„Śpiewające wiersze” z Kabaretu Kici Koci w autorskim wykonaniu Mirona Białoszewskiego

151

„ŚPIEWAJĄCE WIERSZE” Z KABARETU KICI KOCI...

KATARZYNA CUDZICH-BUDNIAK Uniwersytet Jagielloński

https://orcid.org/0000-0001-5002-384X

„Śpiewającewiersze”

z Kabaretu Kici Koci wautorskim

wykonaniuMironaBiałoszewskiego

S T R E S Z C Z E N I E

Tekst stanowi część powstającej rozprawy doktorskiej na temat perspektywy au- dialnej w twórczości Mirona Białoszewskiego. Na przykładzie wybranych wier- szyzcykluKabaret Kici Koci autorkapróbujeodpowiedziećnapytanie,jakkwestia

głosowejrealizacjiutworówprzezpoetę(nagraniazarejestrowanebyłynaużytek

domowyisądostępnewPracowniFonicznejMuzeumLiteraturywWarszawie)

wpływanaodbiórwierszyzapisanych.Niebezznaczenianainterpretacjępozo- stajerównieżfaktautorskiegowykonaniawierszyniewybranychprzezBiałoszew- skiegodotomów Rozkurzczy„OHO” i inne wiersze(zostałyzamieszczonedopiero

w2017rokuwzbiorzeŚwiat można jeść w każdym miejscu)czyteżchoćbyPiosenki placu do tańca,któranigdyniezostałazapisanaprzezautora.Pracanawiązujedo

koncepcjipoezji„głośnej”,„gadanej”,realizowanejgłosowo,która–wprzekonaniu

Białoszewskiego–tylkowtensposóbosiągałaswoje„pełnebycie”.

Słowa kluczowe

MironBiałoszewski,Kabaret Kici Koci,intermedialność,audialność,konkretyzacja

głosowa,wykonanieautorskie

CzytanieLiteratury ŁódzkieStudiaLiteraturoznawcze 10/2021 ISSN2299–7458 e-ISSN2449–8386 https://doi.org/10.18778/2299-7458.10.08

152

KATARZYNA CUDZICH-BUDNIAK

S U M M A R Y

“Singing Poems” from Kabaret Kici Koci in an Authorial Performance by Miron Białoszewski

Thetextispartofadoctoraldissertationwhichisbeingwrittenonthesubjectofau- ditoryperspectiveintheworksofMironBialoszewski.Ontheexampleofselected

poemsfromtheseriestitledKabaret Kici Koci,theauthorattemptstoanswerthequ- estionofhowtheissueofthepoet’svoiceinterpretationofhisworks(therecordings

weremadeforhomeuseandareavailableintheAudioDepartmentoftheAdam

MickiewiczMuseumofLiteratureinWarsaw)affectsthereceptionofrecordedpo- ems.Notwithoutsignificancefortheinterpretationisalsothefactoftheauthor’s

performanceofpoemsnotchosenbyBiałoszewskiforthevolumestitledRozkurz czy„OHO” i inne wiersze (wereonlyincludedin2017inacollectiontitledŚwiat moż- na jeść w każdym miejscu)orPiosenka placu do tańca,whichwasneverwrittendown

bytheauthor.Theworkreferstotheconceptof“loud”or“spoken”poetry,realised

throughvoice,which–inBiałoszewski’sopinion–wastheonlywaytoachieveits

“fullbeing”.

Keywords

Miron Białoszewski, Kabaret Kici Koci, intermediality, audibility, voice concretisa- tion,authorialperformance

1.

NaKabaret Kici KociMironaBiałoszewskiegoskładająsięwierszepowstałe

wlatach1975–1983.Todziełonieposiadaosobnejksiążki,wktórejwszyst- kiewierszezseriibyłybyzebranewjednącałość,utworysąbowiemroz- proszonewróżnychtomach:odRozkurzu,przez„OHO” i inne wiersze,ażdo

Świata [który] można jeść w każdym miejscu¹.Utegoautoratakichaotyczny,

niemalże łamigłówkowy, zamysł artystyczny nie dziwi. Wielu badaczy

podkreślałorolędzieckawjegotwórczości²,czytowdoborzejęzyka,czy

towsposobiepostrzeganiaświata,czywłaśniewniecozabawowymsto- sunkudoliteratury,pisaniaiżyciawogóle.Sampoetawjednymzpro- gramowychszkicówujmujetotak: „Wmoichwierszachjestwieleróżnych

spraw,oboksmutku,dużohumoru,zabawyisłowno-znaczeniowej,iinnej”³.

1Posługujęsięnastępującymiwydaniami:M.Białoszewski,Rozkurz,Warszawa2015;

M.Białoszewski,„OHO” i inne wiersze,Warszawa2017orazM.Białoszewski,Świat można jeść w każdym miejscu,Warszawa2017.

2Zob.przedewszystkimrozdział„Wstronęjęzykadziecięcego”wksiążceStanisława

Barańczaka(S.Barańczak,Język poetycki Mirona Białoszewskiego,wyd.2rozszerzone,Wrocław

2016).PonadtoJacekŁukasiewiczmówio„dziecięcejnaiwności”,„dziecięcejświeżości”,ale

i–jakokonsekwencji–„dziecięcychlękach”(J.Łukasiewicz,Prolegomena do leżenia na łóżku,

[w:]tenże,Szmaciarze i bohaterowie,Kraków1963,s.49).ZkoleiCzesławMiłosztakąpostawę

nazwie„pierwotnymidziecięcym–stosunkiemdoświata”(Cz.Miłosz,Dar nieprzyzwycza- jenia. Nowy poeta polski,„Kultura”[Paryż]1956,nr10/108,s.469),aMateuszWernerwspomni

o„dziecięco-naiwnejświadomości”(M.Werner,Jak można dziś mówić o poezji Mirona Białoszew- skiego,„PamiętnikLiteracki”1995,z.4,s.74).

3M.Białoszewski,Mówienie o pisaniu,[w:]tenże,Poezje wybrane,Warszawa1976,s.9.

153

„ŚPIEWAJĄCE WIERSZE” Z KABARETU KICI KOCI...

Zzabawowymstosunkiemdoliteraturyobecnymutegopoetywiążesię

równieżrola,jakądoodegraniamaodbiorca⁴.KrytykaczęstomówiłaoBia- łoszewskimjakootym,którywymyślanamrebusyigryjęzykowo-literac- kie,ajakjużodkryjemywszystkieznaczenia,wyjdzienamwynik⁵.Wiele

mówi się właśnie o grach słownych⁶, ale też czytamy o „grze w potocz- ność”⁷, „grze między znaczeniem, formą graficzną i brzmieniem⁸, „grze

pomiędzyzłudzeniemprawdyajawnymzmyśleniem”⁹.Sąjednakbadacze,

którzywyrażająsprzeciwwobectakiegozero-jedynkowegospojrzeniana

twórczośćBiałoszewskiego,udowadniając,żenazabawiesięniekończy,bo

przecieżidzieocoświęcej¹⁰.Mamywięctutajdoczynieniazcharaktery- stycznądlategopoetywieloznacznościąrecepcji.AutorRachunku zachcian- kowegotopoetaaporii.Niejakomimochodemudawałomusięrealizować

