Generał Krzysztoporski o rozłamowym Ogólnopolskim Spotkaniu Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela w Polsce (Zalesie Górne, 10 czerwca 1978 roku)

Grzegorz Waligóra

Generał Krzysztoporski o

rozłamowym Ogólnopolskim

Spotkaniu Ruchu Obrony Praw

Człowieka i Obywatela w Polsce

(Zalesie Górne, 10 czerwca 1978

roku)

Pamięć i Sprawiedliwość 3/1 (5), 345-355

2004

Grzegorz W aligóra

General Krzysztoporski1

o rozłamowym Ogólnopolskim

Spotkaniu Ruchu Obrony Praw

Człowieka i O byw atela w Polsce

(Zalesie Górne,

10 czerw ca 1978 roku)

U tw orzenie 25 m arca 1977 r. R uchu O b ro n y P raw C złow ieka i O byw atela p o p rzedzone zostało pow ołaniem , z inicjatywy środow isk odw ołujących się do tradycji chrześcijańskiej i narodow ej, tajnej organizacji N u rt N iepodległościow y (N N ). N a przełom ie 1975 i 1976 r. rozpoczęła się bow iem w spó łp raca kilku śro ­ dow isk, m .in. członków byłego „R uchu” skupionych w o k ó ł A ndrzeja Czumy, grupy Leszka M oczulskiego oraz m łodzieżow ego środow iska z G dańska (póź­ niejszy R uch M łodej Polski). N N , choć oficjalnie założony d o p iero 12 m arca

1977 r.2, nieform alnie działał co najm niej od jesieni 1976 r. O d sam ego p o cząt­ ku to n jego działaniom nadaw ali A ndrzej C zum a i Leszek M oczulski. Jed n ak p o ­ w stanie we w rześniu 1976 r., z inicjatyw y środ ow isk lew icow ych, K om itetu O bro ny R obotników i jego szybko rosnąca p op ularn ość, jak rów nież brak zd e­ cydow anych przeciw działań ze strony w ładz, pokazyw ały w yraźnie, że znacznie w iększe korzyści osiągnąć m o żna poprzez działalność jaw ną. Z aczęto zastana­ w iać się w ów czas n ad stw orzeniem organizacji o znacznie szerszych celach niż te, k tó re staw iał przed sobą KOR. O d stycznia 1977 r. trw ały konsultacje w tej sp ra­ w ie z członkam i KOR. D o k om prom isu jedn ak nie doszło, a w spo m nian e śro ­ dow iska niepodległościow e 25 m arca 1977 r. sam odzielnie pow o łały R O PC iO . Pod dok u m en tem założycielskim , noszącym nazw ę „Apel do społeczeństw a p o l­ skiego”, po d p isało się osiem naście osób3, w tym część niezw iązanych z N N .

1 Adam K rzysztoporski (ur. 1932), gen. bryg. MSW, od 1954 r. w aparacie bezpieczeństw a, 1969-1973 zastępca dyrektora D epartam entu I MSW, 1 9 73-1980 dyrektor D epartam entu III, 1980-1982 wiceminister spraw w ew nętrznych, 198 2 -1 9 8 7 podsekretarz stanu w Urzędzie G ospo­ darki Wodnej.

2 A. Friszke, O pozycja polityczna w PRL 1 9 4 5-1980, Londyn 1994, s. 384.

3 Pełny tekst w raz z listą sygnatariuszy znajduje się m.in. w: Z. H am m erling, M . N adolski, O pozy­

W śró d nich: K arol G łogow ski, L udw ik W iśniew ski, Z b ig niew Siem iński, Z b i­ gniew Sekulski oraz czterech członków KOR: W ojciech Z iem biński, Stefan K a­ czorow ski, A n to n i Pajdak i ks. Jan Zieja. Dwaj ostatni w p o czątku m aja 1977 r. w ycofali się jed n ak z uczestnictw a w R uchu. O becność w gronie sygnatariuszy- -założycieli osób spoza N N m iała przyciągać do R O P C iO kolejne środow iska opozycyjne. W raz z u tw o rzen iem R O P C iO nie zaw ieszono jedn ak działalności tajnego N N , któ ry stanow ić m iał tzw. drugie dno, de fa cto kierujące jego p ra c a ­ m i. Było to o tyle niebezpieczne, że w śró d osób n iezw iązanych z N N zn a jd o ­ w ali się p re te n d en ci do odgryw ania istotnej ro li w R O P C iO . W ym ienić tu n ale­ ży przede w szystkim K arola G łogow skiego, W ojciecha Z iem bińskiego i Stefana K aczorow skiego.

R O PC iO stanow ił próbę stw orzenia szerokiego ruchu obywatelskiego. Zadanie to m iała ułatw ić jego luźna form uła. N ie posiadał on bow iem struktury statutowej, członkostw a ani władz, m iał być społecznym działaniem obywatelskim - otw artym dla wszystkich, zmierzającym do osiągania pozytyw nych celów w zakresie posza­ n o w a n ia , obrony, re sp ek to w an ia, u m acn ian ia, p o sze rza n ia i p o p u lary z o w an ia p raw człow ieka i obyw atela w Polsce4. Jedynym elem entem nadającym m u jakąś form ę organizacyjną byli rzecznicy, na których w ybrano Leszka M oczulskiego i A ndrzeja Czum ę. N ie mieli oni jednak żadnych specjalnych upraw nień, ich w y­ pow iedzi zaś były wiążące dla uczestników R O PC iO tylko w takim stopniu, w ja­ kim je podzielali5, m im o to w praktyce spełniali rolę niekw estionow anych liderów. O najważniejszych spraw ach zw iązanych z funkcjonow aniem całego Ruchu decy­ do w ali jego uczestnicy n a ze b ran iac h zw anych S p o tk an iam i O g ó ln o p o lsk im i. Ruch w intencji jego tw órców m iał m ieć bow iem zasięg ogólnokrajow y. N a p o ­ czątku poza W arszawą zorganizow ane środow iska istniały także w Łodzi i G d ań ­ sku. W niedługim czasie lokalne grupy zawiązały się także w innych większych m iastach Polski. C zynnikiem przyspieszającym ten proces m iały stać się Punkty K onsultacyjno-Inform acyjne (PKI), pełniące rolę „terenow ych przedstaw icielstw ” R O PC iO , k tóre do czerwca 1978 r. pow stały w dw unastu m iastach. Istotne zna­ czenie w pierw szych kilkunastu m iesiącach m iała rów nież działalność sam okształ­ ceniow a pro w ad zo n a w ram ach K lubów Swobodnej Dyskusji (KSD).

