Zastosowanie ESWT w leczeniu pooperacyjnym w zespole cieśni nadgarstka przegląd

Skróty

BCTQ – bostoński kwestionariusz cieśni nadgarstka BDI – wskaźnik depresji Becka

CPT – fizykoterapia zachowawcza

ESWT – pozaustrojowa terapia falami uderzeniowymi FSWT – terapia zogniskowaną falą uderzeniową GTPS – zespół bólowy krętarza większego KD – kończyna dolna

KTR – konwencjonalna terapia ran

LCsI – miejscowe wstrzyknięcia kortykosteroidów MNCV – przewodzenie mięśniowe nerwu ruchowego moVSS – zmodyfikowana skala Vancouver

NO – tlenek azotu

NOS – syntaza tlenku azotu

ODI – wskaźnik niesprawności Oswestry’ego ONFH – osteonekroza głowy kości udowej ROM – ocena zakresu ruchu

RSWT – terapia radialną falą uderzeniową SMD – znormalizowana średnia różnica

SNCV – prędkość przewodzenia nerwu czuciowego VAS – wizualna skala analogowa

Czym jeSt eSWt?

ESWT (ang. Extracorporeal Shockwave Therapy; pozaustrojowa te- rapia falami uderzeniowymi) to terapia wykorzystująca impuls aku- styczny, o szerokim zakresie zastosowań medycznych. Najczęściej

używana jest do litotrypsji u pacjentów z kamicą nerkową [1], ale istnieje wiele innych jej zastosowań, takich jak: leczenie „łokcia tenisisty” [2] i zapalenia ścięgien Achillesa [3] oraz pobudzanie gojenia kości [4] lub ran [5].

ESWT, wprowadzona w 1982 r. do litotrypsji kamieni moczowych [6], na nowo zdefiniowała podejście do kamicy nerkowej i stała się podstawową strategią jej leczenia [7]. Później metoda ta została prze- niesiona do ortopedii, gdzie nie tylko jest nadal używana, ale również wprowadzane są innowacje w zakresie nowych jej zastosowań [8].

Fale dźwiękowe to oscylujące, mechaniczne fale, które prze- mieszczają się przez wszystkie stany materii. Fala uderzeniowa jest pewnym rodzajem fali dźwiękowej, nieliniowej, o krótkim czasie narastania. Jej całkowity czas trwania wynosi około 10 µs.

Fale uderzeniowe składają się z faz: dodatniej i ujemnej. Faza do- datnia fali uderzeniowej powoduje, że wysokie ciśnienie uderza w powierzchnię styku, skutkując albo odbiciem, albo przejściem i stopniowym pochłanianiem energii. Faza ujemna powoduje ka- witację na powierzchniach kontaktów tkanek. W wyniku tego po- wstają pęcherzyki powietrza, które pękają z dużą energią, wywo- łując drugą falę uderzeniową [9].

Są dwa typy ESWT: FSWT (terapia zogniskowaną falą uderzenio- wą) oraz RSWT (terapia radialną falą uderzeniową). W pierwszej z wymienionych fale są formowane w wodzie wewnątrz aplikato- ra. Zmniejsza to odbicia i sprzyja lepszemu przenoszeniu fal we- wnątrz ciała, ponieważ impedancja akustyczna wody i tkanek ciała jest analogiczna. Pole ciśnienia zbiega się na żądanej głębokości

Zastosowanie ESWT w leczeniu pooperacyjnym w zespole cieśni nadgarstka – przegląd

Application of ESWT in post-operative treatment in Carpal Tunnel Syndrome – a review

Maciej Ambroziak

Klinika Chirurgii Plastycznej, Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. Prof. W. Orłowskiego, Warszawa Historia artykułu: Otrzymano: 13.01.2019 Zaakceptowano: 08.04.2020 Opublikowano: 16.04.2020

StreSzCzenie: Celem pracy jest ocena możliwości wykorzystania pozaustrojowej terapii falami uderzeniowymi (ang. extracorporeal shockwave therapy; ESWT) w leczeniu pooperacyjnym pacjentów z zespołem cieśni nadgarstka. Istnieją dowody potwierdzające zastosowanie ESWT w różnych dziedzinach medycyny, głównie w kamicy nerkowej, ale także w wielu schorzeniach układu mięśniowo-szkieletowego oraz w gojeniu ran. Nasza wiedza na temat stosowania ESWT w zespole cieśni nadgarstka wydaje się skąpa, co w połączeniu z brakiem wartości referencyjnych stanowi istotne ograniczenie stosowania ESWT w tym schorzeniu.