wizję,którejgłównąideąbyło„zamienianiebrzydotywpiękność,zdyshar- moniirobienienowejharmonii”¹¹.Tonastykuróżnychsprzecznychjakości

powstaje oryginalna twórczość. Forma jest tu jedynie wypadkową treści,

co przyznał sam poeta w wywiadzie ze Zbigniewem Taranienko: „Zale- żałominaprawdęnaprzekazaniut e g o ,  c o  b y ł o [podkr.K.C.-B.],na

treści. Nie dbałem o formę”¹². O potrzebie realizowania wizji rzetelnego

4RomualdCudakzakłada,że„praktykapisarskaBiałoszewskiegostanowitakżewy- razneoawangardowychtendencjidosprowadzaniaroliartystydotechnikaimajsterkowicza,

redukcjiaktywnościtwórczejdowyboruiobróbki,powierzaniaodbiorcyaktudokończenia

dzieła”(R.Cudak,Czytając Białoszewskiego,Katowice1999,s.53),zaśwksiążceHenrykaPust- kowskiegoczytamyo„wieloznacznościmotywowanej,gotowejwkażdejchwilidorozszy- frowania”(H.Pustkowski,Miron Białoszewski i Tymoteusz Karpowicz,[w:]tenże,„Gramatyka poezji?”,Warszawa1974,s.79).

5Pisałaotymm.in.AnnaŚwirek: „Odbiorcawciągniętywautorskązabawę,bywpełni

wniejuczestniczyć,musirozpoznaćregułygry”(A.Świrek,Z gatunkiem czy bez… O twórczo- ści Mirona Białoszewskiego,ZielonaGóra1997,s.25).

6Por.np.JarosławFazan:„Językowagraaliteracjamiorazpodobieństwembrzmienio- wymsłówoprzeciwstawnymznaczeniuodkrywaprzestrzeńdlapoezji.Dziwaczneinie- zwyklewyszukanezabawysłowamikoncentrująsięnazacieraniuróżnicmiędzybiegunowo

różnymijakościami”(J.Fazan,Ale Ja nie Bóg: kontemplacja i teatr w dziele Mirona Białoszewskiego,

Kraków1998,s.102).

7P.Sobolczyk,Język potoczny Białoszewskiego w przekładzie,[w:]Między oryginałem i prze- kładem XII. Głos i dźwięk w przekładzie,red.J.Brzozowski,J.Konieczna-Twardzik,M.Filipo- wicz-Rudek,Kraków2006,s.85.

8J.Fazan,Ale ja nie Bóg…,s.107.

9E.Winiecka,Białoszewski sylleptyczny,Poznań2006,s.215.

10TuwartoprzywołaćnaprzykładsłowaAnnySobolewskiej:„WżyciuipisaniuMirona

Białoszewskiegozabawabyłanietylkorozrywką,aleczymświęcej–jegowłasnymprojek- temegzystencjalnym”(A.Sobolewska,Maksymalnie udana egzystencja: szkice o życiu i twórczości Mirona Białoszewskiego,Warszawa1997,s.32)ijeszcze:„Wieluczytelnikówniedostrzegało,

żejegostrategiazabawyjęzykiem,parodii,dowcipujestrozumianajakoobronawłasnego

«ja» i własnego widzenia świata przed fałszywym określeniem. Dowcip jest próbą ujęcia

własnegolosu,własnegostosunkudosprawostatecznych–zdystansuiwzabawie”(tamże,

s.42–43),atakżeTadeuszaSobolewskiego:„Prostozeswojejzabawy,którabyłajegożyciem,

zabawy,którąnierazwytykano,którejmuzazdroszczono,potrafiłprzejśćdorzeczyostatecz- nych.[…]Wtym,cowydawałosięwjegożyciuniepoważne,frywolne,dziecinne,nagleoka- załpowagę,konsekwencjędosamegokońca”(T.Sobolewski,Szaman,[w:]Miron – wspomnienia o poecie,zebrałaH.Kirchner,Warszawa1996,s.233).

11M.Białoszewki,Mówienie o pisaniu…,s.9.

12M.Białoszewski,Szacunek dla każdego drobiazgu,rozm.przepr.Z.Taranienko,[w:]Z.Ta- ranienko,Rozmowy z pisarzami,Warszawa1986,s.398.

154

KATARZYNA CUDZICH-BUDNIAK

odwzorowywaniarzeczywistościmówionoczęsto,podkreślającjegorównie

kreacyjny,corealistycznywymiar.„Zadyszanykronikarzcodzienności”¹³–

jakpowieJózefBaran–ceniłto,corealne.Czyzatemtraktowaniedorobku

MironaBiałoszewskiegojakoprzykładudziełrealistycznychjestzasadne?

Pytanieodnieśmyjużbezpośredniodoutworubędącegotematemni- niejszegowywodu:czyzatemKabaret Kici Kocimożnauznaćzatakzwane

„świadectwoepoki”¹⁴?Zjednejstronymamygłosy,wktórychprzypisywane

jest mu wręcz „werystyczne przedstawienie” rzeczywistości¹⁵, a jego cel

upatrujesięw„utrwaleniuikomentowaniupolskiejcodziennościpoczątku

lat80.”¹⁶,zdrugiej–słyszymyapeloostrożność¹⁷izwrócenieuwaginato,

że„historiadlaBiałoszewskiegotoniezbiórrealnychfaktów,aleprzebie- ranka”¹⁸.Jakwobectegopogodzićdwatakodmiennespojrzenianatenpro- blem?CzymożliwajestodpowiedźnapytanieDariuszaPawelcaowartość

poznawcząmodeluświataBiałoszewskiego:„czywyrażaonschematrze- czywistości,czyjejinterpretację?”¹⁹

KrystynaPietrychzauważa,że:

[Białoszewskiego]nieinteresujeHistoriapisanawielkąliterą,interesują

gohistorieosobne,indywidualne–wielośćtychrównorzędnychisymul- taniczniedziejącychsięhistorii,zdawaćbysięmogłotaknieistotnych

wtymdziejowymmomencie,jaknp.smażenieplackówkartoflanychze

śliwkami²⁰.

MironBiałoszewskipiszesumęmałychhistoriiiznichtworzyHisto- rię.Literaturatapowstajenastykutego,copubliczneiprywatne.Taksamo

powstał Kabaret Kici Koci. Jego genezę Białoszewski opisuje w nagraniu^21

13J.Baran,Mistrz Miron i pani gość,[w:]Miron – wspomnienia o poecie…,s.327.

14 Jacek Kopciński w tekście Stare klabzdry na wojnie. „Kabaret Kici Koci” Mirona Biało- szewskiego powołujesięnaantologiępoezjistanuwojennego(Zielona wrona. Antologia poezji okresu stanu wojennego,wybór,wstępD.Dąbrowska,Gdańsk1994)izauważa,żepoezjaMi- ronaBiałoszewskiegoniezostałatamuwzględniona,bowiemniejesttoutwórmieszczącysię

„wkonwencjipoezjipolitycznejipatriotycznej”(J.Kopciński,Stare klabzdry na wojnie: „Kabaret Kici Koci”Mirona Białoszewskiego,„TekstyDrugie”1995,nr1).KwestiąKabaretu Kici Koci natle

poezjiokresuPRLzajmujesięteżDariuszPawelec(D.Pawelec,Lingwiści i inni. Przewodnik po interpretacjach wierszy współczesnych,Katowice1994).

