„Julian's Gods. Religion and philosophy in the thought and action of Julian the Apostate”, Rowland Smith, London and New York 1995 : [recenzja]

R

E

C

E

N

Z

J

E

Rowland S m i t h , Julian ’s G ods. Religion a n d philosoph y in the thought a n d action

o f Julian the A p o sta te, Routledge, London and N ew York 1995, s. XVIII, 300.

Postać i dokonania Juliana Apostaty, ostatniego pogańskiego cesarza Rzymu, wzbudzają do dziś ogrom ne zainteresowanie historyków epoki p óźnego Cesarstwa. Praktycznie każdy rok przynosi kolejne edycje źródeł, obszerniejsze prace i przyczynki p ośw ięcon e je g o osobie. Sw oistą popular­ nością wśród zajmujących się Im perium Rom anum, a zatem liczebnością prac i ich objętością, m oże konkurować z Konstantynem Wielkim. Czasy Juliana Apostaty wywołują namiętne dyskusje i gorące polem iki specjalistów. N ie jest to jednak przypadek: materiał źródłow y jest niezw ykle obfity i tym więcej wart, że dysponujemy obszerną spuścizną, jaka w yszła spod ręki sam ego Juliana. Stąd szereg biografii cesarza przedstawiających jeg o życie i działalność, nierzadko poruszających przy tym problem legendy Apostaty w literaturze następnych epok. W reszcie długą tradycję mają prace po­ św ięcon e o sob ow ości, intelektualnemu milieu cesarza, odbiciu kulturalnych prądów epoki w jego piśm ienn ictw ie, jeg o poglądom religijnym i filozoficzn ym 1. D o tej tematyki nawiązuje om awiana praca R. Smitha. Autor sam zresztą przyznaje: The fo c u s o f this book is the cultu ral m en tality o f

in dividual E m p ero r (s. XIII).

Zadanie, jakiego podjął się autor wydaje się niełatw e, problematyka je g o zainteresowań w y ­ m yka się często kryteriom ocen y historyka. Autor przyjął jedynie słuszną w tej sytuacji strukturę pracy: układ książki jest problem owy. Zasadniczą część stanowi siedem (podzielonych jeszcze w e ­ wnątrz) rozdziałów , w których autor stara się zawrzeć prezentowany przez siebie zakres tematyki: p ierw szy, w stępny, gdzie autor pokrótce om awia życie i panowanie Juliana; drugi, którego zasad­ niczym tematem jest zakres edukacji przyszłego cesarza i jego ideały filozoficzne; trzeci, p ośw ięcony polemikom Juliana z cynikami; czwarty, dotyczący „Wyroczni Chaldejskich” i teurgii neoplatońskiej; ściśle pow iązane ze sobą piąty i szósty dotyczące wtajem niczeń Juliana w misteria oraz (w założe­ niu) problemu doktryny zawartej w m ow ie IV („O Królu H eliosie”) i V (O M atce B o g ó w ”); siódm y, p o św ięco n y stosunkow i cesarza do chrześcijan. Całość poprzedzona jest listą skrótów i wstępem , w zbogacon a zakończeniem , bardzo obszernym i przypisami, bibliografią i indeksem . W rozdziale w stępnym autor poza przedstawieniem losów Juliana rysuje na podstawie „Listów ” jeg o obraz jako obdarzonego energią człow iek a o szczególn ym literackim smaku (s. 10-16). Ponadto słusznie za­ znacza politeistyczne tendencje w filozofii Apostaty (s. 2 0 )2. W rozdziale drugim trafnie podkreśla konwencjonalność filozoficznej edukacji Juliana, która ograniczała się do wybranych tekstów platoń­ skich, Jamblicha, głów nie jednak podręczników i antologii (s. 26, 34, 39, 40). Studia w Atenach trwały w najlepszym wypadku kilka m iesięcy i w związku z tym nie dały mu gruntow nego w ykształ­ cen ia w retoryce. T akże je g o filozoficzn e ideały odzwierciedlają szerokie spektrum zainteresowań

1 W tym nurcie sytuują się najnow sze prace p ośw ięcon e Julianowi: P. A t h a n a s s i a d i - - F o w d e n, Julian a n d Hellenism, London 1981, reed. 1992 pt.: Julian. An In tellectu al B iograph y, J. B o u f f a r t i g u e , L ’E m pereu r Julien et la culture d e son tem ps, Paris 1992.

2 N a temat wykształcenia Juliana por. także J. В o u f f a r t i g u e, op. cit., s. 13-50, 139-316.

872

wykształconej warstwy greckiej części Imperium (s. 46). Julian był człow iek iem oczytanym , z trwa­ łym zam iłow aniem do filozofii i retoryki, ale nie twórczym filozofem neoplatońskim.