SłoWa kluCzoWe: ESWT, leczenie pooperacyjne, rehabilitacja, zespół cieśni nadgarstka

abStraCt: The aim of this study is to evaluate the potential use of extracorporeal shockwave therapy (ESWT) in the post-operative treatment of patients with carpal tunnel syndrome. A body of evidence validates the use of ESWT in various medical areas, mostly in nephrolithiasis, but also in a number of musculoskeletal conditions and in wound healing. Our knowledge about the use of ESWT in carpal tunnel syndrome seems sparse, which combined with a lack of reference values, forms a major limitation of the use of ESWT in this condition.

keyWordS: carpal tunnel syndrome, ESWT, post-operative treatment, rehabilitation

Becka (ang. Beck depression index; BDI), co ujawniło znaczące spadki tych parametrów i tym samym skłoniło autorów do uzna- nia ESWT za „skuteczną interwencję w leczeniu bólu, niepełno- sprawności i depresji u pacjentów z przewlekłym bólem okolicy lędźwiowo-krzyżowej” [15].

Osteonekroza

Zastosowanie ESWT można znaleźć w leczeniu martwicy kości (osteonekrozy). W innym badaniu przebadano 14 pacjentów z mar- twicą stawu biodrowego, z których połowa została poddana leczeniu ESWT. W rezultacie zaobserwowano, że pacjenci leczeni ESWT

„wykazywali znacznie większą żywotność kości i mniejszą martwi- cę kości, wyższe stężenie komórek i większą aktywność komórek, w tym fagocytozę, niż grupa kontrolna” [16]. W przeglądzie syste- matycznym autorzy chińscy, opierając się na 17 artykułach, stwier- dzają pozytywny efekt ESWT u pacjentów z osteonekrozą głowy kości udowej (ang. osteonecrosis of the femoral head; ONFH) w za- kresie łagodzenia bólu i poprawy funkcji ruchowych, sugerując, że ESWT „może spowolnić lub nawet zablokować postęp ONFH, a tym samym zmniejszyć zapotrzebowanie na zabiegi chirurgiczne” [17].

W metaanalizie autorzy mieli na celu ocenę wpływu ESWT na ONFH w porównaniu z innymi strategiami leczenia. Chociaż nie stwier- dzono statystycznie istotnej różnicy w ocenie bólu przed i po le- czeniu ESWT w porównaniu z innymi metodami, ocena bioder Harrisa, która kwalifikuje niepełnosprawność biodrową, wykazała znaczną poprawę u pacjentów leczonych ESWT (SMD = 1,2969).

Autorzy stwierdzili, że „dla pacjentów we wczesnym stadium, ESWT może być bezpieczna i skuteczna w łagodzeniu bólu i po- prawie funkcji ruchowych” [18]. Wyniki te znajdują potwierdze- nie w długoterminowych wynikach innego badania, które zostało przeprowadzone z 10-letnią obserwacją [19].

