Przygotowanie zawodowe skazanego determinantą jego powrotu na rynek pracy

Janusz Sterzel, Ewa Czerwińska

Przygotowanie zawodowe skazanego

determinantą jego powrotu na rynek

pracy

Problemy Profesjologii nr 1, 151-162

2010

Problem y Profesjologii 1/2010

Janusz Sterzel Ewa Czerwińska

PRZYGOTOWANIE ZAWODOWE SKAZANEGO

DETERMINANTĄ JEGO POWROTU

NA RYNEK PRACY

Streszczenie

Współcześnie więzień postrzegany jest jako niewykształcony mężczyzna, który często w swoim życiu pracował jedynie dorywczo lub w ogóle nie pracował, nie potrafi komu­ nikować się z innymi ludźmi, charakteryzuje się postawą roszczeniową wobec instytucji pomocowych. W artykule omówione zostały działania z zakresu readaptacji i reorientacji zawodowej skazanych dzięki pozyskanym środkom unijnym w ramach Programu Opera­ cyjnego Kapitał Ludzki. Nie podjęto tematyki nauki w zawodowych szkołach przywię­ ziennych i zawodowego szkolenia kursowego finansowanego ze środków funduszu po­ mocy postpenitencjarnej.

CONVICT’S VOCATIONAL TRAINING AS HIS GUARANTEE OF RETURN TO THE JOB MARKET

Summary

Nowadays, a convict is perceived as an uneducated male who, in his life, has often done only odd jobs or has not worked at all, cannot communicate with other people and has a claim attitude towards aid institutions. In the article the author has discussed réadapta­ tion and job reorientation of convicts, which was possible due to the European funds from the Operation Programme The Human Capital. The author has not covered the topic of education in prison vocational schools or vocational training courses financed from the postpenitentiary aid funds.

Kodeks kam y stanow i, że celem kary pozbaw ienia wolności je st w zbudzenie w skazanym woli w spółdziałania w kształtow aniu je g o społecznie pożądanych postaw 1. Aby pom óc je d n o ­ stce w pow rocie do społeczeństw a, ja k o najw ażniejsze środki oddziaływ ania resocjalizujące­ go w ym ienia się pracę i naukę. Praca pow inna przez nauczenie zawodu, zdobyw anie odpo­ wiednich kw alifikacji, przygotow ać do uczciwego życia na w olności2. A rtykuł 116 p. 4. Ko­ deksu karnego w ykonaw czego stw ierdza, że praca je st obow iązkiem skazanego, a za jej w y­ konanie otrzym uje on zapłatę.

Praca w ocenie pedagogów odgryw a bardzo duże znaczenie w procesie w ychow ania3.

1 Kodeks kamy wykonawczy, ustawa z 6 czerwca 1997 r., DzU Nr 90, poz. 557.

2 Ibidem.

152 JA N U S Z STERZEL, EW A CZERW IŃSKA

Z dośw iadczeń autorów w ynika, że w ięźniow ie w większości chcieliby pracować. Dla wielu je st to ucieczka od m onotonii życia codziennego w zakładzie karnym , praca daje im m ożli­

wość zm iany otoczenia i poczucia się potrzebnym. Dla skuteczności procesu resocjalizacji najlepszym rozw iązaniem było by, gdyby skazani kształcili nowe um iejętności

i pracowali jeszcze przed w yjściem na w olność, podczas całego okresu odbywanej kary. To dałoby im praktykę w zaw odzie, w drożyło ich do obow iązków , nauczyło system atyczności, odpow iedzialności4.

N arodow a Strategia Integracji Społecznej5 w ym ienia grupy społeczne podatne na w y­ kluczenie. Celem prac nad tym dokum entem było aktyw ne w łączenie się Polski w realizację drugiego z celów Strategii Lizbońskiej UE staw iającego na m odernizację euro­ pejskiego m odelu socjalnego. G łów nym je g o działaniem je s t inw estow anie w ludzi oraz zw alczanie czynników sprzyjających pow stawaniu grup zagrożonych w ykluczeniem społecz­ nym, rekrutujących się m iędzy innymi spośród byłych w ięźniów , osób z krym inalną przeszło­ ścią, ze środow isk dotkniętych patologiam i społecznym i. W tych grupach przyczyn w yklu­ czenia społecznego należy szukać w sam ych wykluczonych i ich bliskich6. Spowodow ane są one ich w ew nętrznym i deficytam i, konfliktam i z prawem skutkującym i karalnością i pobyta­ mi w więzieniu, brakiem w ykształcenia, niepełnosprawnością, niską dynam iką osobistą i bra­ kiem elastyczności w obec dokonujących się zm ian, w ręcz lenistwem , czy brakiem starań o zm ianę sytuacji życiow ej. W konsekwencji następuje dobrow olne w ycofanie się z uczest­ nictw a w społeczeństw ie i tw orzy się m echanizm procesu nazyw anego stygm atyzacją, który je s t je d n ą z technik w ykluczania społecznego7.

Blokada społeczna, ja k a spotyka rodziców je st często dziedziczona przez dzieci. Bieda, niski poziom w ykształcenia rodziców , ich zły stan zdrow ia powodują, że dzieci w stępują w życie z określonym bagażem i ju ż na starcie w chodzą w dorosłość negatyw nie etykietow a­ ni. Spotyka się tu pogląd, że nie musi się pracować, bo pom oc społeczna i tak im pomoże. Młodzi ludzie um ieją żyć nie pracując, bezrobocie w takich rodzinach bardzo często ulega silnej petryfikacji.