Punktem w yjścia dla rozdz. III są m ow y VI („Przeciwko niew ykształconym cynikom ”) i VII („Przeciw ko H erakliuszow i”), p ośw ięcon e polem ice z cynikami. Autor proponuje tu inne ich od­ czytanie niż P. Athanassiadi-Fow den. Jej zdaniem cesarz próbował w ten sposób przeciwdziałać zagrożeniu Imperium, jakie m ieli oni stanowić, dodajmy, zagrożeniu podobnem u chrześcijaństwu. M ow y VI i VII miały charakter dydaktyczny, stanowiły całość z m ow am i IV i V. N ależałoby w ięc odczytywać je jako m anifest jedności teologii, filozofii i polityki Juliana3. S m i t h proponuje inną interpretację: cynicy byli w ów czas grupą nie tak już liczną, nie oferowali żadnej teorii politycznej, nie m ogli więc zagrozić panowaniu Juliana (s. 80, 82). Julian był tego św iadom , stąd konw encjonalność i niespójn ość kierowanych pod ich adresem zarzutów (s. 56, 58, 60, 70, 79). W kw estii w rogości cyn ik ów kulturze antycznej autor zauważa, że o ile „Przeciwko G alilejczykom ” zw iązane było z konkretnymi krokami przeciw ko chrześcijanom, to w stosunku do cyników Julian ograniczył się tylko do polem iki. D o napisania m ow y VII przyczyniła się osobista uraza cesarza do Herakliusza, który ośm ielił się udzielać mu rad w publicznym wystąpieniu (s. 89).

W rozdziale czwartym autor porusza problemy kom pozycji i intelektualnego m ilieu wyroczni, doktryny i stosunku neoplatoników do tych tekstów, roli Jamblicha w ich rozpowszechnianiu.

K olejny rozdział p ośw ięcony jest wtajem niczeniom Juliana w misteria. Autor koncentruje się na misteriach Mitry i M acierzy B ogów . S zczególn e kontrowersje w zbudza rola mitraizmu w kon­ cepcjach religijnych Apostaty. N iniejszy rozdział jest w łaściw ie polem iką z tezami pracy A t h a ­ n a s s i a d i - F o w d e n głoszącym i tożsam ość H eliosa z m ow y IV z Mitrą4. Autor stoi na stano­ wisku, że to przeświadczenie jest fałszyw e. Mitra nie był głów nym b ogiem Cesarstwa R zym skiego, który inspirował cesarza w e wszystkich jego działaniach. Św iadczy o tym tylko dwukrotne pow ołanie się przez Juliana bezpośrednio na Mitrę w całej zachowanej jeg o spuściźnie, w tym w m ow ie IV, „O Królu H eliosie” tylko raz (IV. 155b; „Caesares” 336c). W rozdziale VI autor kontynuuje swoją polemikę na temat wpływu mitraizmu na Juliana. Jego zdaniem to nie mitraizm jest kluczem do inter­ pretacji m ow y, lecz „W yrocznie Chaldejskie”. Autor w ylicza ich werbalne echa (s. 155-157). W drugiej części rozdziału uzasadnia pogląd, że kult Mitry nigdy nie odgryw ał w cesarskiej pro­ pagandzie religijnej żadnej roli. Podobnie i Julian nie prom ował tego kultu jako charakterystycznego dla jeg o polityki z racji obcości i n ow ości (s. 167-168, 170). Jeśli czcił Mitrę to tylko prywatnie (s. 177). Dla odwrotnych przyczyn z kolei Julian miał zdaniem autora popierać kult M acierzy B ogów jako legitym ujący się w ielow iekow ą tradycją w R zym ie, siedzibą na Palatynie, w reszcie mający trwałe m iejsce w św iadom ości m ieszkańców Imperium.

W ostatnim rozdziale autor zajmuje się stosunkiem Juliana do chrześcijaństwa. Omawiany traktat „Przeciwko Galilejczykom” jest jego zdaniem św iadectwem głębokiej nienaw iści Apostaty do chrześcijaństwa. Całość koń czy pobieżnym om ów ieniem antychrześcijańskiej polityki cesarza (s. 2 0 7 -2 1 8 ), powtarzając przy tym tezy Bow ersocka o braku tolerancji dla chrześcijan ze strony Juliana już od początku panowania5.

Już pobieżne przedstawienie tematyki i zawartości pracy nasuwa pew ne refleksje. Autor położył g łó w n ie nacisk na analizę pism pod w zględem kulturalnego milieu, przekładając to na słow a pod­ tytułu raczej na thought niż action.

W kwestii znaczenia teurgicznych zainteresowań i w zorców zaczerpniętych z chrześcijaństwa dla polityki Juliana autor pozostaje sceptyczny (s. 110-111). G odzi się jednak przypom nieć, że

3 P. A t h a n a s s i a d i - F o w d e n , Julian an d H ellenism , s. 125-126, 128, 130-131, 137--138.

4 Tam że, s. 38, 88. Pogląd ten jest szeroko prezentowany w literaturze. Por. m.in. J. В i d e z,

Julian d er A btrünnige, M ünchen 1940 (org. Julien l ’A postat, Paris 1930), s. 228-234.