Inne schorzenia układu mięśniowo-szkieletowego

Terapia ESWT jest przydatna w leczeniu bólu pięty i stopy, sta- nu związanego z zapaleniem powięzi podeszwy. W jednej z me- taanaliz, w której łącznie oceniono 2450 pacjentów z bólem pięty i stopy, terapia falami uderzeniowymi, podobnie jak w przypad- ku wstrzyknięć kortykosteroidów, „została uszeregowana pod względem skuteczności w leczeniu krótko-, średnio- i długoter- minowego bólu lub funkcji” [20]. W retrospektywnym badaniu kohortowym, opublikowanym przez Furia i wsp., 36 pacjentów z zespołem bólowym krętarza większego (ang. greater trochante- ric pain syndrome; GTPS) było leczonych ESWT. Wyniki zostały zmierzone przy użyciu oceny VAS, oceny bioder Harrisa i oce- ny Rolesa-Maudsleya. We wszystkich przypadkach leczenie wy- kazało „statystycznie istotną poprawę” [21]. Dodatkowo Rompe i wsp. porównali ESWT z zastrzykami z kortykosteroidów i domo- wym programem szkoleniowym u pacjentów z GTPS, dochodząc do wniosku, że terapia falami uderzeniowymi daje lepsze wyniki w dłuższej perspektywie [22].

zaStoSoWanie eSWt W gojeniu ran i tkanek bliznoWatyCh

W metaanalizie badano skuteczność i bezpieczeństwo ESWT w terapii ostrych i przewlekłych ran tkanek miękkich. Lecze- nie porównano z konwencjonalną terapią ran (KTR). Łącznie uwzględniono 473 pacjentów. Wyniki wykazały, że „ESWT istotnie w tkankach, gdzie osiąga swoje maksymalne ciśnienie. W RSWT

fale uderzeniowe są generowane przez przyspieszenie pocisku przez ciśnienie powietrza wewnątrz aplikatora. W tym przypadku pole ciśnienia jest rozbieżne, co oznacza, że maksymalne ciśnienie generuje się w miejscu aplikacji [9].

Celem tego badania jest analiza dostępnych danych na temat wy- korzystania ESWT w zespole cieśni nadgarstka i ocena jej zasto- sowania w tym stanie.

W jaki SpoSób eSWt WpłyWa na tkanki?

Dokładny mechanizm ESWT pozostaje nieznany. Niemniej, w lite- raturze można łatwo znaleźć wiele dowodów na jego skuteczność.

Biorąc pod uwagę szeroki zakres już istniejących badań naukowych, fakt, że ESWT jest skutecznym i wszechstronnym sposobem le- czenia, wydaje się niezaprzeczalny.

Tendinopatie

W jednym z badań [10] autorzy analizowali skuteczność ESWT w leczeniu przewlekłej tendinopatii ścięgna Achillesa. Ból został zmierzony za pomocą wizualnej skali analogowej (VAS). Spośród 43 osób średnia ocena VAS spadła w grupie leczonej ESWT z 7,55 do 3. Chociaż ogólny spadek w tej grupie był widoczny, ze wzglę- du na małą liczebność próby, różnica była nieistotna statystycznie i autorzy zaproponowali przeprowadzenie bardziej wartościowych badań prospektywnych przy większej liczebności próby. Ponadto, w metaanalizie badającej różne niechirurgiczne metody leczenia tendinopatii rzepkowej [11], obejmującej 70 badań i 2530 pacjen- tów, ESWT wykazała pozytywny wynik w ogólnej syntezie danych jakościowych. W innej metaanalizie przeanalizowano 29 badań kontrolnych z randomizacją, w celu zrozumienia wpływu ESWT na tendinopatię kończyn dolnych. Dane zebrano w trakcie bezpo- średniej kontroli, a także 3, 6 i ponad 12 miesięcy później. Pacjenci leczeni ESWT wykazywali znormalizowaną średnią różnicę (ang.

standardized mean difference; SMD) w ocenie punktowej bólu, równą -1,41, oraz poprawę funkcji kończyny dolnej (KD) (SMD

= 2,59). Autorzy twierdzą, że „ESWT wywarła pozytywny ogólny wpływ na ból i funkcjonowanie ścięgna KD” [12].