W ykluczenie rodzi zjaw isko dyskrym inacji, czyli św iadom ego odrzucania osób, które odznaczają się cecham i tego „innego” , „obcego” . W ielu w ięźniów pochodzi z takich właśnie rodzin ubogich. Ich sposobem na w alkę z ubóstwem m oże być technika neutralizacji. Ten typ adaptacji najbardziej sprzyja przestępstw om . O siąganie celów następuje w ów czas środkami niezgodnym i ze zinstytucjonalizow anym i norm am i, za pośrednictw em kradzieży czy rozbo­ jó w 8. Sfrustrowani ludzie bow iem , nie m ogąc osiągnąć tego, co inni, czyli kariery zaw odo­

4 J. Galicki, Zatrudnienie osadzonych w zakładach karnych ja ko czynnik resocjalizacji, [w:] Misja Służby

Więziennej a je j zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczekiwań społecznych, [red:] Ambrozik W., Ma-

chel H., Stępniak P., Poznań - Gdańsk - Warszawa, 2008, UAM, UG, Pedagogium WSPR, CZSW, s. 637-644. 5 http://www.mpips.gov.pl/userfiles/

6 K. Krajewski, Używanie narkotyków i uzależnienie od nich a przestępczość: implikacje dla prawa kar­

nego, Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 64-65,Warszawa 2009, s. 71-93.

7 W. Ambrozik, Czynniki społecznej readaptacji byłych przestępców, [w:] B. Urban, J. M. Stanik, Reso­

cjalizacja, Warszawa 2008, PWN, s. 187.

A. Kossowska, Współczesna przestępczość - uwarunkowania i konsekwencje. Dylematy reakcji spo­

wej, wysokich zarobków czy w ykształcenia, popełniają częściej przestępstw a9. Pobyt w w a­ runkach izolacji w ykluczenie pogłębia, pow oduje, że ulegają procesowi prizonizacji10,

a po opuszczeniu jednostki penitencjarnej m ożem y m ów ić o ich alienacji w w ielu dziedzi­ nach życia. P ierw szą je s t ekonom iczna. Jej przejaw em są niskie dochody, niezdolność do uczestnictw a w gospodarczych aspektach życia społecznego, ograniczenia w dostępie do pod­ stawowych dóbr i usług. Prowadzi to rów nież do now ego zjaw iska w tej sferze, opisyw anego ja k o w ykluczenie finansow e, które dotyka byłych skazanych i ich ro d zin y ".

K olejny rodzaj, to w ykluczenie w sferze społecznej, które niesie ze sobą: niezdolność do uczestnictw a w politycznych lub kulturalnych aspektach życia społecznego, czy bezrad­ ność społeczną. W yłączenie m oże rów nież przejaw iać się w ograniczeniach w dostępie do edukacji, która pogłębia niew ydolność w ychow aw czą. W szystkie te procesy dotyczą szcze­ gólnie ludzi opuszczających w ięzienia. Literatura dow odzi, że więzienie zm ienia człow ieka w sposób totalny, przekształcając je g o osobow ość i odm ieniając naw yki, także te zw iązane z pracą12.

M ów iąc o w ykluczeniu bezrobotnych m yślim y o ludziach pozostających bez pracy przez długi czas, czyli powyżej 2 lat. M am y tu na myśli bezczynność zaw odową. W przypadku skazanych czas pozostaw ania bez pracy byw a znacznie dłuższy, w tedy mam y do czynienia z bardzo różnorodnym i procesam i, które są nieodwracalne, bądź trudno odw ra­ calne. Poza ju ż opisyw anym , są to rów nież procesy natury psychologicznej i zdrow otnej. Po­ cząw szy od utraty prozaicznych zachow ań jak : odzw yczajenie się od codziennego w staw ania 0 określonej porze, w łaściw ego ubrania się, aż po utratę kw alifikacji i nie w ykorzystyw anych um iejętności, które zanikają. W perspektyw ie zbliżającego się opuszczenia zakładu karnego niesie to ze sobą negatyw ne skutki dla i tak nikłego potencjału zaw odowego osób przebyw a­ jących w w ięzieniach, które w ychodzą z zawodowej wprawy, tracą kontakt z technologiam i, odzw yczajają się od pracy. K orelacja pom iędzy brakiem utrwalonego naw yku pracy a recy­ dyw ą w ięzienną została potw ierdzona badaniam i13. Podjęcie pracy w zakładzie karnym, zw iększa praw dopodobieństw o podjęcia jej po zakończeniu wyroku.

Postęp techniczny, który nieodw racalnie się dokonuje, pow oduje likw idację na rynku pracy stanow isk dla osób bez kwalifikacji. Brak w ykształcenia u części skazanych, naraża ich najbardziej na pow rotność do przestępstwa. K w alifikacje zaw odow e pożądane przy podej­ mowaniu pracy rów nież w przypadku byłych skazanych są w ażne14. U m iejętności zaw odow e bowiem w pływ ają na kształtow anie się życia byłych w ięźniów w otwartym społeczeństw ie 1 znacznie m ogą ograniczyć zjaw isko recydywy. M usim y pam iętać, że skazanie na karę po­ zbaw ienia wolności nie w yklucza w przyszłości człow ieka z rynku pracy. Z godnie z

poglą-9 Ibidem.

10 S. Małek, Prizonizacja w grupie mężczyzn odbywających karę pozbawienia wolności, Przegląd Wię­ ziennictwa Polskiego, nr 64-65, Warszawa 2009, s. 135-149.

11 A. Fandrejewska, A. Kurowska, Wykluczenie finansowe narasta, Rzeczpospolita, 03.03.2010 Finanse s. II.

12 H. Machei, Więzienie ja ko instytucja karna i resocjalizacyjna, Gdańsk 2003, Arche, s. 56-57.

13 L. Sługocki, Zatrudnienie przed skazaniem a powrotność do przestępstwa, Studia Kryminologiczne 1975, nr 3, s. 333-348.