15D.Pawelec,Lingwiści i inni…,s.69.

16J.Kopciński,Stare klabzdry na wojnie…, s.62.

17 „Traktując literaturę jako świadectwo, trzeba być ostrożnym. W poezji Białoszew- skiego,októrejmówisię,żejestniewyczerpanymźródłemwiedzyocodziennychsposobach

byciaczłowieka,żezfotograficznądokładnościąpotrafizatrzymaćulotnefragmentyludz- kiejegzystencji–wtejwłaśniepoezjijestwielebiałychplam,miejsc,którychpoetapoprostu

niechciałwidzieć”(M.Werner,Jak można dziś mówić…,s.88).

18Tamże,s.89.

19D.Pawelec,Lingwiści i inni…,s.70.

20K.Pietrych,Białoszewski (nie)zaangażowany. Rekonesans,[w:]Formy zaangażowania: pi- sarki i pisarze w kulturze XX i XXI wieku,red.M.Brzóstowicz-Klajn,G.Pertek,B.Przymuszała,

Łódź2017,s.221.KilkadziesiątlatwcześniejnapodobnąkwestięzwróciłuwagęMichałGło- wiński(M.Głowiński,Małe narracje Mirona Białoszewskiego,[w]:tenże,Gry powieściowe,War- szawa1973,s.338).

21NagranieznajdujesięwPracowniFonicznejMuzeumLiteratury,aw2013rokuzo- stałowydaneprzezBôłtRecordsnapłycieBiałoszewski do słuchu vol. 2.

155

„ŚPIEWAJĄCE WIERSZE” Z KABARETU KICI KOCI...

stworzonymnaużytekdomowy,naktórymwykonujete–jaksamjena- zywa–„śpiewającewiersze”²².Poniżejprzytaczamniepublikowanądotąd

wypowiedźpoety:

JakpowstałKabaret Kici Koci?Zupełnieniechcący,amożechcący,tylko

mojapodświadomośćczekałanaokazjęteatralną.Teatralnątoznaczy

dramatyczno-aktorską,żepisaćitoodrazumożnawykonywać,bootomi

chodzi,dlategojaobrażonyniechodzędoteatru.Byławmoimtowarzy- stwie,jestnadal,takapoetka.Chciałemjąnastraszyć,trochęjejzrobićna

złość,ipowiedzieć,żejestdrugapoetkawtymtowarzystwie.No,pomy- ślałem,kto…KiciaKocia.Przyjdędotejznajomejpoetki,zaprzyjaźnionej,

ipowiem,żeKiciaKociapiszewiersze.Alejakidowódnato…Muszę

napisaćtewiersze.Więczacząłemprzymierzać.JakiewierszeKiciaKocia…

Chybatakiejakpiosenki,dużelitery,pisaneiśpiewane.Zacząłemsiębawić,

rozbawiłemsię,ażwyjechałemtramwajemnaBielany.Itamchodziłem

polesie,śpiewałemip r z y m i e r z a ł e m [podkr.K.C.-B.]teteksty²³. Itakjakopowołaniudożyciatejpersonydecydowaływzględyosobi- ste(oilewierzymyautorowi),takjużfakt,żedoopisuotaczającegoświata

wczasiestanuwojennegowybieraonKicięKocięzapewneniejestprzy- padkowy²⁴. To właśnie dzięki nie do końca poważnej bohaterce możliwe

jestopowiadanieorzeczywistościwkrzywymzwierciadle,atymsamym

oswajaniejej,nacozwracauwagękilkubadaczy²⁵,jakchoćbyKrystynaPie- trych,gdymówio„odczynianiugrozyrealnegoświata”²⁶,czyAnnaSobo- lewska,określająctegotypuzabiegipróbą„zamianykatastrofywpoezję”²⁷.

Bardzoszczegółowoideętęuchwycił–jużwkontekścieKabaretu Kici Koci

–JarosławFazan:

DlaMironaBiałoszewskiegoformakabaretunajlepiejnadawałasiędo

przekazaniadoświadczeniazagrożeniażycia.Śmiechemrozbrajałagrozę,

oswajałanaznaczonąlękiemsytuację;t e a t r a l i z u j ą c [podkr.K.C.-B.]

22M.Białoszewski,Tajny Dziennik,Kraków2012,s.547.

23HistoriętęopowiadajątakżeAnnaiTadeuszSobolewscy(A.Sobolewska,T.Sobo- lewski,Nie mogę kołysać się razem ze wszystkimi,rozm.przepr.J.Majcherek,„Teatr”1993,nr5).

OdnosisiędoniejrównieżsamBiałoszewskiwwywiadziezMariąJanion(M.Białoszewski,

Jeden człowiek wobec drugiego człowieka. Z nieograniczoną odpowiedzialnością,rozm.przepr.M.Ja- nion,oprac.M.Adamiec,„Punkt”1980,nr10).

24Mowaodwóchróżnychczęściachcyklu:pierwszycykltotenpowstały„przypad- kiem”,drugijużstanowicelowąkontynuację.

25 Kopciński dodaje, że „Białoszewski w tym świetnym skeczu ośmiesza oficjalną

propagandęzagrożenia”(J.Kopciński,Stare klabzdry na wojnie…,s.68),aBarańczakujmuje

to następująco: „Komizm, który rozbraja przemoc; który ośmiesza nie kolejkowe i poezjo- twórczewysiłkiKiciKoci,leczrzeczywistośćdotychwysiłkówzmuszającą”(S.Barańczak,

Pożegnanie z Białoszewskim,[w:]tenże,Język poetycki MironaBiałoszewskiego,s.613.Pierwotnie

tekstzostałzamieszczonywksiążceStanisławaBarańczakaPrzed i po. Szkice o poezji krajowej przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych,Londyn1988).

26 K. Pietrych, Białoszewski i PRL, [w:] PRL – świat (nie)przedstawiony, red. A. Czyżak,

J.Galant,M.Jaworski,Poznań2010,s.57.

27A.Sobolewska,Maksymalnie udana egzystencja…,s.25.

156

KATARZYNA CUDZICH-BUDNIAK

rzeczywiste przeżycia, obiektywizowała je i oczyszczała z egzysten- cjalnej grozy, a wreszcie chroniła pisarza przed sentymentalnym

cierpiętnictwem²⁸.

Fazanwspominaoteatralizacji,będącejkluczowąkategoriądladzia- łalności Mirona Białoszewskiego. Zwróćmy uwagę na to, że Kabaret Kici Koci, przynajmniejpierwszajegoczęść,zostałnapisanyiwykonanyniejako

równocześnie.WcytowanejwcześniejwypowiedziBiałoszewskipodkreśla

różnicęmiędzydziałalnościądramatyczno-aktorskąateatremjakotakim,

gdyż idzie mu o możliwość wykonania dzieła od razu, ad hoc, to znaczy

„sprawdzeniasobą”,wypróbowania,czyteż„przymierzania”gonabieżąco

inażywo.Zatemmamytukilkaetapów:stworzenieiwykonaniedzieła,

nagraniegopost factum (gdybyów„człowiekaudiowizualny”²⁹,jakokreśla

go Mikołaj Gliński, miał przy sobie telefon komórkowy lub dyktafon, na

pewnonagrałbywszystkoodrazu),adopieronasamymkońcuzapisanie

–czyteżprzepisanie?–iwydanieutworów.