Ból dolnej części pleców

W badaniu z randomizacją oceniono ESWT w leczeniu pacjentów z bólami okolicy lędźwiowo-krzyżowej. Wśród 30 osób, terapia ESWT wykazała „znaczną poprawę w zakresie wartości amplitu- dy prędkości przewodzenia nerwu czuciowego (ang. sensory nerve conduction velocity; SNCV), nerwu podeszwowego pośrodkowe- go [...], przewodzenia mięśniowego nerwu ruchowego (ang. motor nerve muscular conduction; MNCV), nerwu strzałkowego głębo- kiego [...] oraz rekrutacji jednostek ruchowych prostownika krót- kiego palców” [13] w porównaniu z grupą kontrolną – pacjentami leczonymi programem ćwiczeń – w której poprawa była nieistot- na statystycznie. W innym badaniu koreańscy autorzy wykazują wyższość programu ćwiczeń w połączeniu z ESWT nad fizyko- terapią zachowawczą (ang. conservative physical therapy; CPT) u pacjentów z przewlekłym bólem w dolnej części pleców [14]. Ten sam przypadek był analizowany w innym badaniu, w którym oce- niano ESWT za pomocą: VAS, wskaźnika niesprawności Oswe- stry’ego (ang. Oswestry Disability Index; ODI) i wskaźnika depresji

porównujących zastosowanie ESWT z leczeniem pozorowanym ESWT [31] (4 bary, częstotliwość 5 Hz, 2000 wstrząsów, system Physio Shock Wave Therapy, z sondą umieszczoną prostopadle do dłoni i obszarem leczonym od poziomu kości grochowatej do 2 cm proksymalnie do nerwu pośrodkowego) lub leczeniem za- chowawczym, w tym szyną nadgarstkową w nocy [32].

Jak już wcześniej wspomniano, dokładny mechanizm ESWT po- zostaje nieznany. W badaniu eksperymentalnym autorzy starali się przeanalizować podstawy przeciwzapalnego działania ESWT.

Ich przedmiotem była rola tlenku azotu (NO) i jego syntazy (NOS) w procesach zapalnych. Wyniki wykazały, że przeciwzapalne działa- nie ESWT „powinno obejmować defosforylację tyrozyny eNOS, suk- cesywny wzrost wytwarzania NO i tłumienie aktywacji NF-κB” [33].

Różne doniesienia opisują również pozytywny wpływ ESWT na regenerację aksonów, na przykład w badaniu mierzącym rege- nerację po aksotomii [34]. Metoda ta została zaproponowana w celu wywołania „szybszego zwyrodnienia Wallera, lepszego usu- wania zdegenerowanych aksonów oraz większej zdolności uszko- dzonych aksonów do regeneracji” [35].

zaStoSoWanie eSWt W leCzeniu po uWolnieniu Cieśni nadgarStka

Istnieje kilka rodzajów bólów powszechnie występujących po uwolnieniu cieśni nadgarstka. Ból w okolicy uwolnionych tkanek (ang. pillar pain), zlokalizowany w kłębie i w wyniosłości kłębika, jest działaniem niepożądanym, które pojawia się z dużą częstotli- wością w fazie pooperacyjnej [36]. Ból blizny powstaje w wyniku nacięcia przechodzącego przez jedną z gałęzi nerwu dłoniowego:

gałęzi dłoniowej nerwu pośrodkowego, gałęzi dłoniowej nerwu łokciowego, nerwu Henlego lub gałęzi poprzecznych nerwu łok- ciowego [36]. W literaturze częstość występowania dyskomfor- tu w bliźnie po operacji cieśni nadgarstka waha się od 11% [37]

do 30% [38]. Naukowcy z Instituto Ortopedico Galeazzi badali ESWT w leczeniu pillar pain po uwolnieniu cieśni nadgarstka.

Analizie poddano 40 pacjentów co najmniej 6 miesięcy po opera- cji uwolnienia cieśni nadgarstka. Wyniki wykazały, że „u wszyst- kich leczonych chorych nastąpiła wyraźna poprawa: średnia ocena w wizualnej skali analogowej (VAS) zmniejszyła się z 6,18 (±1,02) do 0,44 (±0,63) 120 dni po zabiegu, a także znacznie zmniejszyło się zaczerwienienie i obrzęk blizny operacyjnej” [39].