154 JA N U SZ STER ZEL, EW A CZERW IŃ SK A

darni w spółczesnych pedagogów każdy człow iek pow inien m ieć zagw arantow ane w wyniku organizacji życia społecznego praw o do pracy oraz uzyskać takie przygotow anie i taki stan kom petencji, które zagw arantują m u szansę funkcjonow ania na rynku pracy ja k o je g o pod­ m io t15. Podejście to koresponduje z Europejskim i Regułami W ięziennym i, które mówią, że warunki pracy w w ięzieniu pow inny być zbliżone do w arunków pracy na w olności16. W sw o­ ich zapisach akcentują one potrzebę podejm ow ania oddziaływ ań pom ocowych wobec skaza­ nych niezw łocznie po ich osadzeniu w zakładzie karnym . Szczególnie istotne są w ich rozu­ mieniu więzi społeczne, które stanow ią punkt w yjścia do przyszłej readaptacji, a te naw iązy­ w ane są między innymi przez pracę i naukę. Standardów tych trzym a się Kodeks K am y W y­ konaw czy. W yrażając potrzebę podtrzym ania przez skazanych więzi rodzinnych, w skazuje rów nocześnie na obow iązek pracy i nauki, jako elem entów nieodzow nych w resocjalizacji. Podkreśla ponadto, że w łaśnie praca i nauka powinny być głównym i środkam i w ychow aw ­ c zy m i17. Spełniają one bow iem różne pozytyw ne funkcje, od ekonom icznych przez fizjolo­ giczne aż po kształcące czy społeczne18. Praca, aby była jednym z głów nych składników w y­ chow ania musi sprzyjać zdobyw aniu odpow iednich kwalifikacji zaw odow ych19. Jej resocjali­ zacyjne oddziaływ anie w zw iązku z tym je st niebagatelne dla procesu pow rotu człow ieka do w olnego społeczeństw a20.

Takie potraktow anie pracy i nauki je st również oczyw iste z punktu w idzenia ekono­ micznej opłacalności. Zarów no, gdy m ów im y o kosztach utrzym ania w ięzień, ja k też gdy m yślim y o pow rocie skazanych do w olnego społeczeństwa. M a to szczególną w ym ow ę gdy poprzez w sparcie procesu uspołecznienia rozum iem y szeroko zakrojone działania przygoto­ w ujące skazanych do w ejścia na rynek pracy po powrocie do wolności oraz do zw iększenia ich zatrudnienia podczas odbyw ania kary. Gdy w ięźniow ie pracują lub szkolą się, społeczeń­ stw o zyskuje w iększe gw arancje, że wielu z nich nie wróci do przestępczości, a na rynek pracy21. D ziałania Służby W ięziennej w tej dziedzinie w pisują się w kierunki eu­ ropejskiej strategii zatrudnienia, która oparta je st na ideach wziętych z filozofii solidaryzm u społecznego, subsydiarności i zrów now ażonego rozwoju.

W latach 2005-2008 Służba W ięzienna szeroko korzystała z zasobów Inicjatywy W spólnotowej EQUAL, której kierunki działań zw iązane były z czterem a filarami Europej­ skiej Strategii Zatrudnienia, zatrudnialnością, przedsiębiorczością, zdolnością adaptacyjną

15 Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 1997, s. 57.

16 D. Gajdus, B. Gronowska, Europejskie standardy traktowania więźniów, Toruń 1998, Wydawnictwo UMK.

17 Kodeks karny wykonawczy, ustawa z 6 czerwca 1997 r., Dz. U Nr 90, poz. 557.

18 P. Szczepaniak, Oddziaływania penitencjarne na więźniów w świetle współczesnej pedagogiki i peni-

tencjarystyki, [w:] W dziewięćdziesięciolecie polskiego więziennictwa, Księga jubileuszowa, [red.] Z. Jasiński,

A. Kurek, D. Widelak, Opole 2008, s. 151-188.

19 Kodeks karny wykonawczy, ustawa z 6 czerwca 1997r., Dz. U Nr 90, poz. 557.

20 A. Glińska-Lachowicz, Praca ja k o form a oddziaływań resocjalizacyjnych w polskim systemie peniten­

cjarnym po 1925r, [w:] W dziewięćdziesięciolecie polskiego więziennictwa. Księga jubileuszowa, pod red.

Z. Jasiński, A. Kurek, D. Widelak, Opole 2008, s. 223-260. 21 Ibidem.

pracowników i pracodaw ców , rów nością szans)22. Projekt Inicjatywy W spólnotow ej EQAL „Now a droga dla byłych w ięźniów ” , w spółfinansow any z Europejskiego Funduszu S połecz­ nego, realizow ano w 13 jednostkach penitencjarnych. Prom ow ał on w szystkie innow acyjne rozw iązania, które zw alczają w szelkie formy dyskrym inacji i nierówności zw iązane z ryn­ kiem pracy. Centralny Zarząd Służby W ięziennej pełnił w nim funkcję A dm inistratora na Rzecz Rozw oju, w skład Partnerstw a wchodziły obok CZSW , Ochotnicze Hufce Pracy, K ra­ jo w a Rada K uratorów , „M O N A R ” , Polski Czerw ony Krzyż. Głównym celem projektu było

stw orzenie krajow ego m odelu w spółpracy instytucji wym iaru spraw iedliw ości oraz organiza­ cji sektora pozarządow ego na rzecz społecznej i zaw odowej readaptacji skazanych i byłych skazanych. Udział w nim w zięło 500 skazanych kobiet i mężczyzn, w w ieku od 16 do ponad 50 lat. Szkoląc uw zględniano lokalne rynki pracy, stw orzono model „płynnego w ychodzenia na wolność” polegający na korelowaniu działań podejm owanych w obec skazanego podczas jego pobytu w w ięzieniu z tym i, które były je g o udziałem po opuszczeniu jednostki. O sadzo­ nych szkolono w zaw odach glazurnika, brukarza, spawacza, m alarza pokojow ego, cukiernika, kosm etyczki, dekarza, technologa w ykańczania wnętrz, operatora w ózków jezdniow ych, sto­ larza, na kursach kom puterow ych, językow ych, szkoleniach z udzielania pierw szej pom ocy, w arsztatach terapeutycznych, spotkaniach z przedsiębiorcam i, treningach zastępow ania agre­ sji ART. Powołano w ram ach Działania Terenow e Zespoły Partnerskie, skupiające instytucje św iadczące pom oc społeczną. O sadzeni korzystali podczas pobytu w jednostkach peniten­ cjarnych ja k i po ich opuszczeniu z pomocy przedstaw icieli Partnerów Służby W ięziennej w osobach kuratorów oraz doradców zaw odowych OHP, PCK oraz Polskiego K om itetu Po­ mocy Społecznej i Stow arzyszenia „M O N A R ”, którzy udzielali w sparcia w zakresie m ate­ rialnym i socjalnym 23.