O tw a rta form uła R O P C iO ułatw iała w praw dzie podejm ow anie działań na rzecz poszanow ania p ra w obyw atelskich bez wyraźnej deklaracji przystąpienia

3 4 6

nią, a także stw arzał niebezpieczeństw o przenikan ia do R O P C iO agen tów SB. Pom im o dość szybkiego i dynam icznego rozw oju R O PC iO , co najm niej od w iosny 1978 r. n arastał konflikt pom iędzy dw om a rzecznikam i. Spór m iał w y ­ raźnie charakter personalny, a toczył się o nieform alne p rzyw ództw o w Ruchu. W niedługim czasie zaczął paraliżow ać prace redakcji głów nego pism a R O P C iO - „O p in ii”6, w skład której w chodzili: M oczulski oraz popierający A ndrzeja C zu­ m ę W ojciech Z iem biński, K azimierz Janusz i A dam W ojciechow ski7. C zum a

ofi-4 Charakter i zamierzenia Ruchu O brony, „O pinia” 1977, nr 1, s. 2. 5 Ibidem.

6 Pierwszy num er „O pinii” ukazał się z datą 30 IV 1977 r.

7 Adam Wojciechowski wszedł w skład redakcji w listopadzie 1977 r., pozostali zaś tworzyli ją od początku ukazywania się pisma.

cjalnie pozostaw ał poza redakcją, niem niej - jak tw ierdził - w m om encie tw o rz e­ nia gazety ustalono, ze każdy nu m er będzie m usiał uzyskać jego akceptację8.

M oczulskiem u zarzucano przede w szystkim w odzow skie i dyktatorskie zapę­ dy, zwłaszcza przy redagow an iu „O p in ii”, a także p od aw anie do publicznej w ia­ do m o ści in form acji, k tó re albo nie były w cześniej u zg o d n io n e, albo w ręcz k w e stio n o w a n o ich słuszność (np. zaw yżanie liczby u czestn ik ó w R u ch u )9. W późniejszym czasie doszły rów nież oskarżenia o defraudację pieniędzy R O PC iO i niejasne k o ntakty z aparatem party jn y m 10. Z kolei M oczulski, będący w ów czas niew ątpliw ie aktyw niejszym z rzeczników , oskarżał A ndrzeja Czum ę i jego stro n ­ n ików o nieróbstw o i św iadom e b lokow anie podejm ow anych przez niego inicja­ tyw. W iększe zaangażow anie w działalność mogłoby, jego zdaniem , zmniejszyć dystans pom iędzy rzecznikam i i pozw olić A ndrzejow i C zum ie wyjść z cienia. M oczulski, opierając się na założeniach form uły R O PC iO , uw ażał, że „brak fo r­ malnej struktury kierow niczej pow oduje, że w pływ poszczególnych ludzi n a ca­ łokształt działalności R uchu O brony jest funkcją ich inicjatyw ności i aktyw ności oraz stopnia, w jakim ta aktyw ność zyskuje ap rob atę uczestników R uchu O b ro ­ n y ”11. P ochodną tego konfliktu był spór o form ułę R O PC iO . G ru p a skupiona w o k ó ł A ndrzeja C zum y dążyła do w yłonienia w R O P C iO sform alizow anej g ru ­ py, stanow iącej jego k iero w n ictw o 12, k tó ra ograniczyłaby ich zdaniem n ie o d p o ­ w iedzialne decyzje M oczulskiego i uspraw niła kierow anie Ruchem .

Istotne miejsce w sporze zajm ow ała spraw a „O p in ii”, o której obliczu w d u ­ żym stopniu decydow ał M oczulski. N a skutek pogłębiającego się konfliktu A n­ drzej C zum a p odjął kro k i zm ierzające do zyskania w iększego w pływ u n a kształt pism a. W kw ietniow ym num erze (1978 r.) jego nazw isko pojaw iło się w stopce redakcyjnej. K onflikt jednak narastał, w w yniku czego p o djęto działania, zm ie­ rzające do usunięcia M oczulskiego z „O p in ii”. 8 lub 9 m aja z inicjatywy Czum y odbyło się zebranie, w który m uczestniczyli: on, K azim ierz Janusz, Ja n D w orak, Emil M orgiew icz, A dam W ojciechowski, A ndrzej W oźnicki, W ojciech Z iem b iń ­ ski oraz jeszcze jedna osoba, której nazw iska nie u dało się ustalić. W tym gronie p o d głosow anie po d d an y został w niosek, aby w ydaw ać „O p in ię” bez M o czu l­ skiego, co oczywiście groziło pojaw ieniem się w obiegu dw óch zupełnie różnych m ajow ych n u m eró w pism a. W niosek przeszedł stosunkiem głosów 4 :3 , przy jed­ nym w strzym ującym się. Przeciw ko byli: Janusz, W ojciechow ski i M orgiew icz,

a więc dw óch członków redakcji. O znajm ili jednak, że zaakceptują decyzję w ięk-

3 4 7

n ienależących do redak cji M o rg iew icza i W oźnickiego. 15 m aja o pow yższej

8 Relacja Andrzeja Czumy (październik 2002 r.). Wszystkie relacje w posiadaniu autora.

9 Relacje: Andrzeja Czumy, Benedykta Czumy (wrzesień 2000 r.), Emila Morgiewicza (październik 2000 r.), Edwarda Staniewskiego (październik 2000 r.); Archiwum Instytutu Pamięci N arodow ej Oddział w Łodzi [dalej: AIPN Łd], 0082/65, TW „Wacław”, Teczka pracy, t. 1, Relacja z rozm owy z Kazimierzem Januszem 21 III 1978 r. w Warszawie, Łódź, 24 III 1978 r., k. 187.