podSumoWanie

Podsumowując, można zauważyć, że ESWT jest skuteczną me- todą leczenia nie tylko w najczęstszych zastosowaniach me- dycznych, takich jak: litotrypsja, leczenie „łokcia tenisisty” czy gojenie się kości, ale także aspiruje do tego, by stać się standar- dową metodą zarówno leczenia zespołu cieśni nadgarstka, jak i procesu gojenia po jego uwolnieniu. Standardowa terapia, skła- dająca się z 5 powtarzanych sesji, w prywatnym sektorze me- dycznym w Polsce kosztuje około 250 zł, co klasyfikuje ESWT jako leczenie umiarkowanie tanie, gwarantujące trwałą popra- wę objawów [40]. Wreszcie, stosowanie ESWT wydaje się sen- sowne w leczeniu po uwolnieniu cieśni nadgarstka i, ponieważ istnieje bardzo niewiele doniesień na ten temat, należy zalecić jego dalsze badania.

statystycznie zwiększyła szybkość gojenia się ostrych i przewle- kłych ran tkanek miękkich, 2,73-krotnie [...] oraz poprawiła pro- cent powierzchni gojenia rany o 30,45%” [23]. Ponadto „ESWT skróciła czas gojenia się ran o 3 dni [...] w przypadku ostrych ran tkanek miękkich i 19 dni [...] w przypadku przewlekłych ran tka- nek miękkich oraz ryzyko zakażenia rany o 53% [...] w porównaniu z samą KTR” [23]. Z uwagi na to, że nie wystąpiły żadne poważne działania niepożądane, można podsumować, że ESWT wykazuje lepsze efekty terapeutyczne w przypadku ostrych i przewlekłych ran tkanek miękkich w porównaniu z KTR [23]. W przeglądzie systematycznym, opublikowanym przez Dymarka i wsp., prze- analizowano łącznie 919 pacjentów w celu oceny wykorzystania ESWT jako leczenia uzupełniającego ran. Wyniki sugerują, że

„ESWT może być stosowana jako terapia wspomagająca leczenie przewlekłych i ostrych ran tkanek miękkich” [24]. Inna metaana- liza, opublikowana przez Zhanga i wsp., potwierdziła pozytywny wpływ ESWT na przewlekłe gojenie się ran, znacznie zwiększając współczynnik gojenia się ran, tj. 1,86-krotnie, i odsetek powierzch- ni gojącej się do 30,46%. Autorzy sugerują również, że ESWT jest uzupełnieniem leczenia ran [25].

W przypadku postępowania z bliznami, rozsądne wydaje się również korzystanie z ESWT. Autorzy twierdzą, że w badaniu z udziałem pacjentów z bliznami pooparzeniowymi leczenie jest uzasadnio- ne, a jednocześnie opłacalne ekonomicznie. Autorzy potwierdzają, że „już po pierwszej sesji blizny wydawały się bardziej elastyczne, a różnica w kolorze była mniej widoczna. Pod koniec okresu ba- dań wszystkie leczone blizny uzyskały bardziej akceptowalny wy- gląd” [26]. W innym badaniu, analizującym wykorzystanie ESWT wobec zaciągających blizn na rękach, przebadano 70 pacjentów z wywiadem obejmującym operację ręki z bolesnymi, zaciągającymi bliznami od co najmniej 1 miesiąca. Statystycznie istotna poprawa w grupach leczonych ESWT została wykazana poprzez zastoso- wanie zmodyfikowanej skali Vancouver (moVSS), VAS oraz oce- ny zakresu ruchu (ang. range of motion; ROM) [27]. Dodatkowo, terapia pomaga nie tylko w leczeniu blizny, ale także towarzyszą- cych jej objawów, takich jak świąd [28] i ból [29].

zaStoSoWanie eSWt W leCzeniu zeSpołu Cieśni nadgarStka

Niewiele prac dotyczyło zastosowania ESWT w zespole cieśni nadgarstka. W badaniu opublikowanym przez Atthakomol i wsp.