2.

Jakiegotyputobyło„przymierzanie”?Niechodzijedynie,jakmożnaby

przypuszczać,oczytanietychutworównagłos.Sygnałyo„śpiewaniuKici

Koci”pojawiająsiękilkakrotnieupoetywróżnychmiejscach³⁰,aletakże

ich ślady odnajdujemy u innych komentatorów jego twórczości³¹. Maria

Janionwrozmowiezpisarzem³²dźwiękowewykonanieBiałoszewskiego

nazywa „dodatkowością”. Nie wnikając na tym etapie w teoretyczno-ba- dawcze niuanse związane z głośną interpretacją dzieł, odnotuję tu jedy- nie, że określenie Janion wyraźnie sytuuje działania Białoszewskiego po

stroniebadaczytraktującychdźwiękowerealizacjejakoprzydatne,niezaś

konieczne.Dodatek,czylicoś,comożebyć,aniemusi.Wartojeszczeza- notować,żeautorkaKrytyki fantazmatycznej określenie„dodatkowość”opa- trzyłakomentarzem„jakbytopanpowiedział”.Pytaniejednakbrzmi,czy

wedługBiałoszewskiegofaktyczniemamydoczynieniazjakościąde facto

zbędną,alboinaczej:ambiwalentną?Abstrahującodinnychpozaliterackich

komentarzyaktoraTeatru Osobnego,wystarczyspojrzećnaodpowiedź,któ- rejudzieliłwwywiadzie„profesorMisi”:

28J.Fazan,Ale ja nie Bóg…,s.171.

29M.Gliński,Miron – człowiek audiowizualny,Culture.pl2014,on-line:https://culture.pl/

pl/artykul/miron-czlowiek-audiowizualny[dostęp25.04.2021].

30 Zob. np.: „Śpiewałem Kicię Kocię na paradnym tle” (M. Białoszewski, Aaameryka,

[w:]Małe i większe prozy,Warszawa2017,s.249).

31 Do faktu „śpiewania” Kabaretu… odniósł się na przykład Adam Poprawa:

„Informację o śpiewaniu autor zaraz powtarza, chcąc wyraźnie zaznaczyć przeznaczony

dla niektórych własnych tekstów kształt realizacji wokalnej. To było dla pisarza istotne.

Zjegowspomnieńodoświadczeniachteatralnychwynikazresztą,żetakżeniemuzyczne

wykonanietekstuwcaleniemusibyćczymśjednorodnym”[mowaośpiewanio-mówieniu

–K.C.-B.](A.Poprawa,Motywy muzyczne w pisarstwie Mirona Białoszewskiego,„TekstyDrugie”

2004,nr3,s.51).

32 M. Białoszewski, Jeden człowiek wobec drugiego człowieka…, rozm. przepr. M. Janion,

s.34.

157

„ŚPIEWAJĄCE WIERSZE” Z KABARETU KICI KOCI...

BotakwłaściwiewierszeCiotkiAnielibyłydoczytania,awierszeKici

Kocibyłydowykonywania.Abyływydrukowaneprawieniechcący.[…]

Jasobiemyślęksiążkatocoinnego,atakiepismotoprzeleci,totakjak

librettoalbojakaśrybka³³.

Ten fragment wypowiedzi autora Było i było rzadko bywa komento- wany przez krytyków czy teoretyków literatury³⁴. Tu zaś Białoszewski

używa wręcz kategorii „libretto” czy „rybka” i bardzo wyraźnie komuni- kuje,żepismojestwtejsytuacjiwręczwynikiemprzypadku.Sytuujesię

więcwpewnymsensiepostronieautorów,którzywidzieliwjegotekstach

rodzajpartytury(odStanisławaBarańczaka³⁵,poprzezJackaKopcińskiego³⁶ iAndrzejaHejmeja³⁷,ażdoPiotraBogaleckiego³⁸).Istotniejszeodpismajest

więcwykonanienażywo,nietraktowanejednaktylkojako„odczytanie”czy

„deklamowanie”,alebardziejjakorodzajperformatywnego–bościślezwią- zanegozdziałaniem,tudzieżbiałoszewskawym„dzianiemsię”–wygłosze- nia(połączonymzgłosemijegoistnieniemwprzestrzeniiczasie).

Mamywięcmuzyczno-aktorskągenezępowstaniadzieła,atakżejego

muzyczno-aktorskie realizacje obok (pomimo?) już istniejącego zapisu.

Mamyteżsygnałypłynącezsamegotekstu,zatemjeślichcemyuszanować

takzwaneEcowskieintentio operis,sięgnięciepointerpretacjędźwiękową

staje się już pewnego rodzaju „odpowiedzialnością”. Jakie to wskazówki

wewnątrztekstowe? Wśród wierszy możemy wskazać utwory, które po- przezswojetytuływiążąsięzgatunkamimuzycznymi(przezJerzegoWi- śniewskiegozwane„wierszami-piosenkami”³⁹),jaknaprzykładPiosenka na wyjazd (KKK/R) czyPiosenka Kici Koci do stanu wojennego (KKK/O).Itakjak

wprzypadkutejostatniejwtekściebrakujeinformacji,którekierowałyby

nawykonanierealniemuzyczne,takwprzypadkunaprzykładMelodii na zamknięcie (KKK/O) mamy do czynienia już z wykonaniem utworu przy

fortepianie(zresztąfortepianwczęści„OHO…”pojawiasiękilkakrotnie).

Didaskaliadotyczązarównokwestiiteatralnych(„wchodzi”,„krzyczą”,

„wsiadadoszafy”,„sunie”etc.),jakiwskazówekmuzycznych(„intonuje”,

„tańczą”,„śpiewają”,„zasiadadofortepianu”etc.).Mamyteżodniesieniado

konkretnychtytułówpiosenek:popularnych,ludowych,jakrównieżzwią- zanychztradycjąnarodową(Boże coś PolskęczyMy pierwsza brygada).Zkolei

33Tamże,s.34.

34BadaczenajczęściejpowołująsięnatekstMówienie o pisaniu(M.Białoszewski,Mówie- nie o pisaniu…)czyodczytO tym Mickiewiczu jak go mówię (M.Białoszewski,O tym Mickiewiczu jak go mówię,„Odra”1967,nr6).

35S.Barańczak,Język poetycki…

36J.Kopciński,Gramatyka i mistyka. Wprowadzenie w teatralną osobność Mirona Białoszew- skiego,Warszawa1997.

37A.Hejmej,Tekst (dźwiękowy) Mirona Białoszewskiego,[w:]tenże,Muzyka w literaturze,

Kraków2008.

38P.Bogalecki,Na scenie czy estradzie tekstu? Teatralne konteksty wierszy-partytur Mirona Białoszewskiego i Mariana Grześczaka, [w:]tenże,Wiersze-partytury w poezji polskiej neoawangardy,

Kraków2020.Jakociekawostkęwartotuodnotować,żeksiążkaPiotraBogaleckiego,wktórej

autorinterpretujewierszezKabaretu Kici Kocijakowiersze-partytury,powstawałaniezależ- nieirównoleglezniniejszymtekstem.