10 Ibidem.

11 G. Waligóra, Poufny List Leszka M oczulskiego, „Studia i materiały z dziejów opozycji i oporu społecznego”, red. Ł. Kamiński, t. 5 (w druku).

12 Ibidem; Relacja Benedykta Czumy.

13 G. Waligóra, Poufny List...; AIPN Łd, 0082/65, TW „Wacław”, Teczka pracy, t. 1, Informacja, Łódź, 15 V 1978 r., k. 198.

decyzji pow iad o m io n y został M oczu lsk i14. Ten, przech od ząc do ofensywy, p o ­ stanow ił p o inform ow ać najaktyw niejszych uczestników R O P C iO o przebiegu całego konfliktu. W tym celu w ystosow ał do nich 22 m aja liczący osiem stro n m aszynopisu poufny list, w k tó ry m przedstaw ił swoją wersję w ydarzeń. List ten, będący elem entem toczącej się w alki o przyw ództw o w R O PC iO , skierow any zo ­ stał do osób, k tó re w opinii uczestników R uchu m iały m oraln e praw o p o d ejm o ­ w ania decyzji dotyczących jego przyszłości, a więc do sygnatariuszy „Apelu do sp o łeczeń stw a p o lsk ie g o ” o raz p rzed staw icieli tere n o w y ch , p ro w ad zący ch w różnych m iastach Polski PKI bądź KSD. W m aju 1978 r., czyli w chw ili p o ­ w stania listu, p unkty istniały w jedenastu, a kluby - w siedm iu m iastach. Łącznie w ięc liczba ad resatów w ynosiła około trzydziestu o só b 15. List szybko jedn ak stra­ cił swój poufny charakter i był szeroko k o lp o rto w an y w śró d działaczy R O PCiO . M oczu lsk i u w y p u k lił w n im zd ecy d o w an ie d ru g o rz ę d n y sp ór o fo rm u łę R O PC iO , p om inął natom iast głów ne zarzuty form ułow ane przeciw ko niem u przez grupę Czumy. Początek k onfliktu dato w ał w yjątkow o wcześnie. Jego zd a­ niem pierw sze sym ptom y pojaw iły się już podczas I S potkania O gólnopolskiego w W arszawie (1 7 -1 8 w rześnia 1977 r.), a w ięc n iespełna p ó ł ro k u od u tw o rz e­ nia R O PC iO . W szystkie spraw y sporne, w tym skład redakcji „O p in ii”, M oczu l­ ski p ro p o n o w a ł pozostaw ić do rozstrzygnięcia na III S potkaniu O gólnopolskim . C harakterystyczne, że środow isko skupione w o k ó ł A ndrzeja C zum y nie o d p o ­ w iedziało n a postaw ione m u w liście zarzuty.

O skali k o n flik tu św iadczy także p rzeb ieg ze b ran ia N N 25 m aja 1978 r. w pom ieszczeniach kościelnych przy ul. Skaryszewskiej. Jak się m iało później okazać, było to ostatnie spotkanie grupy. Uczestniczyły w nim 23 osoby, w tym m .in. A ndrzej C zum a, B enedykt C zum a, Ja n D w orak, P iotr Dyk, A leksander H all, P io tr K raw czyk, Jan u sz Krzyżew ski, Paw eł M ikłasz, Leszek M oczulski, Tom asz M róz, A ndrzej N astula, M arian Piłka, M irosław Rybicki, A ndrzej Szo- m ański, A dam W ojciechowski, A ndrzej W oźnicki, M arek Zaw ieja. O brad y p ro ­ w adzone przez A ndrzeja W oźnickiego zdo m ino w ała spraw a M oczulskiego. Dys­ kusję p o p rz ed ziły długie spory p ro c e d u ra ln e . O stateczn ie w g łoso w aniu w ynikiem 12:11 przeszedł w niosek A ndrzeja Czum y wysuwający w łaśnie tę sp ra­ w ę n a początek obrad. C zum a przedstaw ił zgrom adzonym listę zarzu tó w w obec M oczulskiego. Z nalazły się n a niej: defraudacja ok. 7 00 dolarów , kłam stw a, kon-

3 4 8

w niosek o w o tu m nieufności dla M oczulskiego.

M oczulski zaprzeczył przytoczonym inform acjom i oskarżył Czum ę o w ybu­ jałe ambicje, niew spółm ierne do jego aktyw ności i um iejętności. Uzyskał też p e ł­ ne poparcie przedstaw icieli G dańska i Szczecina, którzy sprzeciwili się p o staw ie­ niu w niosku o w o tu m nieufności.

14 Ibidem.

15 Spośród sygnatariuszy „Apelu” wykluczyć należy trzy osoby: autora listu i dw óch działaczy KOR, a następnie Komitetu Samoobrony Społecznej KOR: A ntoniego Pajdaka i ks. Jana Zieję. Jeśli cho­ dzi natom iast o osoby prow adzące Punkty Konsultacyjno-Informacyjne i Kluby Swobodnej Dysku­ sji, należy pam iętać, że w niektórych miastach (Lublin, Łódź) prow adziły je te same osoby. M ało praw dopodobne wydaje się również, aby w śród adresatów listu znaleźli się bracia Czumowie: An­ drzej (sygnatariusz „Apelu”) i Benedykt (prowadzący PKI i KSD w Łodzi).

W trakcie obrad Andrzej C zum a zauważył, jak Szomański m anipulow ał przy zam askow anym m agnetofonie. U w ażna obserwacja p row adzona przez lubelskich działaczy potw ierdziła, że m iał ukryty w rękawie m ikrofon, co w płynęło n a dalszy przebieg zebrania. O soby w tajem niczone w całą sprawę (m.in. Andrzej Czum a, Adam Wojciechowski) postanow iły nie ujawniać swoich podejrzeń przed całym zjazdem, uznając, że najwłaściwszym wyjściem z sytuacji będzie form alne rozw ią­ zanie N N . W niosek taki, przedstaw iony przez A dam a W ojciechowskiego, został przyjęty przez uczestników o b ra d 16, sprawę zaś M oczulskiego rozstrzygnąć m iało III O gólnopolskie Spotkanie R O PCiO , które zaplanow ano na 4 bądź 10 czerwca.