Z badań przeprow adzonych na potrzeby projektów EQ UAL w latach 2004-200624 w y­ nika, że w ięźniow ie i byli skazani są na ogół nisko w ykształceni. Przed odbyciem kary pra­ cowali niewiele lub w cale, nie nabyli dośw iadczenia zaw odowego ani kw alifikacji. Brak im było św iadom ości własnych uzdolnień, wiedzy o w łasnych mocnych stronach i um iejętno­ ściach. W ielu skazanych dopiero w zakładzie karnym odkrywało, że praca je s t bardzo w ażną częścią ludzkiego życia, pozw ala zachow ać siły fizyczne i um ysłowe, daje satysfakcję i za­ dow olenie z siebie. Do urzędów pracy trafiają z więzień często kandydaci ze słabym przygo­ towaniem zaw odow ym . S ą to osoby od lat nie mające zajęcia, przyzwyczajone do korzystania z pomocy społecznej, gdy rejestrują się ja k o bezrobotni, nie zależy im na znalezieniu zajęcia, a jedynie na ubezpieczeniu zdrow otnym , które przysługuje po wpisaniu do ew idencji. Ich pow rót do pracy obliguje U rząd do zorganizow ania im spotkań z psychologiem , m obilizacji do szkoleń zaw odow ych, zapew nienia praktyk zaw odow ych. To trudna praca, któ rą m ożna, a naw et pow inno się w ykonać podczas pobytu skazanego w w arunkach izolacji penitencjar­ nej. W styczniu 2008r A reszt w K oszalinie opuściło 48 osadzonych. D rugą zaś koszalińską

22 M.K. Zając, Kształcenie, rozwój zawodowy więźniów na podstawie kierunków, przejawów i standardów

europejskich na rynku pracy..., Przegląd Więziennictwa Polskiego Nr 54, Warszawa 2007r, s. 77-100.

23 Program IW EQAL „Nowa droga dla byłych więźniów ". 24 M.K. Zając, op. cit.

1 5 6 JA N U SZ STER ZEL, EW A CZERW IŃSK A

jednostkę, Zakład K am y 29 osób25. W tym sam ym czasie w Pow iatow ym Urzędzie Pracy w K oszalinie zarejestrow anych było 181 osób, które po odbyciu kary pozbaw ienia wolności nie podjęły zatrudnienia26. W analogicznym okresie 2009 r. areszt opuściło 55 osadzonych, Zakład K am y natom iast 3527, zaś PU P w ykazał 125 osób zarejestrowanych, które po odbyciu kary pozbaw ienia w olności nie podjęły zatrudnienia28. D ane z PUP obejm ują w praw dzie by­ łych osadzonych zw olnionych z innych jednostek penitencjarnych, które zam ieszkują w m ie­ ście, ale dają rów nież w yobrażenie o trudnościach i niepom yślnych zm ianach na rynku pracy, które pogłębiły się w raz z postępującym od 2008 r. kryzysem ekonom icznym . O ile zwalniani z jednostek koszalińskich w 2008 r. stanow ili 42,5% osób, które po odbyciu kary pozbaw ienia wolności praw dopodobnie nie podjęły zatrudnienia, to ju ż w analogicznym okresie następne­ go roku było to 72% . N iekorzystnym następstw em spow olnienia gospodarczego w 2009 r. był w zrost stopy bezrobocia w porów naniu do analogicznego okresu roku 2008. W nioskow ać zatem należy, że w ięzień opuszczający zakład musi posiadać kom petencje zaw odowe, w in­ nym przypadku pozostaje na m arginesie rynku pracy. Podczas pobytu w zakładzie karnym pow inien być zapoznany z podstaw ow ym i zasadam i zatrudnienia wynikającym i z kodeksu pracy, przygotow any zaw odow o do pow rotu na rynek pracy. W tym kierunku zm ierzają zm iany system u kształcenia w polskich w ięzieniach.

Pozyskane środki unijne w ram ach Program u O peracyjnego K apitał Ludzki, którego Służba W ięzienna stała się beneficjentem system ow ym na lata 2007-2013, przyniosły na re­ alizację działań z zakresu readaptacji zaw odowej około 140 m ilionów złotych. Służba W ię­ zienna będzie realizatorem czterech projektów 29. Pierwszy z nich, to projekt: „Podniesienie kw alifikacji zaw odow ych fu n k cjo n a riu szy i pracow ników Służby W ięziennej". Z akłada on przygotow anie w yspecjalizow anej kadry około 1800 osób do pełnienia funkcji lidera Klubu Pracy. K olejny projekt to „ P enitencjarny doradca za w o d o w y”. W je g o ram ach w 15 w yty­ pow anych jednostkach penitencjarnych utw orzone zostanie stanow isko doradcy zaw odowego. D oradca będzie św iadczył usługi osobom odbyw ającym karę pozbaw ienia wolności w zakresie planow ania i organizow ania życia zaw odow ego w okresie przygotow ania do za­ kończenia odbyw ania kary. D odatkow o planowane je s t pow stanie ogólnopolskiej bazy da­ nych o kw alifikacjach zaw odow ych skazanych. N ajw iększy projekt zakładający szkolenia zaw odow e i aktyw izujące, którymi w ciągu 4 lat ma zostać objęta grupa 38 tys. więźniów, nosi nazwę: „ C ykl szkoleniow o-aktyw izacyjny służący podniesieniu kw alifikacji zaw odow ych osób pozbaw ionych w olności oraz przygotow aniu ich do pow rotu na rynek p ra c y p o zakoń­ czeniu odbyw ania kary pozbaw ienia w o ln o śc i”. Projekt ma przygotow yw ać w ięźniów do w ejścia na otw arty rynek pracy po odbyciu kary pozbaw ienia wolności. O statnie działanie

25 Informacja własna.

26 http://www.pup.koszalin.pl/ (01.03.2010). 27 Informacja własna.

