokum entów historycznych zw iązanych ■z tzw. „propozycjami pokojow ym i” króla Czech — Jerzego z Podiebradu, który w 1464 r. w ysłał do F ran cji poselstw o z propozycją zorganizowania europejskiej federacji państw dla obrony pokoju. UNESCO podjęło uchw ałę o uczczeniu 500 rocznicy tej d aty jako ważnej w dziejach cywilizacji.
W dniach 28—30 sierpnia 1962 <r. w Eisenstadt m iał m iejsce VII z j a z d h i s t o r y k ó w A u s t r i i z udziałem przedstaw icieli n au k i historycznej z Anglii, Belgii, Węgier i NRF. W to k u obrad najw ięcej m iejsca poświęcono dziejom p a ń stw a austriackiego w X IX i XX stuleciu. Zjazd ten poprzedzony został V zjazdem archiw istów austriackich.
PRACE A R C H E O L O G I C Z N E W N O V A E (PŁN. BUŁGARIA)
Ekspedycja U niw ersytetu W arszawskiego pod kierow nictw em prof. Kazimierza M a j e w s k i e g o kontynuow ała w 1962 roku badania archeologiczne n a terenie rzymskiego m iasta Novae. Po trzech sezonach p rac odsłonięto n a 'znacznym od cinku m ury obronne od zachodu i częściowo od północy, zbadano kilka w nętrz dużej budowli w północno-zachodniej części m iasta i niektóre odcinki trasy wodociągów.
W 1962 roku prace koncentrow ały się w czterech p u nktach: przy m urze z a chodnim i w pobliżu jego północno-zachodniego narożnika (odcinki II, III i V) oraz w południowej części dużej prostokątnej budow li (odcinek IV).
•Na południe od dzisiejszej szosy, k tó ra przecina te re n starożytnego m iasta ze wschodu na .zachód, zbadano m u r m iejski n a odcinku łącznej długości 57 m. S taro żytni budowniczowie użyli do jego budoiwy kam ieni różnej w ielkości licowanych reg u larn y m i ciosami. M aksym alna szerokość dochodziła w ów czas do 2,40 sm. Do w ew nętrznej strony mur,u przylega dobrze zachow ana baszta. R esztki zabudowy w jej najbliższym sąsiedztw ie będą obiektem badań w ·przyszłym sezonie. Bardziej uchw ytne ślady budow li w ty m k rań cu m iasta przynoszą badania prowadzone w zdłuż linii m,uru zachodniego, n a północ od szosy. Na odcinku długości około 9 m prześledzono ta m bieg m u ru licowanego ciosami kam iennym i; stanow ił om n ie w ą t pliw ie kontynuację om awianego już m uru, k tó ry został o d kryty w raz z basztą na południe od szosy. W ątki innych m urów uchw ytne w k ilk u m iejscach, przede w szystkim w północno-zachodnim narożniku m iasta, ,pochodzą praw dopodobnie ,z późniejszego okresu. Z te j części m iasta, k tóra stanow i jego zachodni kraniec, pochodzą liczne znaleziska: odłam ki ceram iki budow lanej, niektóre ze stem plem
legio I Italica, lam py gliniane, fragm enty naczyń z gliny i ze szkła, frag m en t k a
m ienia Żarnowego, kam ienna osełka, m onety z brązu i drobne przedm ioty m eta lowe, a także jeden złoty kolczyk.
Na terenie p rostokątnej budow li, badanej od 1960 roku, przystąpiono do eks ploracji k w ad rató w usytuow anych w pobliżu piw nicy hypokaustycznej, k tó rą od słonięto w 1961 roku. P rzede w szystkim usunięto gruz, który pochodził z północnej ściany hypocaustum , zawalonej w ciągu zimy, co spowodowało zniszczenie pilae i tego fragm entu suspensury, k tó ry w chwili odsłonięcia piw nicy znajdow ał się
in situ. Oczyszczenie hypocaustum i pogłębienie w ykopu poza jego obrębem poizwo-P R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y
544 K RO N IK A
liło stwierdzić, że bad an a k o n stru k cja m a obm urow anie z cegieł grubości 0,53 m, k tóre u jm uje ją z trzech stro n w ram y, zbliżone kształtem do podkowy, pozosta w iając stronę północną otw artą. Odległość między ram ionam i podkow y w ynosi po stronie w ew nętrznej 2,02 m. Po stronie w schodniej, w m urze z cegieł, jakby dosta w ionym do ram ienia podkow y, odkryto w ylot k a n a łu przypiecowego o przekroju prostokąta. Dzięki biegowi tego k an ału można się domyślać, że praefurnium zn aj
dowało się na wschód od hypocaustum .