Po zakończeniu spotkania Andrzej C zum a w kręgu swoich stro nn ikó w stw ier­ dził, że N N nie został rozwiązany, a p o p rzeprow adzeniu czystki (usunięcie zw o­ lenników M oczulskiego) organizacja będzie funkcjonow ać bez nazwy. P oczątko­ w o trw ały n a ten tem at rozm ow y m iędzy C zum ą, W ojciechowskim i D w orakiem , jednak nie przyniosły żadnych konkretnych rozw iązań17. Przebieg ostatniego ze­ bran ia N N pokazał, że dalsza w spółpraca m iędzy C zum ą i M oczulskim była n ie­ m ożliw a. O bie strony nie dążyły do porozum ienia, lecz konfrontacji. D o decydu­ jącego starcia doszło podczas III O gólnopolskiego Spotkania R O P C iO w Zalesiu G órny m u B ogum iła Studzińskiego. Jego przebieg, p o d o b n ie jak i w szystkich większych zebrań R O PCiO , był doskonale znany SB. N a podstaw ie ud ostęp n ia­ nych przez IP N m ateriałów archiw alnych nie m ożna dziś jednak odpow iedzieć na pytanie, ilu tajnych w spółpracow ników w nim uczestniczyło. W iele wskazuje na to, że było ich co najmniej ośmiu.

Prezentow any poniżej dok u m en t sygnow any przez gen. A dam a K rzysztopor­ skiego, opisujący przebieg III O gólnopolskiego Spotkania R O PC iO , został p rze­ kazany do w iadom ości osobom zajm ującym czołow e pozycje w hierarchii MSW. O dnaleziony egzem plarz dołączony został do spraw y operacyjnego ro zp raco w a­ nia „P u n k t”, prow adzonej we w rocław skim środow isku R O P C iO 18. N iem al identyczny w treści do k u m en t z 22 czerw ca 1978 r., podpisany przez starszego insp ektora W ydziału IX D e p artam en tu III M SW ppłk. Tadeusza Z aw adzkiego, zaw iera rów nież spraw a „H azardziści”. N ajpraw d o p o d o b n iej więc gen. Krzysz­ to p o rsk i w „Inform acji dotyczącej przebiegu krajow ego zjazdu R O P C iO ” o gra­ niczył się jedynie do przepisania w iadom ości uzyskanych od ppłk. Z aw adzkiego. III O gólnopolskie Spotkanie uw idoczniło silną polaryzację w ew nątrz ROPCiO.

N astępstw em podjętych w ów czas decyzji był rozłam , k tó ry de facto d o k o n ał się

3 4 9

16 Archiwum IPN w Warszawie [dalej: AIPN], 0222/243, Sprawa operacyjnego rozpracow ania „H a­ zardziści”, Pismo płk. Leszka Budzikowskiego do naczelnika Wydziału III Komendy Stołecznej M O, Warszawa, 31 V 1978 r., k. 4 3 -4 4 ; ibidem, Informacja dotycząca zjazdu tzw. N u rtu N iepodległo­ ściowego ROPCiO, Warszawa, 31 V 1978 r., k. 4 5 -4 6 ; Relacje: Andrzeja Czumy, Adama Wojcie­ chowskiego, Aleksandra H alla (październik 2000 r.).

17 AIPN, 0222/243, Sprawa operacyjnego rozpracow ania „H azardziści”, Pismo płk. Leszka Budzi­ kowskiego do naczelnika Wydziału III Komendy Stołecznej M O , Warszawa, 31 V 1978 r., k. 44;

ibidem , Inform acja dotycząca zjazdu tzw. N u rtu N iepodległościow ego ROPCiO , Warszawa, 31 V

1978 r., k. 46.

18 Archiwum IPN O ddział we W rocławiu [dalej: AIPN Wr], 098/438, Sprawa operacyjnego rozpra­ cow ania „P u n k t”, Inform acja dotycząca przebiegu krajow ego zjazdu R O PCiO , W arszawa, 29 VI 1978 r., mikrofisza b.p.

kiedy to doszło w W arszawie do dw óch rów noległych ogólnokrajow ych spotkań R O P C iO (zw olenników C zum y i M oczulskiego). D o tego czasu podejm ow ano jeszcze działania n a rzecz przyw rócenia jedności.

Kryzys w R O P C iO przez cały czas był podsycany przez SB19, której głów nym celem działania w obec środow isk opozycji dem okratycznej było ich zd ezintegro­ w anie i skonfliktow anie. Z całą pew nością nie m o żna jednak pow iedzieć, że ro z ­ łam był w yłącznie w ynikiem podejm ow anych czynności operacyjnych. W ydaje się p raw d o p o d o b n e, że doszłoby do niego n aw et w sytuacji, gdyby SB zachow a­ ła całkow itą bierność. Być m oże nastąpiłby nieco później i m iał łagodniejszy przebieg. N ależy bow iem pam iętać, że R O P C iO tw orzyły środow iska b ardzo zróżnicow ane, nie tyle naw et p o d w zględem ideow ym , co posiadające odm ienne koncepcje działania; nie bez znaczenia pozostaw ały też spraw y am bicjonalne. Istotnym czynnikiem konfliktogennym była też, nie spraw dzająca się w p ra k ty ­ ce, fo rm uła R O PC iO . Spraw ne funkcjonow anie organizacji pozbaw ionej w e­ w n ętrznych stru k tu r m ożliw e jest bądź w przypadku silnie zw artego w ew n ętrz­ nie środow iska, b ąd ź istn ie n ia n iek w e stio n o w a n eg o a u to ry te tu , z k tó re g o decyzjam i utożsam iają się pozostali.

Sytuacja, jaka zapanow ała w R O P C iO po spotkaniu w Zalesiu G órnym , m ia­ ła też i pozytyw ne strony. Przede wszystkim w yraźnie przyspieszyła polityczne sam ookreślenie się jego uczestników . N abrały tem p a procesy łączenia się na gruncie określonych założeń ideow o-politycznych, a nie - jak d o tąd - n a zasa­ dzie sym patii. Przyspieszone zostało pow staw anie p ro g ram ó w jako sposobu u sta­ lania w artości nadrzędnych oraz strategii i taktyki działania poszczególnych u g ru p o w ań opozycyjnych.