W.C. W r i g h t , Introduction to Or. IV, [w:] The W orks o f the E m peror Julian t. I, Loeb Classical Library, L ondon 1969, s. 348-349; J. W o l s k i , Julian A postata życie i tw órczość, [w:] Julian Apostata, Listy, przeł. W. Klinger, W rocław 1962, s. XI.

R EC EN ZJE

873

A utor dużo m iejsca p ośw ięca tezie o silnym oddziaływ aniu mitraizmu na Juliana, ostatnio podtrzymywanej i rozwijanej przez Athanassiadi-Fowden. Jego zdaniem jest ona wyolbrzym ieniem pozycji Mitry. Polemizując z nią chętnie cytuje prace Roberta T u г с a n a, które ten w p ływ margi­ nalizują9. Za tezą Smitha stoi na pew no znikom a ilość fragmentów, w których Julian bezpośrednio wspomina imię boga. Jednak H elios z m ow y IV jest m éso s, jak Mitra u Plutarcha10. Kontrowersyjne jest też określenie kultu Mitry jako n ow ego i obcego, te bow iem w zględ y miały zdaniem autora dyskwalifikować g o jako nadający się w ykorzystać w polityce religijnej Apostaty. Jego kult w R zy­ m ie rozwijał się od II wieku, stąd też w czasach Juliana był dostatecznie zromanizowany i na pew no nie n ow y. R zym ski Mitra zapew ne daleko odszedł od sw ego irańskiego pierwowzoru. Warto też zauważyć, że polem ika, jaką toczy autor, przytłacza prawie w całości rozdział piąty i szósty pracy (np. w podrozdziale rozdziału szóstego pt. „The Doctrines o f «To King H elios» and «То The Mother o f The G od s»” autor koncentruje się na obalaniu identyfikacji Helios-M itra i zbijaniu argumentów na temat w pływ u mitraizmu na Juliana). N ie należy też zapominać, że sama Athanassiadi w now ym , zmienionym wydaniu książki złagodziła n ieco sw oje sąd y11. Tym czasem autor odw ołuje się w yłącz­ nie do pierwszego wydania, umieszczając zarazem tytuł drugiego, zm ienionego w swojej bibliografii. O m ów ienie problematyki związanej z kultem M acierzy B o g ó w zajmuje autorowi zaledw ie po kilka stron w każdym z rozdziałów.

Na stronach 205-218 omawiając antychrześcijańską politykę Juliana autor w łaściw ie jedyny raz zajmuje się jeg o działalnością religijną. N iestety, przy om awianiu tej problematyki zupełnie pomija źródła chrześcijańskie mające tu w iele do powiedzenia (zwłaszcza „Historie K ościoła”). Także zestaw źródeł zostawia pewien niedosyt (brak now ych edycji), w zamieszczonej na końcu książki bibliografii rów nież nie znajdziem y niektórych ważnych prac. Podsum owując należy stwierdzić, że książka podejm ując barwną i kontrowersyjną tematykę przynosi dużo w artościow ego materiału. Jest to na pewno subiektywne spojrzenie autora na Juliana i jeg o epokę. Autor św iadom ie nie unika akcentów polem icznych i należy życzyć sobie, by jego praca spotkała się z równie żyw ą dyskusją.

Szymon O lszaniec

‘ A m m i a n u s M a r c e l l i n u s , R es gestae, XXII. 12,6-7; 14,3; X X V . 4,3; J o h a n n e s C h r y s o s t o m u s , D e Sancto B abyla contra Julianum e t gentiles, XIX. 103.

7 J u 1 i a n u s, Ep. 136 b. 8 E u n a p i u s, V. soph ., 476-477.

9 R. T u г с a n, M ithras platonicus. R ech erch es su r Г hellénisation p h ilosoph iqu e d e M ithra, EPRO 47, Leiden 1975; tenże, M ithra et le M ithracism e, Paris 1981, rev. ed. 1993.

'° P 1 u t. D e Isidae et Osir. 46-47.

11 P. A t h a n a s s i a d i - F o w d e n , Julian. An In tellectu al B iograph y, London 1992, s. X IX: I have overem p h a sized J u lia n ’s M ithraism a n d 1 fe e l that I m ay have d isto rted the b alan ce o f Julia n 's religion s belief, especially in his Im perial y e a r s by m aking him lean too heavily on the cu lt o f M ithra. Inaczej niż Smith o w p ływ ie Mitry na Juliana: J. B o u f f a r t i g u e , L ’Em pereur Julien, s. 648; W. F a u t h, H elios M egistos. Z ur synkretischen T heologie d e r S pätan­ tike, [w:] R eligion s in G raeco-R om an W orld t. C X X V , L eiden-N ew York-Köln 1995, s. 137-164;

R. M e r k e l b a c h , M ithras, Hain 1985, s. 247 zaznacza wzrost liczby inskrypcji Mitry po roku 357 jako efekt objęcia w ładzy (uzurpacja) przez Juliana.