28 http://www.pup.koszalin.pl/(01.03.2010) op. cit.

29 Umowa o Dofinansowanie Projektu Systemowego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki:

Cykl szkoleniowo-aktywizacyjny służący podniesieniu kwalifikacji zawodowych osób pozbawionych wolności oraz przygotowaniu ich do powrotu na rynek pracy po zakończeniu odbywania kary pozbawienia wolności, za­

skierow ane je s t do osób niepełnospraw nych pozbaw ionych wolności oraz osób skazanych z art. 209 kodeksu karnego (uchylanie się od obow iązku alim entacyjnego) i zakłada przygo­ towanie do pracy w instytucjach, które realizują zadania społecznie użyteczne, np. sam orzą­ dach, domach opiekuńczych czy hospicjach z naciskiem na w olontariat. W sparcie idei w olon­ tariatu je st tu szczególną form ą w drażania skazanych do pracy30. Zm iany w postaw ach skaza­ nych, które są założone i przew idziane do osiągnięcia w w yniku powyższych działań, m ają szczególną rolę w obec rosnących w ym agań rynku pracy w zakresie poziom u w ykształcenia, czy um iejętności. Jak w yżej podnoszono, osobisty rozwój poprzez kształcenie zaw odow e, podnoszenie poziom u kw alifikacji, rekw alifikację zaw odową, są istotnymi elem entam i w procesie resocjalizacji ja k też readaptacji społecznej po opuszczeniu więzienia. Dowodem takiego ujęcia problem u są kryteria naboru obow iązujące przy kw alifikowaniu do progra­ mów. Podstaw ow ym je s t zainteresow anie sam ego osadzonego, ja k o podm iotu w szystkich działań, zdobyciem , podniesieniem bądź zm ianą kwalifikacji zawodowych. N abór do Pro­ gram u odbyw a się na podstaw ie analizy dokum entacji osobowej osadzonych, karalności, sy­ tuacji rodzinnej i osobistej, wykształcenia, zaw odu, dotychczasow ego zachow ania i postaw y w trakcie odbyw ania kary31. Zainteresow anem u szkoleniem więźniowi powinien pozostać do końca kary okres dw óch lat, w obec kandydata ustalona musi być pozytyw na prognoza krym i- nologiczna, dająca podstaw y przekonania, że osoba ta będzie przestrzegała porządku praw ne­ go, nie pow róci do przestępstw a. Podstaw ą program ow ą je st obow iązkow a szkoła podstaw o­ wa32. W ym óg okresu dwóch lat do końca kary je st szczególnie ważny z punktu w idzenia na­ byw ania praktyki zawodowej w zakresie now ych umiejętności.

Jak w ynika z dośw iadczenia autorów , na co dzień bowiem m iejsca pracy, w których za­ trudniane są osoby pozbaw ione wolności, spełniają jedynie najbardziej podstaw owe w ym aga­ nia z punktu w idzenia przygotow ania zaw odowego. Praca ta bardzo rzadko pozw ala na na­ byw anie nowych um iejętności zaw odowych lub doskonalenie ju ż nabytych. W ciąż zbyt m ało osób pracuje poza muram i w ięzienia zarów no w prywatnych firm ach, ja k i organizacjach po ­ zarządow ych33. Po części w ynika to z obaw , ja k ie żyw ią potencjalni pracodaw cy przed za­ trudnianiem w ięźniów , po części z trudności, ja k ie nastręcza zatrudnienie w ięźnia, choćby konieczność zapew nienia w niektórych przypadkach ochrony i transportu.

Spełnienie w ym ogu okresu nabyw ania przez w ięźnia praktycznych um iejętności w wyuczonym zaw odzie w ypełnia również jedno z zaleceń Rady Europy. Rekom endacja Nr R (89) 12 K omitetu M inistrów dla Państw C złonkow skich Dotycząca Edukacji w W ięzieniu

30 J. Cegielski, Wolontariat więźniów, Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 64-65, Warszawa 2009, s. 15-18.

31 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 lutego 2004r. w sprawie szczegółowych zasad

i trybu prowadzenia nauczania w zakładach karnych, DzU z dnia 9 marca 2004r.

Umowa o Dofinansowanie Projektu Systemowego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki:

Cykl szkoleniowo-aktywizacyjny, op. cit.

33 J. Zagórski, Zatrudnienie osób pozbawionych wolności w ocenach i wnioskach Rzecznika Praw Obywa­

telskich, [w:] Misja Służby Więziennej a je j zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczekiwań społecznych,

[red] A. Ambrozik, H. Machel, P. Stępniak, Poznań - Gdańsk - Warszawa 2008, UAM, UG, Pedagogium WSPR, CZSW, s. 645-654.

158 JA N U S Z STERZEL, EW A CZERW IŃSK A

zakłada, że celem edukacji zaw odow ej w ięźnia powinien być rozwój indyw idualny, ze zw ró­ ceniem uwagi na trendy na rynku pracy34.

W IV kw artale 2008 roku zakłady karne oraz areszty śledcze w okręgu koszalińskim rozpoczęły realizację w szystkich czterech w ym ienionych projektów system ow ych w spółfi­ nansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego w ram ach Program u Operacyjnego Kapitał Ludzki35.