3 5 0

19 Zob. m.in. G. Waligóra, Kierunki operacyjnego rozpracowania ROPCiO. Protokół z narady służ­

1978 czerwiec 29, Warszawa - Inform acja o przebiegu III O gólnokrajow ego Z ja z­ du R O P C iO w Zalesiu G órnym , sporządzona przez gen. bryg. A d a m a K rzyszto­ porskiego

M inisterstwo Spraw Wewnętrznych W arszawa, dn ia 29 VI 1978

Departament III Tajne

L .dz.O E -I-001373/78 spec[jalnego] znaczenia Informacja

dotycząca przebiegu krajow ego zjazdu R O P C iO a

bO trzym ują: tow. [Stanisław] K ania1, tow. [Stanisław] Kowalczyk2, tow. [Teo­ dor] Palim ąka3, tow. [M irosław] M ilew ski4, tow. [Bogusław] Stachura5, tow.

[W ładysław] Pożoga6, tow. Słow ikow ski, tow. [Konrad] Straszewski7, tow. K w iat­ kow ski, z[astęp]cy kom [endantów ] w oj[ew ódzkich] M O w: Bydgoszczy, G d a ń ­ sku, Kaliszu, K rakow ie, Lublinie, Łodzi, N o w y m Sączu, Poznaniu, Przemyślu, Siedlcach, Sieradzu, Szczecinie, W arszawie, W rocław iub.

1. W dniu 10 czerwca br. w miejscu zam ieszkania B ogum iła Studzińskiego w Zalesiu G órnym k. W arszawy odbył się tzw. III O gólnokrajow y Z jazd R O PC iO z udziałem - w ykazanych w załączniku - 58 osób z 14 o śro dk ów terenow ych 8, pośw ięcony w ypracow aniu now ych k ierunków antysocjalistycznych działań oraz

a W całym tekście użyta jest niewłaściwa form a skrótowca ROPCziO. b-b D opisek ręczny na lew ym marginesie.

1 Stanisław Kania (ur. 1927), działacz partyjny i państwowy, 1964-1968 zastępca członka KC PZPR, 1 9 68-1986 - członek KC, 1 9 71-1975 zastępca członka Biura Politycznego KC PZPR, 1975-1981 - członek Biura.

2 Stanisław Kowalczyk (1924-1998), działacz partyjny i państwowy, gen. dyw. M O , w aparacie par­ tyjnym od 1950 r.; 1964-1968 zastępca członka KC PZPR, 1968-1981 - członek KC, 1968-1971 kierow nik Wydziału Przemysłu Ciężkiego i Komunikacji KC, 1971-1973 sekretarz KC, 1973-1975 zastępca członka Biura Politycznego KC PZPR, 197 5 -1 9 8 0 - członek Biura; 1 9 73-1980 minister spraw wewnętrznych, 1980-1981 wiceprezes Rady Ministrów.

3 Teodor Palimąka (1919-1980), działacz partyjny, 1963 -1 9 7 0 zastępca kierow nika Wydziału Ad­

ministracyjnego KC PZPR, 1970-1972 kierownik Biura Spraw Kadrowych KC, 1972 -1 9 8 0 kierow-

351

4 M irosław Milewski (ur. 1928), gen. dyw. M O , w aparacie bezpieczeństwa od 1944 r.; 1961-1971 w icedyrektor i dyrektor D epartam entu I MSW, 1 9 71-1980 podsekretarz stanu w MSW, 1980-1981 m inister spraw w ewnętrznych.

5 Bogusław Stachura (ur. 1927), gen. dyw. MSW, 1969-1984 wiceminister spraw w ewnętrznych. 6 W ładysław Pożoga (ur. 1923), gen. dyw. MSW, w aparacie bezpieczeństwa od 1945 r.; 1973-1980 dyrektor D epartam entu II MSW, 198 0 -1 9 9 0 w iceminister spraw w ewnętrznych.

7 Konrad Straszewski (ur. 1927), gen. bryg. MSW, w aparacie bezpieczeństwa od 1952 r.; 1971-1974 zastępca dyrektora D epartam entu I MSW, od 1974 r. dyrektor D epartam entu IV MSW.

8 W spotkaniu uczestniczyło najpraw dopodobniej 57 osób: M arian Bogacz, Andrzej Czuma, Jan Dworak, Kazimierz Janusz, Bernard Koleśnik, Janusz Krzyżewski, Paweł M ikłasz, Leszek M oczul­ ski, Emil M orgiewicz, M arek Skuza, Bogumił Studziński, Piotr Typiak, Adam Wojciechowski, Woj­ ciech Ziem biński (wszyscy z Warszawy); Piotr Dyk, Aleksander H all, Dariusz Kobzdej, Lech Krzy- stoń, N in a M ilew ska, M agda M odzelew ska, A rkadiusz Rybicki, Jan Sam sonowicz, Andrzej Słomiński, Tadeusz Szczudłowski (wszyscy z Gdańska); Jerzy Adamczyk, Zdzisław Jam rożek, Stefan Kucharzewski, Jerzy M alinow ski, Tomasz M róz, Andrzej N astula, M arian Piłka, Janusz Rożek,

d o k o n an iu k o re k t organizacyjnych, m ających n a celu zaham ow anie p ro cesó w dezintegracyjnych, pogłębiających się n a p o d ło żu antagonistycznych rozdźw ię- k ó w personalnych.

1.1. Spotkanie rozpoczęło się odp raw ieniem mszy polow ej, celebrow anej przez dw óch księży: L[udwika] W iśniewskiego i B[ronisława] Srokę, p ośw ięco­ nej intencji p o jed n an ia i dalszem u rozw ojo w i „R u ch u ” . W ygłaszający kazanie ks. L[udwik] W iśniew ski poprosił, by obecni niew ierzący trak to w ali mszę „jako ak t b ra te rstw a ” . W całkow itej sprzeczności z tym apelem były tezy kazania stw ierdzające m .in., że pro g ram R O P C iO jest zbieżny z p rog ram em Ewangelii, a dobry Polak i p atrio ta to w yłącznie praktykujący katolik, w ypełniający sum ien­ nie nakazy religii.