39J.Wiśniewski,Miron Białoszewski i muzyka,Łódź2004,przyp.13,s.43.

158

KATARZYNA CUDZICH-BUDNIAK

wtrzeciejodsłonieKabaretu…(KKK/Ś)pojawiająsięteżkolędy(Hej kolęda, kolęda,Wśród nocnej ciszy,Chwała na wysokości),atakżeodniesieniadomu- zykipoważnej,jakKoncert Brandenburski Bacha(któryKiciaKocia„śpiewa

zpodrygami”)czymelodiazAidy.

Można zatem wysnuć następującą hipotezę: Białoszewski traktuje

muzykęjakwszystkiepozostałeelementyrzeczywistości⁴⁰.Śpiewitaniec

sąrównienaturalne,jakmówienieczychodzenie,amomentamisąwręcz

istotniejsze.Wystarczyprzywołaćnaprzykładfragment,wktórymKicia

Kocia „nagle niepewna” tego, co mówi, przechodzi „w śpiew” (KKK/Ś,

s.279),czywierszByło tak(KKK/R):wmiejscu,wktórympowinnypojawić

sięzwierzeniabohaterki,znajdujesiętajemnicze„trallala”(muzykaprzyj- mujewięcwpewnychmomentachformękamuflażu). Jeślizatemobecność

tychmuzycznychelementówjestkluczowadlatekstu,niemożnaichpo- traktowaćjedyniejakometaforycznychwstawek,zaczymoptujązwolen- nicyczytaniadziełtegoautoraczystowzrokowo.Dlapełniejszej–amoże

wręcz„jedynejmożliwej”?–interpretacjikoniecznewobectegozdajesię

prześledzenieautorskichwykonańtekstówBiałoszewskiego.

Druga część sekwencji nagrań Białoszewski do słuchu vol. 2⁴¹ (pierwszą

częśćstanowiąnagraniazkabaretuPieśni na krzesło i głos) rozpoczynasiętak

jakpierwszytomzawartywRozkurzu–odcyklunazwanegoWiersze Kici Koci wynajmującej barany i robiącej na drutach.Dopewnegomomentukolejnośćutwo- rówjestzachowana.Późniejpojawiająsięwybranenumeryztomu„OHO”…,

aponastępnymkomentarzuodautorskimprzewijająsiętekstyztrzechto- mówjużbezzachowaniakolejności(por.Aneks).Wydajesię,żezjednejstrony

rządzituprzypadek,zdrugiej–wybieranesątebardziejcharakterystyczne,

zdaniemautora,wiersze.CałośćwieńczyPiosenka placu do tańca,któraniezo- stałazamieszczonawżadnymztomów⁴²,stanowiwięcdziełostrictedźwię- kowe. Co ciekawe, mamy tu również kilka wierszy, których Białoszewski

nieuwzględniłwtomachRozkurz czy„OHO”…,jaknaprzykład Kicia Kocia z Zawichostu,Amerykańskie Dziady Kici KociczyKicia Kocia ogląda amerykańską telewizję.Wartotakżezauważyć,żewkilkuprzypadkachpojawiająsięinne

tytuły(por.Aneks),copokazuje,żedziełoczytanebyłozosobistychnotatek

(dodatkowowskazujenatosłyszalnywtleszelestkartek),niezaśzgotowej,

wydanejjużksiążki.WprzypadkutekstówztomuŚwiat można jeść w każdym miejscuzkoleitonagraniawłaśniesłużyłyzapomocwrozszyfrowywaniu

tekstów z rękopisów autora⁴³, co dodatkowo wskazuje na swoistą niegoto- wośćtychutworów(wwierszuPosłałam me-go świa-dkapojawiasięzapis„dwa

wersynieczytelne”ujętywkwadratowymnawiasie),atakżedajekolejnyar- gumentzaniezwykleistotnymznaczeniemtychdźwiękowychwykonań.

40Jesttozgodnezestwierdzeniem,żeuBiałoszewskiego„motyw,takżemuzyczny,jest

per seelementemświataprzedstawionego”(A.Poprawa,Motywy muzyczne…,s.52).

41Białoszewski do słuchu vol. 2…

42Piosenkadostępnajestpodtymlinkiem:bit.ly/piosenka_o_placu[dostęp25.04.2021].

43WNocie od wydawcyczytamy:„Dokumentująone[taśmy–K.C.-B.]zwyklepierw- szewersjeutworów,nieuwzględniającepopraweknanoszonychprzezpoetęnarękopisach.

Podczaspracynadksiążkąnagraniateniejednokrotniepozwoliłyrozstrzygnąćwątpliwości

dotyczącekształtutekstówiskorygowaćbłędypowstałewwynikumylnegoodczytaniarę- kopisów”(M.Byliniak,M.Sokołowska,Świat można jeść w każdym miejscu…,s.329).

159

„ŚPIEWAJĄCE WIERSZE” Z KABARETU KICI KOCI...

Mniejwięcejpołowatytułówzostałazrealizowanawokalnie(doprecy- zowując:„umuzyczniona”).Zjednejstronyinteresującywydajesięfakt,że

brakujetutakichtytułów,jakchoćbyPiosenka na wyjazd czyOberek z bloku.

Te dwa utwory Białoszewski zrealizował bowiem bez sięgnięcia po linię

melodyczną,choćwłaśnieichtytułyjaknajbardziejnatowskazują.Zdru- giejstronymamykategorięwierszyzupełnie„niemuzycznych”,toznaczy

takich,wktórychwwarstwietekstowejniepojawiająsiężadnewskazówki

muzyczne, a które Białoszewski wykonał z wykorzystaniem linii melo- dycznej.Dotakichnależąnaprzykładwiersze:Coś ogólnego brzmiącyjak

ludowapiosenka,Komunikat zaśpiewanywrytmieoberka,melorecytowana

Skakanka ufoistki czy melodia charakterem przypominająca dziecięcą wy- liczankę: Idzie sobie człowiek. Tu cenne będą refleksje Piotra Bogaleckiego,

który zwraca uwagę, że systemy zapisu Białoszewskiego „nie muszą być

bynajmniej w pełni transparentne”⁴⁴, a w innym miejscu określa je „nie- przeniknionymi”⁴⁵.Ówfaktniekonsekwencjimożewynikaćztraktowania

wykonania dzieła jako jednorazowego aktu, niczym improwizacyjnego

utworu,któregopowtórzyćsięnieda.Wtedyuprawomocnionewydająsię

pewnezmianyimodyfikacje.SwoistaautoironiaBiałoszewskiegototakże

pewnegotypugrakonwencją⁴⁶,grazodbiorcą,awreszciemożeigrazsa- mymsobą,wkońcuprzecieżidzieoto,bysamemuteżsięzabawić.Azatem

elementzaskoczeniaiwytrąceniezutartegoschematusąpotrzebne,byza- chowaćrównowagęiniedaćsięwtłoczyćwramy(wystarczy,żesamfakt

istnieniatekstustanowijużswoistąramę).