25 pacjentów zostało przebadanych w celu porównania stosowania pojedynczej dawki promieniowej ESWT i miejscowych wstrzyk- nięć kortykosteroidów (ang. local corticosteroid injections; LCsI) w leczeniu zespołu cieśni nadgarstka. Pacjenci poddani zabiegowi ESWT otrzymali fale uderzeniowe o następujących parametrach:

4 bary, częstotliwość 15 Hz, 5000 uderzeń, system BTL-6000, tryb promieniowej fali uderzeniowej, czas trwania od 3 do 7 minut, z sondą umieszczoną prostopadle do środka dłoni i żelem ultra- dźwiękowym jako ośrodkiem przewodzącym. Po zabiegu każdy pacjent otrzymywał zimny okład na 15 minut. Wynik oceniano za pomocą: bostońskiego kwestionariusza cieśni nadgarstka (ang. Bo- ston Carpal Tunnel Questionnaire; BCTQ), VAS oraz parametrów elektrodiagnostycznych. We wszystkich tych zmiennych pacjenci leczeni ESWT wykazywali znacznie większą poprawę w porówna- niu z pacjentami leczonymi LCsI, u których „nie było różnic istot- nych statystycznie” [30]. Podobne wyniki uzyskano w badaniach

PIŚMIENNICTWO

1. Schmidt S., Miernik A.: Extracorporeal shock wave lithotripsy (ESWL) ver- sus percutaneous nephtolithotomy (PCNL) or retrograde intrarenal surgery (RIRS) for kidney stones. Urologe A., 2015; 54(9): 1283–1286.

2. Thiele S., Thiele R., Gerdesmeyer L.: Lateral epicondylitis: This is still a main indi- cation for extracorporeal shockwave therapy. Int J Surg., 2015; 24(Part B): 165–170.

3. Taylor J., Dunkerley S., Silver D., Redfern A., Talbot N. et al.: Extracorporeal shockwave therapy (ESWT) for refractory Achilles tendinopathy: A prospec- tive audit with 2-year follow up. Foot (Edinb)., 2016; 26: 23–29.

4. Cheng J.H., Wang C.J.: Biological mechanism of shockwave in bone. Int J Surg., 2015; 24(Part B): 143–146.

5. Wang C.J., Cheng J.H., Kuo Y.R., Schaden W., Mittermayr R.: Extracorporeal shockwave therapy in diabetic foot ulcers. Int J Surg., 2015; 24(Part B): 207–209.

6. Chaussy C., Schmiedt E., Jocham D., Brendel W., Forssmann B. et al.: First cli- nical experience with extracorporeally induced destruction of kidney stones by shock waves. J Urol., 2017; 197(2S): S160–163.

7. Argyropoulos A.N., Tolley D.A.: Optimizing shock wave lithotripsy in the 21st century. Eur Urol., 2007; 52(2): 344–352.

8. Weinstein J.N., Oster D.M., Park J.B., Park S.H., Loening S.: The effect of the extracorporeal shock wave lithotriptor on the bone-cement interface in dogs.

Clin Orthop Relat Res., 1988; 235: 261–267.

9. van der Worp H., van den Akker-Scheek I., van Schie H., Zwerver J.: ESWT for tendinopathy: Technology and clinical implications. Knee Surg Sports Trau- matol Arthrosc., 2013; 21(6): 1451–1458.

10. Vahdatpour B., Forouzan H., Momeni F., Ahmadi M., Taheri P.: Effectiveness of extracorporeal shockwave therapy for chronic Achilles tendinopathy: A randomized clinical trial. J Res Med Sci., 2018; 23: 37.

11. Andriolo L., Altamura S.A., Reale D., Candrian C., Zaffagnini S. et al.: Non- surgical Treatments of Patellar Tendinopathy: Multiple Injections of Platelet- -Rich Plasma Are a Suitable Option: A Systematic Review and Meta-analysis.

Am J Sports Med., 2019; 27(4): 1001–1018.

12. Liao C.D., Tsauo J.Y., Chen H.C., Liou T.H.: Efficacy of Extracorporeal Shock Wave Therapy for Lower Extremity Tendinopathy: A Meta-analysis of Ran- domised Controlled Trials. Am J Phys Med Rehabil., 2018; 97(9): 605–619.