1.2. N a w stępie ob rad grupa Czum y - re p rezen to w an a przez A[dam a] W oj­ ciechow skiego - postaw iła spraw ę pod ejm ow ania uchw ał, decyzji od strony fo r­ m alnej, tj. kto będzie m iał p raw o głosu, p ro p o n u jąc od razu, aby ograniczyć tę grupę do ok. 15 osób. Z eb ran i zaprotestow ali i ustalili, że wszyscy m ają praw o głosu i dlatego uchw ały podejm ow ane b ęd ą w iększością głosów. K olejno w y b ra­ n o dw óch przew odniczących zjazdu: B[ogum iła] Studzińskiego i K[arola] G ło ­ gowskiego.

1.3. W [ojciech] Z iem biński - reprezentujący rów nież grupę A[ndrzeja] Czu- m y - w ystąpił z propozycją obszernego po rząd k u dziennego, obejm ującego sze­ reg spraw organizacyjnych, dotyczących m iędzy innym i rzeczników R O PCiO , p o w o ła n ia R ady F inansow ej, p ro b le m ó w w ydaw niczych, o k reślen ia zasad w spółpracy z Polonią, różnych inicjatyw grupy oraz form i m eto d jej działania.

Propozycja ta została o d rzu co n a przez przedstaw icieli G dańska, K rakow a, Łodzi, W rocław ia i częściowo Lublina, a także przez sam ego M oczulskiego, k tó ­ ry po stu lo w ał ro zp atrzenie spraw y kryzysu w R O P C iO jako pierw szej, o d której zależeć będzie dyskusja n ad dalszym i p u n k tam i po rząd k u dziennego. Przeciwko sform ułow aniu „kryzys” ostro p ro testo w a ła g ru pa Czum y i przedstaw iciel Łodzi S[tefan] K aczorow ski, któ ry oświadczył, iż nie istnieje p ro blem kryzysu, a w y­ łącznie „spraw a M oczulskiego”. Spór ten chw ilam i p rzerad zał się w aw anturę. Po w ielu burzliw ych dyskusjach i p ro testach p rzegłosow ano następujący p o rz ą­ dek dzienny: spraw a likw idacji rzeczników R O PC iO , po w ołanie R ady F inanso­ wej, om ów ienie konfliktu w redakcji „O p in ii”, przyjęcie rezolucji w spraw ie re ­ presji stosow anych w o k ó ł działaczy opozycyjnych.

1.4. M im o przyjęcia ww. po rząd k u obrad, przy każdym z om aw ianych p u n k ­ tó w w ybuchały ostre starcia i aw antury. W ojciechow ski i M orgiew icz zarzucali M oczulskiem u m .in. okłam yw anie w spółpracow ników , u praw ianie gierek p o li­

ks. Ludwik Wiśniewski, Tadeusz Z achara (wszyscy z Lublina); Benedykt Czuma, Karol Głogowski, Stefan Kaczorowski, Andrzej M azur, M arek Niesiołowski, Andrzej Woźnicki (wszyscy z Łodzi); Ry­ szard Jasiński, Ryszard N ow ak, Jan Paprocki, Mieczysław Ustasiak, Jacek Zakrzewski (wszyscy ze Szczecina); Stanisław Januszewski, Tadeusz Puczko, Leszek Skonka (wszyscy z W rocławia); Krzysz­ to f Gąsiorowski (Kraków), Stanisław Januszkiewicz (Bydgoszcz), Ludwik Wagner (Kalisz), Antoni G ołda (M ińsk Mazowiecki), Restytut Staniewicz (Poznań), Stanisław Kusiński (Przemyśl), ks. Bro­ nisław Sroka (Zakopane), Józef M ichał Janowski (Zduńska Wola). W edług danych SB w spotkaniu w Zalesiu G órnym uczestniczyła również Romana Kahl-Stachniewicz z Krakowa, jednak w udzielonej autorow i relacji stwierdziła ona, że jedynie wybierała się na III Ogólnopolskie Spotkanie ROPCiO, w którym ostatecznie nie wzięła udziału.

tycznych, staw ianie ich przed faktam i dokonanym i. M oczulski z kolei swoim o p o n en to m zarzucał nieró bstw o, b rak chęci w spółpracy i b rak aktyw ności. Po tego rodzaju w ycieczkach osobistych i burzliwej dyskusji p o d jęto n a w niosek K[arola] G łogow skiego - decyzję p o w o łan ia „biu ra p ra w n eg o ”9, bez określania jednak jego p rofilu oraz u p raw n ień w ykonaw czych. K ierow nikiem „biura” m ia­ no w ano K[azimierza] Janusza.

1.5. W międzyczasie grupa krakow ska ro zk o lp o rto w ała w śród uczestników oświadczenie opow iadające się zdecydow anie za L[eszkiem] M oczulskim , żądają­ ce m .in. pozostaw ienia go w składzie „O pinii”10. O św iadczenie to po now nie za­ kłóciło to k obrad. W ystępujący w tej spraw ie Kaczorow ski obrzucił inw ektyw am i sygnatariuszy ośw iadczenia, określając ich jako „agentów służby bezpieczeństw a, prow adzących dywersję w szeregach R uchu”. W ystąpienie Kaczorow skiego zosta­ ło po tęp io n e przez innych dy skutantów jako obraźliwe i nieodpow iedzialne oraz nie licujące z dem okratyzm em obow iązującym w R O PCiO .

1.6. W atm osferze chaosu ro z p atrzo n o dalsze p un kty po rząd k u dziennego. W ybrano „radę finansow ą”, w skład której weszli: M arian Piłka, P[iotr] Typiak, S[tefan] K aczorow ski, W [ojciech] Z iem biński, ks. [Bohdan] P ap iernik 11. Przegło­ sow any skład „rad y ” został krytycznie przyjęty przez grupę M oczulskiego oraz ośrodki łód zki12 i w rocław ski, co m oże stać się p rzedm iotem dalszych rozgryw ek w ew nętrznych.