Pozostałewierszesąjużraczejbezpośrednimodzwierciedleniemtego,

co zapisane w tekście (uzasadniałoby więc użycie wobec nich kategorii

partyturylubchociaż„partytury”),azatem:Tango Kici Koci wykonanejest

wcharakterzetanga,KiciaKociawBuffalośpiewaopiramidzienamelodię

Patrzaj, dziadu, idzie pani,aKicia Kocia z Zawichostu–pieśńwojskowąMarsz Pierwszej Kadrowej nasłowach:„radujesięserce,radujesiędusza,kiedyKa- liguladziadkapoduszkądodusza”.Cozrealizacjąpozostałychpiosenek?

Niestety,aniutwórztomu„OHO”…,wktórympojawiasięhymnBoże, coś Polskę(„ustawiłwogony”),aniwiersz3 maj,wktórymKiciaKociaśpiewa

piosenkę Psaa wyprowadziła na melodię pieśni My, Pierwsza Brygada, nie

zostałyprzezBiałoszewskiegozinterpretowanegłosowo.Niemamywięc

pewności,czybyłybyzaktualizowane,czyteżnie.Wydajesięjednak,że

przynajmniejwtekścieKabaretu Kici Koci (jakrównieżwtekstachzTeatru Osobnego) przywoływanetytułypioseneksątraktowanecałkowiciedosłow- nie,aniejedyniemetaforycznie.

JakaktorTeatru Osobnego wykonujeutworyzKabaretu Kici Koci?Dużo

tuimprowizacji(rozumianejtakżewsposóbmuzyczny),dowolnegotrak- towanialiniimelodycznejczyteżmetrum.Ważnyjestrytmipuls–autor

nierazdopełniapauzamidokońcataktu,aleczasem„zrywafrazy”iidzie

dalej, bez „oglądania się” na kwestie metryczno-rytmiczne. W swoich

44P.Bogalecki,Na scenie czy estradzie tekstu?…,przyp.155,s.192.

45Tamże,s.197.

46AdriannaKabza-Biernackapowie:„grazformułą”(A.Kabza-Biernacka,„Osmędeusze”

Mirona Białoszewskiego – o pogrzebie, który jest weselem,„KwartalnikOpolski”2007,nr1,s.75).

160

KATARZYNA CUDZICH-BUDNIAK

interpretacjachparafrazujeutworypolskiejpiosenkiokresumiędzywojen- nego(np.chórDana,EugeniuszBodo)iwczesnopowojennego,jaknaprzy- kładKabaretStarszychPanów,piosenkiMariiKoterbskiej,KalinyJędrusik,

MieczysławaFogga.Wielokrotniemamydoczynieniazkontrafakturą(na

co zwraca także uwagę Piotr Bogalecki) – Białoszewski piosenki nostal- gicznezmienianażartobliwe,wręczfrywolne,nieinteresujegospójność

zoryginałem.Wieletutakżeinspiracjimuzykąludową–słychaćwpływy

środowiskowecharakterystycznedlarodzinnychitowarzyskichśpiewów,

atakżetakzwanych„piosenekpodwórkowych”(kategoriatapojawiasię

m.in.wOsmędeuszach):dziecięcemelodie,zabawy,wyliczanki.Możnawy- snuć hipotezę, że są to autorskie melodie twórcy Wypraw krzyżowych po- wstałewoparciuozasłyszanepiosenkizczasówdzieciństwaimłodości,

atakżewspółczesne,popularneutwory.Pojawiająsiękompilacjemelodii,

rytmów,metrum.Melodykaczęstokantylenowa,alerównieżdeklamacyjna

(muzyczna recytacja, melodeklamacja, melorecytacja – charakterystyczne

dlaBiałoszewskiego„śpiewanio-mówienie”).Jeślisłusznejestprzypuszcze- nie, że ów meloman,za jakiego uchodziłautorObrotów rzeczy, samumu- zyczniałtewiersze,aniesięgałpogotowepiosenki(pomijającsytuacje,gdy

powołuje się na nie wprost), świadczy to o jego wyjątkowym słuchu, na

którynierazwróżnychkontekstachzwracanouwagę⁴⁷. 3.

Chciałabym teraz przyjrzeć się zagadnieniu głosowej realizacji utworów

przezBiałoszewskiegonaprzykładziewierszaKabaret Kici Koci z cyklu glo- balnego (KKK/R,s.270).

Kabaret Kici Koci z cyklu globalnego Namelodięwirującą

„Medytować,apotem”:

Lewitować Lewitować

Choćżycieciągniedodna.

Alarmować Alarmować

Żewszystkojestnastodwa.

Bombardować!

Bombardować!

Cotylkozgórysięda.

47 Zob. m.in. J. Wiśniewski, Miron Białoszewski i muzyka… oraz I. Puchalska, Muzyka w okolicznościach lirycznych,Kraków2017.

161

„ŚPIEWAJĄCE WIERSZE” Z KABARETU KICI KOCI...

Odbudować Odbudować

Iśmiaćsięchachachacha!

Szczególnieciekawewydajesięokreślenie„namelodięwirującą”,które

Białoszewskizawarłwczymśwrodzajupodtytułuutworu(mamytunie- wątpliwiedoczynieniazparatekstem).TomaszStępieńtraktujetenutwór

jakoinicjującydrugączęśćkabaretu,zapierwsząuznającWiersze Kici Koci wynajmującej barany i robiącej na drutach kiecki⁴⁸.Miałobytosens,gdyżuza- sadniałobydobórsłowa„cyklglobalny”(wcześniejwidoczniebyłcyklbar- dziejlokalny),jednakżecykltenbyłbydośćubogi,zawierałbyoprócztego

tekstu,jeszczetylkotrzyinne.Trudnowobectegowyrokować,jakówza- biegporządkującyinterpretować.

Wspomnianeokreślenie„namelodięwirującą”możnarozumiećmeta- forycznie,natomiastjeśliprześledzićinnezapisyBiałoszewskiegoomuzyce,

łatwozaobserwować,żetworzenieneologizmów,któreobrazowomająopi- saćutwór,jestdlaniegocharakterystyczne.AnnaŚliwazwracauwagę,że

„kręcenie,wirowanietoruch,doktóregoautorObrotów rzeczydośćczęsto

porównujezmiennetempoutworówmuzycznych”⁴⁹.Alemożeteżchodzić

naprzykładomelodię,która„krąży”odgórydodołulubteżpoprostupo- wtarzasię.Interpretacjatawydajesiętrafna,kiedyspojrzymynawarstwę

tekstowąutworu.Mamytubowiemlicznepowtórzeniaczynności:„lewito- wać”,„alarmować”,„bombardować”,„odbudować”.Powtórzeniapojawiają

sięzarównowobrębieposzczególnychwersów–wszystkiebezokoliczniki

wypowiadanesądwukrotnie,jakrównieżpowtarzanyjestukładwersów:

aab,ztymżekażde„a”rymujesięzkolejnym„a”ikażde„b”rymujesię

zkolejnym„b”(„lewitować”–„alarmować”–„bombardować”–„alarmo- wać”oraz„dodna”,„stodwa”,„sięda”,„chacha!”).Jestjeszczetakamoż- liwość,że„melodiawirująca”dotyczytylkosłówujętychwcudzysłów,to