13. Notarnicola A., Maccagnano G., Gallone M.F., Mastromauro L., Rifino F. et al.:

Extracorporeal shockwave therapy versus exercise program in patients with low back pain: short-term results of a randomised controlled trial. J Biol Regul Homeost Agents., 2018; 32(2): 385–389.

14. Lee S., Lee D., Park J.: Effects of extracorporeal shockwave therapy on patients with chronic low back pain and their dynamic balance ability. J Phys Ther Sci., 2014; 26(1): 7–10.

15. Han H., Lee D., Lee S., Jeon C., Kim T.: The effects of extracorporeal shock wave therapy on pain, disability, and depression of chronic low back pain pa- tients. J Phys Ther Sci, 2015; 27(2): 397–399.

16. Wang C.J., Wang F.S., Ko J.Y., Huang H.Y., Chen C.J. et al.: Extracorporeal shoc- kwave therapy shows regeneration in hip necrosis. Rheumatology (Oxford)., 2008; 47(4): 542–546.

17. Zhang Q., Liu L., Sun W., Gao F., Cheng L. et al.: Extracorporeal shockwave therapy in osteonecrosis of femoral head: A systematic review of now available clinical evidences. Medicine (Baltimore)., 2017; 96(4): e5897.

18. Hao Y., Guo H., Xu Z., Qi H., Wang Y. et al.: Meta-analysis of the potential role of extracorporeal shockwave therapy in osteonecrosis of the femoral head. J Orthop Surg Res., 2018; 13(1): 166.

19. Xie K., Mao Y., Qu X., Dai K., Jia Q. et al.: High-energy extracorporeal shock wave therapy for nontraumatic osteonecrosis of the femoral head. J Orthop Surg Res., 2018; 13(1): 25.

20. Babatunde O.O., Legha A., Littlewood C., Chesterton L.S. et al.: Comparative effectiveness of treatment options for plantar heel pain: a systematic review with network meta-analysis. Br J Sports Med., 2019; 53(3): 182–194.

21. Furia J.P., Rompe J.D., Maffulli N.: Low-energy extracorporeal shock wave the- rapy as a treatment for greater trochanteric pain syndrome. Am J Sports Med., 2009; 37(9): 1806–1813.

22. Rompe J.D., Segal N.A., Cacchio A., Furia J.P., Morral A. et al.: Home training, local corticosteroid injection, or radial shock wave therapy for greater trochan- ter pain syndrome. Am J Sports Med., 2009; 37(10): 1981–1990.

23. Zhang L., Fu X.B., Chen S., Zhao Z.B., Schmitz C. et al.: Efficacy and safety of extracorporeal shock wave therapy for acute and chronic soft tissue wounds:

A systematic review and meta-analysis. Int Wound J., 2018; 15(4): 590–599.

24. Dymarek R., Halski T., Ptaszkowski K., Słupska L., Rosińczuk J. et al.: Extracor- poreal shock wave therapy as an adjunct wound treatment: a systematic review of the literature. Ostomy Wound Manage., 2014; 60(7): 26–39.

25. Zhang L., Weng C., Zhao Z., Fu X.: Extracorporeal shock wave therapy for chronic wounds: A systematic review and meta-analysis of randomized con- trolled trials. Wound Repair Regen., 2017; 25(4): 697–706.

26. Fioramonti P., Cigna E., Onesti M.G., Fino P., Fallico N. et al.: Extracorporeal shock wave therapy for the management of burn scars. Dermatol Surg., 2012;

38(5): 778–782.

27. Saggini R., Saggini A., Spagnoli A.M., Dodaj I., Cigna E. et al.: Extracorporeal Shock Wave Therapy: An Emerging Treatment Modality for Retracting Scars of the Hands. Ultrasound Med Biol., 2016; 42(1): 185–195.

28. Joo S.Y., Cho Y.S., Seo C.H.: The clinical utility of extracorporeal shock wave therapy for burn pruritus: A prospective, randomized, single-blind study.