1.7. O stre starcia w ystąpiły rów nież przy o m aw ianiu k onflik tu w „ O p in ii”. A[ndrzej] C zum a i jego zw olennicy - W ojciechow ski, Z iem biński, M orgiew icz, Jan u sz - zarzucali M oczu lsk iem u d y k ta to rstw o , lekcew ażenie p o zo stały ch członk ów redakcji, defraudację oraz „podejrzany ro d o w ó d p o lity czn y ”, nie w y­ kluczający inspiracji o rg a n ó w MSW. M oczulski w ostrej form ie, atakując głów ­ nie A [ndrzeja] C zum ę, o drzucił staw iane m u zarzuty, dom agając się k o n k re t­ nych dow odów . Z eb ran i postan o w ili pow o łać kom isję, k tó ra ro zp atrzy spraw ę i zajm ie ostateczne stanow isko w om aw ianym sporze. W skład kom isji weszli:

9 Chodzi tu o Biuro Prasowe. Istniało ono już wcześniej (od grudnia 1977 r.). Po złożeniu m anda­ tów rzeczników przez Czumę i M oczulskiego pow stała kwestia, czy w ich miejsce należy pow ołać jakiś „organ kierujący”. W wyniku rozbieżności poglądów po długotrwałej dyskusji zdecydowano nieznaczną większością, aby do jesieni nie pow oływ ać żadnej instytucji o takim charakterze, a wszystkie sprawy reprezentacji ROPCiO w obec korespondentów zagranicznych przekazać Biuru Prasowemu. Decyzja ta była niemal jednom yślna, bez głosów sprzeciwu, przy kilku wstrzymujących się. Biuro Prasowe spełniać miało funkcje techniczne, ogłaszać informacje i oświadczenia uczestni­ ków ROPCiO, nie mogło zaś w ypowiadać się w jego imieniu.

10 Zob. List otw arty do uczestników Ogólnopolskiego Zjazdu Ruchu Obrony Praw Człowieka

i O bywatela, Kraków 9 VI 1978 r. [w:] Opozycja małopolska w dokum entach 19 7 6 -1 9 8 0 , wybór

i oprac. A. Roliński, Kraków 2003, s. 176-177.

11 Do rady zgłoszono jedenastu kandydatów oraz zarządzono tajne głosowanie przez skreślanie na kartkach z alfabetycznie wypisanymi nazwiskami. W śród kandydatów byli: M arian Bogacz, Mieczy­ sław Boruta-Spiechowicz, Stefan Kaczorowski, Bohdan Papiernik, M arian Piłka, Restytut Staniewicz, M arek Skuza, Piotr Typiak, Wojciech Ziembiński. Nazwisk dwóch pozostałych kandydatów nie uda­ ło się niestety ustalić. Gdy po wyborach do rady policzono głosy, okazało się, że grupa Czumy za­ chowała żelazną dyscyplinę, ponieważ 26 osób głosowało identycznie, skreślając te same nazwiska, w wyniku czego, mimo że byli w arytmetycznej mniejszości, wybrali cały skład Rady Finansowej, po­ zostałe głosy zaś rozproszyły się. W rezultacie największe poparcie uzyskał ks. Papiernik, za nim upla­ sowali się kolejno: M arian Piłka, Piotr Typiak, Wojciech Ziembiński, Stefan Kaczorowski.

M [arek] Skuza, A[ndrzej] M azur, ks. W iśniewski, M [arian] Bogacz i B[ogumił] Studziński13. N ie przeszły w nioski grupy Czum y dom agające się p o tęp ien ia dzia­ łalności M oczulskiego. Przedstaw iciel grupy łódzkiej A[ndrzej] M azur p o d k re ­ ślał, że zebrani „ciągle są p odd aw an i presji faktó w d ok on any ch i ich akceptacji”, stw ierdzając, iż jest to zakulisow a gra przygo tow an a przez grupę Czumy.

K[arol] G łogow ski p o d ał kolejny fakt staw iania uczestników spotk ania przed faktam i dokonanym i, a m ianow icie, że w ym ieniono go jako członka Rady K on­ sultacyjnej „O p in ii”, podczas gdy on nie w yraził n a to zgody, i kategorycznie za­ żądał w ykreślenia swego nazw iska ze składu jej członków . Podobne stanow isko zajął ks. W iśniew ski14. W postępującym rozgardiaszu p rzegłosow ano skład re ­ dakcji „O p in ii”, elim inując L[eszka] M oczulskiego15.

1.8. W końcow ej fazie dyskusji po stan o w io n o pow ołać grupę roboczą, k tó ra przygotuje kolejny zjazd R O P C iO zaplanow any n a 1 6 -1 7 IX 1978 r. G ru p a ta składać się będzie z przedstaw icieli pięciu środow isk, tj. Warszawy, Łodzi, W ro­ cław ia, G dańska, K rakow a, z tym , że każdy z tych ośro d k ó w w ytypuje 3-osobo- w ą delegację. N a zakończenie spotkania zlecono „biuru p ra so w em u ” o p ra co w a­ nie rezolucji w spraw ie represji.

2. Reasum ując, stw ierdzić należy, że zjazd praktycznie nie rozpatrzył żadnej spraw y związanej z dalszą działalnością R O PC iO . Pow ołanie „biura p raso w ego” i „rady finansow ej”, bez sprecyzowania ich dalszych zadań, oraz opanow anie redak­ cji „O p in ii” m ożna określić jako spektakularne koncesje uzyskane przez grupę A[ndrzeja] Czumy. G ru p a ta nie osiągnęła zakładanej dom inacji w skali krajow ej, a w ręcz przeciw nie: ujaw nienie się jej zakulisow ych m achinacji organizacyjnych spow odow ało dalsze rozbicie w kilku o środ kach terenow ych.

2.1. Z jazd - w edług naszej dotychczasow ej oceny - spow odow ał: pogłębianie się w ew nętrznych tarć w czołow ym aktyw ie R O PC iO , um ocnienie się tendencji do „u sam o d zieln ian ia się” tak ich o śro d k ó w jak: K raków , G dańsk, Szczecin i W rocław, zarysow anie się ew entualności rozbicia na 2 -3 grupy o środ ka łó d z­ kiego, rozbicie n a dw ie grupy środow iska lubelskiego.