Łącznie koszalińskie jednostki penitencjarne przeprow adziły 35 kursów, dokonały stopniowej m odernizacji bazy dydaktycznej służącej podniesieniu efektywności działań szkoleniowych. W ram ach kursów kw alifikacje zaw odow e podniosło 417 skazanych, szesnastu funkcjonariu­ szy rozpoczęło studia podyplom ow e na kierunkach pozw alających prowadzić w przyszłości zajęcia w przyw ięziennych Klubach Pracy oraz 8 funkcjonariuszy w zięło udział w kursach „Trening zastępow ania agresji” 36.

Głównym celem zadania „ Podniesienie kw alifikacji zaw odow ych funkcjonariuszy i p r a ­ cow ników Służby W ięziennej realizujących zadania zw iązane z przyw ięziennym i „K lubam i p ra cy", je st nabycie przez osoby opuszczające jednostki resocjalizacyjne podstaw owych um iejętności efektyw nego szukania pracy w sposób odpow iadający ich potrzebom oraz w sposób adekw atny do aktualnych potrzeb rynku pracy. Były w ięzień po opuszczeniu je d ­ nostki penitencjarnej je st zdany na w łasne siły, pom ysłowość i w iedzę37. W projekcie nacisk kładzie się na zrozum ienie, że praca je s t środkiem do utrzym ania w łasnego i rodziny.

W samym K oszalinie o pieką M O PS z powodu trudności w przystosowaniu do życia po zw olnieniu z zakładu karnego w 2008 r. objęto 31 rodzin. Zgodnie z danym i przedstawionym i przez W UP w Szczecinie, w K oszalinie w 2009 r. nastąpił, największy w zrost liczby osób bezrobotnych na tle pow iatów woj. zachodniopom orskiego, w yniósł on 9,38% (w zrost w sto­ sunku do 31 XII 2008 r.)38. Procesy te bezpośrednio dotyczą osób pozbaw ionych wolności i ich rodzin. Z inform acji M O PS w K oszalinie wynika, że najw iększą g rupą osób korzystają­ cych z pomocy są osoby niepełnospraw ne, bezrobotne i nieaktyw ne zaw odowo, tam łatwo znaleźć byłych w ięźniów . W sam ym tylko 2010 r. z powodu bezrobocia planuje się, że po­ m ocą objętych zostanie 1585 rodzin39. Dlatego też jeszcze przed końcem wyroku skazani- absolwenci projektu poznają aktualną sytuację panującą na rynku pracy, skom pletują nie­ zbędne dokum enty, p rzećw iczą rozm ow ę kwalifikacyjną. W założeniu działania te pozw olą nabrać skazanym w iary we w łasne siły, zaprezentow ać sw oje um iejętności. Projekt prow adzą 3 jednostki: A reszt Śledczy w Słupsku, Zakłady Karne w K oszalinie i w Czarnem . Ogółem przeszkolono dotychczas 137 skazanych.

34 http://www.epea.org/index.plip?

35 Sprawozdanie O lSW № Koszalinie z realizacji projektów współfinansowanych z Europejskiego Fundu­

szu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet 1: Zatrudnienie i integracja spo­

łeczna, Działanie 1.3 Ogólnopolskie programy integracji i aktywizacji zawodowej, Poddziatanie 1.3.4 Centralny Zarząd Służby Więziennej.

36 Ibidem.

37 I. Dybalska, Program aktywizacji zawodowej i społecznej skazanych ja ko aktywna form a pomocy post­

penitencjarnej, Przegląd Więziennictwa Polskiego 1999, nr 22-23, s. 121.

http://www.pup.koszalin.

W ramach zadania Penitencjarny doradca zaw odow y szkoleniem objęto 90 uczestni­ ków. Kluczow y zam ysł projektu opiera się na stw orzeniu system u doradztw a zaw odow ego skierowanego do skazanych, opartego na stałej w spółpracy z instytucjam i rynku pracy i pra­ codawcami. Zadanie to przew iduje upow szechnienie pośrednictw a pracy i poradnictw a zaw o­ dowego przez stw orzenie grupy w ysoko kwalifikowanej kadry dzięki dofinansow aniu stu­ diów podyplom ow ych uzupełniających dla pracowników SW działających w tym zakresie. Projekt od początku sw ego funkcjonow ania realizow any je st przez A reszt Śledczy w Słupsku. Realizacja działań zw iązanych z system ow ym zastosow aniem w yspecjalizow anego doradz­ tw a zaw odowego skazanych um ożliwi efektyw niejsze ukierunkow anie podnoszenia przez nich kwalifikacji zaw odowych. Zapewni m ożliw ość naw iązania kontaktów pom iędzy w ykw a­ lifikowanym ju ż skazanym oraz pracodaw cą jeszcze na etapie pobytu w jednostce peniten­ cjarnej. W ram ach projektu zakłada się podjęcie działań służących reintegracji społecznej osadzonych poprzez udzielanie pom ocy przy w yborze odpow iedniego zaw odu i m iejsca za­ trudnienia. Pracodawcom pom óc ma on w doborze pracowników na stanow iska w ym agające odpow iednich predyspozycji psychofizycznych. Istotnym elem entem projektu je st zapew nie­ nie osobom pozbaw ionym wolności poznania możliwości zdobycia zaw odów oferow anych przez jednostki penitencjarne, szkoły i firmy zew nętrzne, oraz um ożliwienie im rozw ijania własnych uzdolnień, posiadanych um iejętności, kwalifikacji i zainteresow ań. System m a stwarzać skazanym w arunki do radzenia sobie ze zm ianam i, rozwijania umiejętności adaptacji oraz um iejętność w ychodzenia naprzeciw now ym sytuacjom i nowym w yzw aniom . W ra­ mach projektu utw orzone zostało w Areszcie Śledczym w Słupsku stanow isko penitencjarne­ go doradcy zaw odow ego, który pom aga skazanym w planowaniu i organizow aniu ich życia zaw odowego, zm ianie kw alifikacji, podjęciu lub zm ianie zatrudnienia, ja k rów nież bada ich zainteresow ania i uzdolnienia zawodowe. Penitencjarny doradca zaw odow y rów nież uczest­ niczy w tw orzonej ogólnopolskiej bazie danych osób pozbawionych wolności, które będą mogły być w przyszłości zatrudnione przez podm ioty zewnętrzne.