Burns., 2018; 44(3): 612–619.

29. Cho Y.S., Joo S.Y., Cui H., Cho S.R., Yim H. et al.: Effect of extracorporeal shock wave therapy on scar pain in burn patients: A prospective, randomized, single- -blind, placebo-controlled study. Medicine (Baltimore)., 2016; 95(32): e4575.

30. Atthakomol P., Manosroi W., Phanphaisarn A., Phrompaet S., Iammatavee S.

et al.: Comparison of single-dose radial extracorporeal shock wave and local corticosteroid injection for treatment of carpal tunnel syndrome including mid-term efficacy: a prospective randomized controlled trial. BMC Muscu- loskelet Disord., 2018; 19(1): 32.

31. Wu Y.T., Ke M.J., Chou Y.C., Chang C.Y., Lin C.Y. et al.: Effect of ra- dial shock wave therapy for carpal tunnel syndrome: A prospective randomi- zed, double-blind, placebo-controlled trial. J Orthop Res., 2016; 34(6): 977–984.

32. Vahdatpour B., Kiyani A., Dehghan F.: Effect of extracorporeal shock wave therapy on the treatment of patients with carpal tunnel syndrome. Adv Bio- med Res., 2016; 5:120.

33. Mariotto S., Cavalieri E., Amelio E., Ciampa A.R., de Prati A.C. et al.: Extracor- poreal shock waves: from lithotripsy to anti-inflammatory action by NO pro- duction. Nitric Oxide., 2005; 12(2): 89–96.

34. Hausner T.,  Nógrádi A.: The use of shock waves in peripheral nerve regenera- tion: new perspectives? Int Rev Neurobiol., 2013; 109: 85–98.

35. Hausner T., Pajer K., Halat G., Hopf R., Schmidhammer R. et al.: Improved rate of peripheral nerve regeneration induced by extracorporeal shock wave treatment in the rat. Exp Neurol., 2012; 236(2): 363–370.

36. Chammas M.: Carpal Tunnel Syndrome – Part I (Anatomy, Physiology, Etio- logy and Diagnosis). Rev Bras Ortop., 2014; 49(5): 429–436.

37. Ahcan U., Arnez Z.M., Bajrović F., Zorman P.: Surgical technique to reduce scar discomfort after carpal tunnel surgery. J Hand Surg Am., 2002; 27(5): 821–827.

38. Nancollas M.P., Peimer C.A., Wheeler D.R., Sherwin F.S.: Long-term re- sults of carpal tunnel release. J Hand Surg Br., 1995; 20(4): 470–474.

39. Romeo P., d’Agostino M.C., Lazzerini A., Sansone V.C.: Extracorporeal shock wave therapy in pillar pain after carpal tunnel release: a preliminary study. Ul- trasound Med Biol., 2011; 37(10): 1603–1608.

40. https://bodymove.pl/fala-uderzeniowa-warszawa/ [25.05.2020].

DOI:

Prawa autorskie:

Konflikt interesów:

Autor do korespondencji:

Cytowanie pracy:

Liczba słów: 3440 Liczba stron: 5 Tabele: – Ryciny: – Piśmiennictwo: 40 10.5604/01.3001.0014.0947 Table of content: https://ppch.pl/issue/13042

Copyright © 2020 Fundacja Polski Przegląd Chirurgiczny. Published by Index Copernicus Sp. z o. o. All rights reserved.

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

The content of the journal „Polish Journal of Surgery” is circulated on the basis of the Open Access which means free and limitless access to scientific data.

This material is available under the Creative Commons – Attribution 4.0 GB. The full terms of this license are available on:

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/legalcode

Maciej Ambroziak; Klinika Chirurgii Plastycznej, Szpital Kliniczny im. Prof. W. Orłowskiego, Warszawa, Polska;

tel.: +48 662 275 085; e-mail: ambroziakmaciej@gmail.com

Ambroziak M.: Application of ESWT in post-operative treatment in Carpal Tunnel Syndrome – a review;

Pol Przegl Chir 2020: 92 (3): 39-43