13 Była to tzw. Komisja Pięciu. W jej składzie nie znalazł się Bogumił Studziński, lecz ks. Bronisław Sroka. Pow ołano ją jednak wyłącznie w celu wyjaśnienia stawianych M oczulskiem u zarzutów de­ fraudacji pieniędzy ROPCiO. Ostatecznie, w wyniku braku jednoznacznych dow odów dotyczących winy M oczulskiego, oczyściła go ze stawianych zarzutów. Szerzej zob. G. Waligóra, Ruch Obrony

Praw Człowieka i O bywatela z perspektywy 25-lecia, „Sowiniec” 2003, nr 21, s. 84-90.

14 Skład Rady Konsultacyjnej został opublikowany w majowej „O pinii” (już bez Moczulskiego w składzie redakcji). Rada m iała w przyszłości zapobiegać sytuacjom kryzysowym. U stalono, że będzie zbierać się raz na kw artał, by oceniać num ery „O pinii” w ydane między jej posiedzeniam i, rozstrzygać przedłożone jej sprawy oraz na wspólnych z kolegium redakcyjnym posiedzeniach p ro ­ ponow ać ew entualne kierunki zmian. W jej składzie znaleźli się: Benedykt Czuma, Stefan Kaczo­ rowski, Andrzej M azur, M arek Niesiołowski, ks. Bohdan Papiernik, M arian Piłka, Adam Pleśnar, Zbigniew Siemiński, Leszek Skonka, M arek Skuza, Restytut Staniewicz, Bogumił Studziński, Kazi­ mierz Switoń, Piotr Typiak, Andrzej Woźnicki, ks. Ludwik Wiśniewski i Karol Głogowski. Dwaj ostatni zaprotestow ali przeciw umieszczaniu ich nazwisk w śród członków Rady Konsultacyjnej i za­ żądali skreślenia ich w całym nakładzie majowej „O pinii”. Podobnie uczynił nieobecny w Zalesiu Adam Pleśnar, który o swojej decyzji poinform ow ał redakcję pisma listownie.

15 Zwolennicy Andrzeja Czumy zwyciężyli niewielką różnicą głosów, głównie dzięki tem u, że spo­ ro osób wstrzymało się od głosowania. Moczulskiego poparło m.in. środowisko gdańskie i Ruch W olnych Demokratów.

2.2. Podkreślić przy tym należy, że grupa L[eszka] M oczulskiego opuściła zjazd z p rzekonaniem nie respektow ania „narzuconych jej decyzji”.

2 .3 . Inform acje uzyskane zaraz po zjeździe w skazują n a to , że za ró w n o A[ndrzej] C zum a, jak i L[eszek] M oczulski przybyli n a zjazd, m ając określoną taktykę jego „rozegrania”. C zum a - w g oceny M oczulskiego - zap rezento w ał się jako niepow ażny działacz i w zw iązku z tym stracił w ielu potencjalnych zw olen­ ników, szczególnie zaś tych, którzy nie zajm ow ali określonego stanow iska w sp o­ rze. Ks. W iśniew ski określał działania ludzi Czum y jako „bandytyzm politycz­ n y ”, p o d o b n e stanow isko zajmuje także M [arek] Skuza. W grupie M oczulskiego panuje przekonan ie, że obecne stanow isko C zum y i jego zw olenników m oże d o ­ prow adzić do całkow itego izolow ania i ograniczania jego działalności.

2.4. L[eszek] M oczulski przygotow uje się do w ydania now ego pism a, którego tytułu jeszcze nie ustalono („D roga” lub „D roga N a ro d u ”). Treść pism a m a być p o d o b n a do wydaw anej przez niego „O pinii” i eksponow ać sprawy R O PCiO .

2.5. A[ndrzej] C zum a rozpoczął objazd terenu , m ając n a celu pozyskanie n o ­ w ych i um acnianie starych zw olenników . W najbliższym czasie w yjeżdża do L u­ b lin a i Z am ościa. Planuje także odw iedzenie innych ośrodków . N a podkreślenie zasługuje okoliczność, iż jest on obecnie k on tro lo w an y przez dw ie grupy, tj. g ru ­ pę skupiającą Studzińskiego, Z iem bińskiego, Janusza, Krawczyka i Typiaka oraz drug ą w składzie: G łogow ski, M azur i W iśniewski, k tó re pilnują, by C zum a nie podjął - w brew postanow ienio m zjazdu - działalności konspiracyjnej.

3. Biorąc p o d uw agę aktu alną sytuację w om aw ianej grupie, planuje się re ali­ zację m .in. następujących założeń:

3.1. p odtrzym yw anie i dalsze pogłębianie stanu napięcia skłóconych stron, co w inn o p ow odow ać poszerzenie się rozłam u organizacyjnego w kierow nictw ie R O P C iO ;

3.2. utrzym yw anie rozdźw ięków organizacyjnych w g rupach tereno w y ch i osłabienie ich zw iązków z kierow nictw em w W arszawie (dotyczy to szczególnie Łodzi, W rocław ia, K rakow a, G d ańska i Lublina);

3.3. sterow anie „kom isją rozjem czą”16 w k ierun ku ustalenia dalszych d o w o ­ d ó w kom prom itujących obie skłócone strony, co rów nocześnie będzie p rz ed łu ­ żać okres funkcjonow ania tejże kom isji;

3.4. pogłębianie - w to k u rozm ów z niek tó ry m i członkam i grupy - w zajem ­ nych nieufności p o przez „ujaw nianie” znanych nam danych ko m prom itujących poszczególne osoby i form y ich działania, np. ujaw nienie instrukcji A[ndrzeja] C zum y odnośnie „N u rtu N iep odleg łościow ego” ;

3.5. realizow anie przedsięw zięć policyjno-operacyjnych, zakłócających p rzy ­ g otow ania do odbycia kolejnego „zjazdu”.

Dyrektor Departamentu III

gen. bryg. A[dam ] K rzysztoporskic

Źródło: AIPN Wr, 098/438, Sprawa operacyjnego rozpracowania „Punkt”, Informacja dotycząca przebiegu krajowego zjazdu ROPCiO, Warszawa, 29 VI 1978 r., mikrofisza b.p.

c N ieczytelny podpis odręczny. 16 M ow a o Komisji Pięciu.