N ajszerzej zakrojone zadanie: Cykl szkoleniow o-aktyw izacyjny służący podniesieniu kw alifikacji zaw odow ych osób pozbaw ionych w olności oraz przygotow aniu ich do pow rotu na rynek p ra c y p o zakończeniu odbyw ania kary pozbaw ienia w olności realizuje 7 jednostek peni­ tencjarnych: Areszty Śledcze w Koszalinie i w Słupsku, Zakłady K arne w K oszalinie, Czar- nem, Starym Bornem , W ierzchowie, Szczecinku. Strategicznym celem program u je s t zdoby­ cie przez skazanych now ych um iejętności oraz podniesienie ich kw alifikacji zaw odowych. W założeniu ma to w płynąć na przyszłe zm niejszenie stopnia w ykluczenia społecznego osób pozbawionych w olności oraz przystosow ać ich do w ym ogów rynku pracy. R ealizacja pro­ gramu przebiega w form ie cyklów aktyw izacji zawodowej obejm ujących m.in. kursy zaw o­ dowe, poradnictw o zaw odow e, poradnictw o psychologiczne i zajęcia zw iązane z poruszaniem się na rynku pracy. W ram ach program u są kursy uczące zawodów: malarza, operatora w óz­ ków w idłow ych, brukarza, kucharza, glazurnika, technologa robót w ykończeniow ych w bu­ downictwie, m ontera stolarki okiennej i drzw iow ej, czy instalacji wodociągow ej i kanaliza­ cyjnej, stolarza m eblow ego i innych, które ju ż ukończyło ogółem 265 osadzonych. Jednostki uczestniczące w projekcie zostały doposażone w niezbędne m ateriały i sprzęt w celu zw ięk­

1 6 0 J A N U S Z S T E R Z E L , E W A C Z E R W I Ń S K A

szenia efektywności szkoleń zaw odowych. Działania te um ożliw iają przygotow anie skaza­ nych do powrotu do społeczeństw a po zakończeniu odbyw ania kary pozbaw ienia wolności. W ramach Projektu dw ie jednostki penitencjarne: Z.K. w K oszalinie oraz Z.K. w W ierzcho- w ie utworzyły sale kom puterowe. K ażda została w yposażona w 11 zestaw ów kom puterowych stacjonarnych w raz z oprogram ow aniem oraz meble: biurka, krzesła obrotow e. W jed n o st­ kach penitencjarnych biorących udział w Projekcie zatrudniony został pracow nik pełniący rolę koordynatora projektu. O dpow iada on za praw idłow ą realizację zaplanow anych zadań w jednostce penitencjarnej. Ponadto w celu zapew nienia nadzoru nad praw idłow ością realiza­ cji projektu zatrudniono 2 pracow ników na stanow iskach inspektora ds. finansow ych projektu oraz inspektora ds. penitencjarnych.

O statnie z om awianych zadań: A ktyw izacja społeczno zaw odow a skazanych niepełno­ spraw nych oraz osób skazanych na karę pozbaw ienia w olności na podstaw ie art. 209 § 1 i art. 207 § 1 Kodeksu karnego, adresow ane je s t do stosunkow o najwęższej grupy osadzo­ nych; osób niepełnospraw nych oraz spraw ców przem ocy w rodzinie i osób uchylających się od alimentów. W ramach tego Projektu wytypow ani i zakw alifikow ani przez kom isje peni­ tencjarne osadzeni w ezm ą udział w kursach kształcących w następujących zawodach: fryzjer, brukarz, hydraulik-elektryk lub innych w zależności od potrzeb rynku pracy. Po ich ukończe­ niu beneficjenci będą przechodzić szkolenia w ramach aktywizacji zawodowej. Kolejnym etapem będzie skierow anie do zatrudnienia nieodpłatnego na terenie jednostki penitencjarnej oraz poza jej obrębem . O kres zatrudnienia będzie w ynosić 6 m iesięcy. G łów nym zadaniem tej części Projektu je st dokonanie pozytyw nych zm ian w sferze zaw odowej i psychologicznej skazanych z tej grupy. M oże się to odbyw ać poprzez zaktyw izow anie społeczno-zaw odow e skazanych niepełnospraw nych oraz osób pozbawionych wolności na podstaw ie art. 209 § 1 i art. 207 § 1 Kk. Istotą je s t założenie staw iające na w yrobienie nawyku pracy ja k i spo­ w odow anie odrzucenia postaw y wyuczonej bezradności wśród osób objętych projektem . Pro­ je k t realizuje Areszt Śledczy w Słupsku.

T rudno dziś m ów ić o efektach tak szeroko zakrojonego program u. Urzędy Pracy dopie­ ro zaczynają rejestrację opuszczających jednostki penitencjarne je g o beneficjentów . Służba W ięzienna w ypracow ała dotychczas je d n o kryterium pow odzenia w swej działalności resocja­ lizacyjnej, powrotność, czyli recydyw ę penitencjarną. Kryterium to je st m ało precyzyjne, bo nie uwzględnia trudnych dla byłych skazanych w arunków otw artego społeczeństwa.

Przedstaw ione powyżej form y przygotow ania skazanych do powrotu na rynek pracy re­ alizow ane przez Służbę W ięzienną, w tym okręg koszaliński, w ramach Europejskiego Fun­ duszu Społecznego w ram ach Program u O peracyjnego K apitał Ludzki, są tylko częścią w ogólnym system ie oddziaływ ań penitencjarnych zw iązanych z aktyw izacją zaw odow ą i przygotow aniem osadzonych do pow rotu na rynek pracy. O gółem w opisanej wyżej form ie szkoleń uczestniczyło 492 skazanych, co stanow iło 11,8% zw olnionych z koszalińskich je d ­ nostek penitencjarnych w 2009 r.40 N ie rozłożyło się to jednakże równom iernie. Dla przykła­

du osoby szkolone w A reszcie w Koszalinie stanow iły 3,3%, zaś w Zakładzie Karnym w K o­ szalinie było to ju ż 27,3% ogółu zw olnionych.