znaczy„Medytować,apotem”.Zastanawiarównieżsugestia,czyniejest

totytułjakiejśpiosenki,któraposiada„melodięwirującą”–wskazywałby

natozapisdużąliterą,cudzysłóworazdwukropeknakońcu.Coprawda,

wkolejnychtomachtytułypiosenekzapisywanebyłykursywą(np.„name- lodięTo jest Ameryka”,KKK/O,s.241)lub„namelodięSpotkamy się na Nowym Świecie”,KKK/Ś,s.292),jednakmożliwe,żewtymwydaniukoncepcjabyła

inna(wtomiezutworamizTeatru Osobnego zapisprzywoływanychutwo- rówpojawiasięwcudzysłowieikursywą).Możliwe,żejesttoteżjakiścytat

lubnazwawłasna„mantry”Białoszewskiego,którąnależywykonywaćna

„melodięwirującą”,czylipowtarzalnąwłaśnie.Dodatkowofakt,żewiersz

zostałujętywswoisty„cyklglobalny”,pokazuje,żemożeonstanowićpew- negorodzajuwierszprogramowy.RozważaniaTomaszaStępniapodążają

wpodobnymkierunku,gdyokreślaonutwór„manifestem”⁵⁰.

48T.Stępień,Najmniejszy kabaret świata,[w:]Miniatura i mikrologia,t.2,red.A.Nawarecki,

Katowice2001,s.150.

49A.Śliwa,Miron i muzyka,„Bliza”2013,nr4,s.151.

50T.Stępień,Najmniejszy kabaret świata…,s.150.

162

KATARZYNA CUDZICH-BUDNIAK

Czy jednak sam fakt zaproponowania sposobu, w jaki należy ten

utwórwykonywać,zmieniacośwjegointerpretacji?Wydajesię,żepoda- nietypumelodiimazazadanieutwierdzićodbiorcęwprzekonaniu,żema

doczynieniazkonkretnąmedytacją(anierozumianąprzenośniejakona

przykład„myślenie,zastanawianiesię”).Dopieromedytacjawykonywana

wokreślonysposób–atujestonokreślonyprecyzyjnie,choćenigmatycz- nie–mapomócwznieśćsięponadto,cotuiteraz,atakżewidziećwszystko

na„stodwa”i„śmiaćsięchachachacha!”.

Posłuchajmywięcnagrania,naktórymMironBiałoszewskirealizuje

głosowo ten utwór (nagr. 21)⁵¹. Najpierw w y p o w i e d z i a n y  [podkr.

K.C.-B.]zostajetytułorazwskazówkawykonawcza⁵²:namelodięwirującą/

„Medytować,apotem”.WykonanieBiałoszewskiegoniewprowadzajednak

dodatkowej informacji i nie rozwiewa wątpliwości, czym ów tajemniczy

zwrotjest.Następnie–zgodniezinformacjązawartąwtekście–pojawia

sięwspomnianamelodia(próbarekonstrukcjiwzapisienutowymponiżej;

tegotypuzapisAndrzejHejmejokreśla„wtórnympreparowaniemnotacji

muzycznej”⁵³).

Cojestwniejcharakterystycznego?Niejesttonapewnomelodiapo- wstałaad hoc(maspójnąkompozycję)inawetjeślijestautorstwasamego

51Białoszewski do słuchu vol. 2…

52 Zwraca na to uwagę również Bogalecki: „Inaczej niż w pozostałych przykładach,

wzachowanymwykonaniuutworuinicjującąinstrukcjęzjakichśpowodówautorRozkurzu

wygłasza–tyletylko,żewyraźniemniejśpiewnieniżwłaściwączęśćtekstu(rozpoczynającą

sięodczasownika„lewitować”(P.Bogalecki,Na scenie czy estradzie tekstu?…,s.197).

53A.Hejmej,Tekst (dźwiękowy) Mirona Białoszewskiego…,s.153.

163

„ŚPIEWAJĄCE WIERSZE” Z KABARETU KICI KOCI...

Białoszewskiego, to na pewno powstała pod wpływem piosenek istnieją- cychrealnie,oczymbyłajużmowa.Melodykakantylenowa,śpiewna,fa- lująca(tookreśleniejestszczególnieprzydatnewkontekściewspomnianej

wskazówkiwykonawczejzawartejwtekście),opartanadźwiękachgamy

(diatoniczna).Mamytudoczynieniazezbliżeniemdomelodykideklama- cyjnej: mówienio-śpiewania, swoistej melorecytacji w kabaretowo-teatral- nymsposobiewykonania,cowynikazjednejstronyzprzyjętejkonwencji,

azdrugiejzpewnychbrakówwarsztatowo-emisyjnychwykonawcy.Bia- łoszewski nietrzymasięteżmetrum, swobodnietraktuje kwestięrytmu

iśpiewaraczejAd libitum.

Oparta na motywie sekundowym i utrzymana w małym ambitusie melodia zbudowana jest z czterech powtarzających się – z niewielkimi

zmianami – fraz, co łączy się ze wspomnianym już wirowaniem. „Krą- żenie” melodii zauważalne jest już w obrębie powtarzanych bezokolicz- ników: każde ze słów umuzycznione jest w inny sposób, ale wspólnym

mianownikiem jest typ melodii falującej. W drugim powtórzeniu frazy

(„Alarmować/Żewszystkojestnastodwa”)mamydoczynieniazprogre- sjąopadającą,wkolejnym(„Bombardować!/Cotylkozgórysięda”)–me- lodiawznosisię,prowadzącdopunktukulminacyjnego.Wrazzekspresją

icharakteremteksturośnienapięcieizmieniasiędynamika(dodajmytu

dla ścisłości: rozumiana muzycznie). W powtórzeniu ostatnim melodia

opada i mamy do czynienia z rozładowaniem napięcia. A zatem melo- diastopniowowznosisiękugórze(wmiędzyczasierównieżopada–na

tymteżpolegajejwirowanie),niejakoilustracyjniepodkreślającobecne

w tekście „lewitowanie”, by dojść do kulminacji na słowach „bombardo- wać”(zauważmy,żeporazpierwszypojawiasięwtymmiejscuwykrzyk- nik, dwukrotnie powtórzony). Kulminacja przejawia się także poprzez

samobrzmieniesłowa(zlepekgłosekwybuchowych),atakżesposóbjego

wypowiedzenia: Białoszewski akcentuje słowo i śpiewa je dużo głośniej

niżpozostałe(sforzatoisubitoforte)⁵⁴.Wostatnimwersie(„iśmiaćsięcha

cha cha cha!”) również pojawia się wykrzyknik, dodatkowo czterokrot- niepowtórzonazostajesylaba„cha”.Możnawięcodnieśćwrażenie,żeto

tammamydoczynieniazpunktemkulminacyjnym,jednakwrealizacji

wokalnejBiałoszewskiegotenostatnitrójwersnastępujejużpokulmina- cji–odnotowujemyspadeknapięcia,melodiaopada,jestteżzaśpiewana

ciszej (decrescendo) i lżej (leggiero) niż wykonane w mocnym forte słowo

„bombardować”.Zauważmyteż,żemowajestobombardowaniu„zgóry”

(słowo„zgóry”autordodatkowoakcentujegłosowo),wydajesięwięc,że

„lewitująca”melodiazaprowadziładogóry,skądmaowobombardowanie

nastąpić.Dopieronasłowach„odbudować”mamiejsceopadaniemelodii

(orazpodmiotu,którywzniósłsięwniebo).