Po stronie północnej, pod 'zwałami gruzu, odsłonięto n a głębokości 2 m podło
gę, k tó ra jest przedłużeniem suspensury wznoszącej się n ad półokrągłą piw nicą hypokausłyozną. Na poziomie tej podłogi, n a północ od hypocaustum odkryto inny zespół zw iązany w yraźnie z w yposażeniem łaźni. W obm urow aniu z cegieł, które również tw orzyło rodzaj podkow y o średnicy 1,06 m, znajduje się basen w y p ra wiony szarą zapraw ą. Południow ą granicę basenu stanow ił w ystęp w zniesiony n ad podłogą, z przerw ą, k tóra um ożliwiała odpływ wody. Między ściankam i basenu zbudowanym i z pionowo ustaw ionych p ły t glinianych a ceglanym i ścianam i k o n strukcji starożytny budowniczy pozostaw ił w olną przestrzeń szerokości ok. 0,07 m. Utworzony .w ten sposób kanalik obiegał basen z trzech stron, zachował on w dwóch m iejscach in situ żelazne haki, k tó re były częścią um ocnienia konstrukcji. B adając dobry stosunkowo sta n zachow ania urządzeń, k tó re o p ierają się n a system ie ogrze w ania ścian ciepłym powietrzem , nie możemy na razie powiedzieć, czy ta część budowli była też ogrzew ana od dołu. P race n a tym odcinku w strzym aliśm y na poziomie dna basenu, tj. na głębokości 2 m.
Obie konstrukcje z cegieł: . w iększą południow ą z odsłoniętym hypocaustum i m niejszą północną z basenem, można .uważać za współczesne .całej budowli. Od jej zachodniej części odgradza je ściana działowa z otworem w ejściow ym ujętym w kam ienne monolityczne w ęgary, z których jeden znajdow ał się in situ. Tę część budow li zajm ow ały trzy prostokątne w nętrza, łączące się ze sobą w podobny sposób: najw iększe (10,40 m X 5,20 m) znajdow ało się w południow o-zachodnim narożniku i miało drugi otw ór wejściowy w ścianie północnej, w pobliżu północno- zachodniego narożnika.
Po doprowadzeniu środkowego w nętrza, .które sąsiadowało .z zespołem kąpie lowym, do głębokości 2 m, tj. do poziom u podłogi z płyt, płyty te rozsunęły się przy jej północnej ścianie. Założono ta m sondaż, stosując jego wielkość do zacho w anych płyt, i stw ierdzono, że pod podłogą jest piwnica hypokaustyczna z system em filarków suspensurow ych bardzo zbliżonym do hypocaustum z 1961 roku. M ur zam ykający badane w nętrze od północy m iał na głębokości piw nicy półokrągły wylot, obudowany cegłami; otw ór w ypełniała .sczerniała od ognia ziemia. ,
Z badanej w 1962 r. części budowli, tj. z urządzeń kąpielow ych i z p ro sto k ąt nych pomieszczeń pochodzą różnorodne .znaleziska: odłam ek m arm urow ej bazy
z inskrypcją w otyw ną, odłamki ceram iki budow lanej (wśród nich kilka ze stem plem Leg. I Ital...), fragm enty naczyń z .przewagą kuchennych i zasobowych 0 grubych ściankach, sczerniałe od ognia gliniane tubuli, lam py z gliny, całe 1 w odłamkach, okrągła dekorowana p ły tk a gliniana, drobne przedm ioty z brązu i złoty pierścień ozdobiony w yobrażeniem główki kobiecej. W nowoodkrytym
hypocaustum natrafiono na m onetę wypuszczoną w czternastym roku panow ania
cesarza Justyniana.
Poza obrębem m iasta, w odległości 130 m od jego północno-zachodniego n a rożnika zakończono prace na sondażu .założonym tam w 1961 roku. Je st to miejsce, gdzie .znajdował się zbiornik końcowy rzym skiego wodociągu, -który doprow adzał wodę do Novae. Tam również odkryto elem enty ceram iki budow lanej, głównie dachówek ze stem plem Legio I Italica, użyte w tórnie do budow y kanału ściekowe go. Prowadzono też prace terenow e w poszukiw aniu resztek wodociągów, k tóre ze znacznej n ieraz odległości doprowadzały wodę m ieszkańcom starożytnego m iasta
K R O N IK A
545
Novae. P u n k tem .wyjścia w ty ch poszukiw aniach była n a d ał m apka bułgarskiego badacza S t e f a n o w a .z naniesionym i resztkam i mrządzeń związanych z system em wodociągów zbudow anych w oikodicy Novae w okresie rzym skim .