Rozw ijająca się obecnie idea społeczeństw a obyw atelskiego zryw a z dotychczas prefe­ rowaną ideą państw a opiekuńczego. O puszczającym zakłady karne w ięźniom m uszą być stw orzone warunki do pow rotu do otw artego społeczeństw a przez system pom ocy, który po­ m oże im przede w szystkim podjąć pracę, odbudow ać w ięzi społeczne, pow rócić do rodziny, będącej głów nym czynnikiem utrzym ującym byłych osadzonych na w olności. Zagw aranto­ w anie byłem u skazanem u zatrudnienia, jego ciągłości i zapłaty za w ykonyw ane zajęcie, je st ekonom icznie uzasadnione, bowiem nie stać nas ja k o społeczeństw a na pielęgnow anie recy­ dywy. Koszty utrzym ania skazanego w zakładzie karnym , rosną system atycznie każdego ro­ ku, stąd przygotow anie osadzonego do powrotu do otw artego społeczeństwa, należy zacząć od m om entu, gdy rozpoczyna on pobyt za mu rami więzienia.

Bibliografia

Ambrozik W., Czynniki społecznej readaptacji byłych przestępców, [w:] B. Urban, J.M. Stanik, Reso­ cjalizacja, Warszawa 2008, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Cegielska J., Wolontariat więźniów, Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 64-65, Warszawa 2009. Dybalska I., Program aktywizacji zawodowej i społecznej skazanych jako aktywna form a pomocy

postpenitencjarnej, Przegląd Więziennictwa Polskiego 1999, nr 22-23.

Fandrejewska A., Kurowska A., Wykluczenie finansowe narasta, Rzeczpospolita, 03.03.2010 Finanse, s. II.

Gajdus D., Gronowska B., Europejskie standardy traktowania więźniów, Toruń 1998, Wydawnictwo UMK.

Galicki. J., Zatrudnienie osadzonych w zakładach karnych ja k o czynnik resocjalizacji, [w:] Misja Służby Więziennej a je j zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczekiwań społecznych, [red:] W. Ambrozik, H. Machel, P. Stępniak, Poznań - Gdańsk - Warszawa 2008, UAM, UG, Peda­ gogium WSPR, CZSW.

Glińska-Lachowicz A., Praca jako form a oddziaływań resocjalizacyjnych w polskim systemie peniten­ cjarnym po 1925 r., [w:] W dziewięćdziesięciolecie polskiego więziennictwa. Księga jubile­ uszowa, [red.:] Z. Jasiński, A. Kurek, D. Widelak, Opole 2008, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.

Kodeks kamy wykonawczy, ustawa z 6 czerwca 1997r., Dz. U Nr 90, poz. 557.

Kossowska A., Współczesna przestępczość - uwarunkowania i konsekwencje. Dylematy reakcji spo­ łecznej, [w:] Resocjalizacja, [red:] B. Urban, J. M. Stanik, Warszawa 2008, Wydawnictwo Na­ ukowe PWN.

Krajewski K., Używanie narkotyków i uzależnienie od nich a przestępczość: implikacje dla prawa karnego, Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 64-65, Warszawa 2009.

Machel H., Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Gdańsk 2003, Arche.

Małek S., Prizonizacja w grupie mężczyzn odbywających karę pozbawienia wolności, Przegląd Wię­ ziennictwa Polskiego, nr 64-65, Warszawa 2009.

Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996, Wydawnictwo Naukowe PWN. Program IW EQAL „ Nowa droga dla byłych więźniów. "

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 lutego 2004r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu prowadzenia nauczania w zakładach karnych, DzU z dnia 9 marca 2004.

162 J A N U S Z S T E R Z E L , E W A C Z E R W I Ń S K A

Sługocki L., Zatrudnienie przed skazaniem a powrotność do przestępstwa, Studia Kryminologiczne 1975, nr 3.

Sprawozdanie OISW w Koszalinie z realizacji projektów współfinansowanych z Europejskiego Fun­ duszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Szczepaniak P., Oddziaływania penitencjarne na więźniów w świetle współczesnej pedagogiki i peni- tencjarystyki, [w:] W dziewięćdziesięciolecie polskiego więziennictwa. Księga jubileuszowa, [red.] Z. Jasiński, A. Kurek, D. Widelak, Opole 2008, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Szymanowski T., Powrót skazanych do społeczeństwa, Warszawa 1989, PWN.

Umowa o Dofinansowanie Projektu Systemowego w ramach PO Kapitał Ludzki: Cykl szkoleniowo- aktywizacyjny służący podniesieniu kwalifikacji zawodowych osób pozbawionych wolności oraz przygotowaniu ich do powrotu na rynek pracy po zakończeniu odbywania kary pozbawienia wolności, zawarta w dniu 25.07.2008, pomiędzy Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich a Cen­ tralnym Zarządem SW.

Wiatrowski Z., Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 1997.

Zagórski J., Zatrudnienie osób pozbawionych wolności w ocenach i wnioskach Rzecznika Praw Oby­ watelskich, [w:] Misja Służby Więziennej a je j zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczeki­ wań społecznych, [red.] W. Ambrozik, H. Machel, P. Stępniak, Poznań - Gdańsk - Warszawa 2008, UAM, UG, Pedagogium WSPR.

Zając M.K., Kształcenie, rozwój zawodowy więźniów na podstawie kierunków, przejawów i standar­ dów europejskich na rynku pracy. Przegląd Więziennictwa Polskiego Nr 54, Warszawa 2007.

http://www.pup.koszalin.

http://mops.koszalin.ibip.pl/public/

http://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/mps/NSIS.pdf. http://www.pup.koszalin.pl/index.

http://www.epea.org/index.