L. P.
Ceskoslovenskÿ Casopis H istoricky” w nrze 5—6 t. X (1962) przynosi indeks dziesięciu w ydanych roczników 1953—1962 pt. „R ejstrik Ceskoslovemského Casopisu H istorického” (zestawili J. M a n d l e r o v â i L. N e s v a d folk).
DRUGA MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA HISTORII GOSPODARCZEJ W AIX-EN-PROVENCE
W dniach od 29 sierpnia do 3 w rześnia 1962 w Aix-em-Rroveoce toczyły się obrady D rugiej M iędzynarodowej K onferencji H istorii Gospodarczej. WzięSo w nich udział ponad 300 uczestników z około 30 krajów : Algierii, Anglii, A ustralii, Belgii, B ułgarii, Czechosłowacji, Danii, Egiptu, Francji, Hiszpanii, Holandii, Indii, Izraela, Japonii, Jugosław ii, K anady, K olum bii, Norwegii, NRF, Polski, Południow ej A fryki, R um unii, Szw ajcarii, Szwecji, Tunisu, USA, W ęgier i Włoch. Zapow ie dziany dość liczny i akty w n y udział historyków NRD, w śród nich J. K u c z y ń s k i e g o , n ie doszedł do sk u tk u z pow odu mteuzyskaima w izy w jazdow ej. O tw ie rając obrady konferencji M. M. P o s t a n , w yraził w zw iązku z tym ubolew anie stw ierdzając, że .względy polityczne nie pow inny przeszkadzać w porozum iew aniu się uczonych.
Dyskusje odbyw ały się w ram ach oddzielnych zebrań 10 sekcji tem atycznych ora.z na posiedzeniach plenarnych. W sum ie odbyły się 4 isesje plenarne. Na pierw szej z nich, in augurującej zjazd, prof. L a b r o u s s e w ygłosił re fe ra t na te m at kształtow ania się (ruchu) dochodów od k a p ita łu (revenu du capital) oraz koncentracji kapitałów w X IX w. w e F rancji. R eferat ten inform ow ał .przede wszystkim o metodzie podjętych p rac i źródłach (kwestia źródeł podatkow ych) oraz podaw ał n iektóre uzyskane już w yniki. N a pr.zyikład z badań m ateriałów spadkow ych w Lille w ynika, że w II połowie X IX w. p o dużym rozm achu in d u strializacji około 92% m a ją tk u spadkow ego skupiało się w rękach 10% spadkobier ców. Owe 10% stanow ili w pierw szym rzędzie właściciele przedsiębiorstw . Nie które problem y re fe ra tu rodw inął w szczególności uczeń L abrousse’a, B o u v i e r . D ruga sesja p len arn a pośw ięcona była problem om agrarnym k rajó w słabo rozwndętych. P u n k tem w yjściow ym ożywionej dysfcusijd n a sesji był re fe ra t Postama om aw iający te zagadnienia w św ietle europejskiej historii ag rarn ej (.zmiany w rolnictw ie przygotow ujące rew olucję przem ysłową). Polemizowano w szczegól ności z opierającym i się o analizę rozkw itu .rolnictwa angielskiego w XVII i X V III w.
agrotechnicznym i tezam i re fe ra tu , staw iającego główny nacisk ma konieczność roz w oju rolnictw a, którego odpow iedni poziom imoże stanow ić dopiero podstaw ę dla rozw oju przem ysłu. Głównie n a przykładzie Indii (m in. G u p t a , T h o r n e r ) i w pew nym stopniu Jugosław ii ( S t i p e t i ć ) wskateywano, jak w ażna jest in d u strializacja d la .przezwyciężenia zacofania gospodarczego k ra jó w słabiej rozw i niętych. Nie irozwój rolnictw a, lecz (rozwój przem ysłu (rynek idla produkcji .rolnej, możliwości zatru d n ien ia itd.) stanow i W tym względzie zasadniczy bodziec w zrostu gospodarczego (L i e b e r). Postam stw ierdził w praw dzie, że (industrializacja jest konieczna dla k ra jó w zacofanych gospodarczo, jednak do tego n a jp ie rw trzeba podnieść rolnictw o. Ł atw o zauważyć, że tezy podobne, naw iązujące głównie do rozw oju gospodarczego Indii, głoszone przez historyka angielskiego, a więc po chodzącego z k ra ju głoszącego idee, że tylko w połączeniu z A nglią Indie mogą kw itnąć jako w ielki k ra j rolniczy, m usiały wzmóc .klimat .dyskusji o ie pozbawionej wyraźnego tła politycznego.