54IznówsięgnijmydoBogaleckiego:„Wswoimwykonaniunajwyraźniejartykułujeon

teżnp.nagłosowąsylabęwyrazubombardować–jakoonomatopeiczne«bum»,coniezostało

jednakwżadensposóbzaznaczonewzapisie”(P.Bogalecki,Na scenie czy estradzie tekstu?…,

s.197).Pytanietylko,czywykrzyknikposłowie„bombardować”niejestformąwskazówki

wykonawczej,któramamocniejzaakcentowaćpierwsząsylabę,choćjeślinawet,niejestto

czytelneijednoznaczne,oczymwcześniejwspominałBogalecki.

164

KATARZYNA CUDZICH-BUDNIAK

Ztejanalizywynika,żetaknaprawdęodbudowaniejesttylkopozorne,

niejako prześmiewcze. Z rzeczywistością, która „ciągnie w dół”, nie wy- gramy,choćmożemypróbować⁵⁵.Wartowięc–jakchceKiciaKocia–„wzno- sićsię”pomimo,wbrew,niezależnieod.Zaprzyczynąmedytacjibowiem

jesteśmywstaniezobaczyćświat„zgóry”,niejakozdystansowaćsięwobec

niego⁵⁶.Alenależywznosićsięnakażdyzmożliwychidostępnychsposo- bów.Czytobędziewięcformawewnętrznegowyciszeniaipróbawprowa- dzeniasięwtranspoprzez„mantryczne”powtarzaniekonkretnychsłów

irytmu,czydosłownewręczwzniesieniesię„nawyżyny”poprzez„lewi- towanie”,unoszeniesięwpowietrzu,czyteżmoże„uniesienie”artystyczne,

doktóregodoprowadziumuzycznienieowejmedytacji–niematoznacze- nia,choćnajlepiejpróbowaćwszystkiego.Jedynietakieprzygotowaniedu- chowebowiemumożliwirealizacjęcelu,jakimjestnietylkouniezależnienie

sięodzewnętrzności,aletakżepróbaprzejęcianadniąwładzy.

WinterpretacjiTomaszaStępnia,któranieodnosiłasiędowykonania

autoraKabaretu…,czytamy:

Mistykaiherezja,ostrzeżenieprzednadmiernymoptymizmemcywiliza- cyjnym,dekonstrukcjaschematów,stereotypówimitologiiużytkowych

oraztworzenienowych,bardziejadekwatnychdoruchliwejrzeczywisto- ści–byćmożetaknależałobyskonkretyzowaćpostulatyKiciKoci.Kici

Koci,któramedytującilewitując,przekraczagraniceziemskiegopobytu⁵⁷. CowobectegownosinamdźwiękowainterpretacjaBiałoszewskiego?

Popierwsze,faktniezrealizowanejwokalniemelodiiwirującej„Medytować,

apotem”pokazujeswoistydystanswobectego,coczytamy.Białoszewski,

niczymGombrowicz,zdajesięmówić:„Myślicie,żetojakaśmelodia,ato

jest tylko «melodia». Kto myślał inaczej, ten trąba!”. Zabieg ów obnaża

takżepewnąwieloznacznośćowej„melodii”,gdyżkażdymożejąrozumieć

winnysposób,atymsamymzrealizowaćróżnorako⁵⁸(takżepozamuzycz- nie–„mantryczne”zaśpiewyniemajązapisanychmelodii,sąraczejrodza- jemniejednoznacznegodźwięku).

Podrugie,wspomnianyprzesuniętyjużpunktkulminacyjnyzostat- niegowersu„śmiaćsięchachachacha!”nawerstrzeci„bombardowaćco

tylkozgórysięda”pokazujewyraźnyakcent,wyeksponowanieowejczyn- nościniszczenia,niezaśodbudowywania.Interpretacjagłosowawskazuje

naironicznysensostatniegowersuipozornośćaktuodbudowywania.Dla- czegoodbudowywaniejestpozorne?Czywiążesiętozdosłownymodbu- dowywaniemkrajupozniszczeniachwojennych,zwłaszczazaśWarszawy

popowstaniu,któradziśjużniemawsobienicztejdawnejstolicyPolski?

55ItumaracjęMichałGłowiński,mówiąc,żejestdonapisaniarozprawachoćbyoeg- zystencjalizmieBiałoszewskiego(M.Głowiński,Małe narracje Mirona Białoszewskiego…,s.332).

56Wartotuodnotować,żewewszystkichcyklachmamydoczynieniazeswoistymsyn- kretyzmemreligijnymorazparodiąwszelkichformduchowości.

57T.Stępień,Najmniejszy kabaret świata…,s.151.

58CoskądinądzbieżnejestzkonstatacjamiBogaleckiego,któryzwracauwagęnawielo- znacznośćzapisupartytury:„zapisumożliwiającypotencjalnienieskończonąserięróżnorod- nychwykonańutworu”(P.Bogalecki,Na scenie czy estradzie tekstu?…,s.187).

165

„ŚPIEWAJĄCE WIERSZE” Z KABARETU KICI KOCI...

(co Białoszewski komentował choćby w przywoływanym już wywiadzie

z Baranem⁵⁹). Czy może owym „odbudowaniem” jest socrealizm i okres

PRL,którymiałbyćratunkiemdlazmęczonychwojnąPolaków?

Jestwtymzapewnewielegoryczy,która,jakczytamywewspomnie- niach o poecie czy jego zapiskach w Tajnym Dzienniku, w tym ostatnim

okresieżyciapoetycorazczęściejdochodziładogłosu.Ichoćkonwencja

kabaretujestprześmiewcza,niejesttośmiechdlasamejrozrywki.Sporotu

smutkuirozczarowania,czy–bysparafrazowaćcytowanejużsłowapoety

–„wieleróżnychspraw,obokhumoru,dużosmutku”.

ANEKS

Spisutworównagranychnapłyciezewskazaniemźródłaitytułuobowią- zującegowtomie

15.Wiersze Kici Koci wynajmującej barany…: A kiedy miłość…; Ach, co się stanie?;

Piosenka na wyjazd; Upiję się; Było tak; Tango Kici Koci 16.Z ostatniej chwili

17.Coś ogólnego 18.Komunikat 19.Płyta wspomina

Płyta płacze Ktoś przebija 20.Oberek z bloku

21.Kabaret Kici Koci z cyklu globalnego 22.Kicia Kocia robi doktorat…

23.„Tojestwszystko…”[komentarzMironaBiałoszewskiego]

24.Niespodzianka na „N” (KKK/O)

25.Przemowa Kici Koci już po otrzymaniu Nagrody Nobla 26.Moja filozoo

27.Głowa na sztylecie

28.Kicia Kocia przekopuje się przed zastraszająco narastające śniegi [tytułwiersza

toZima]

29.Pustelnia 1982[tytułwierszato Pustelnica 1982]

30.„Aha,zapomniałempowiedzieć…”[komentarzMironaBiałoszewskiego]

31.Kicia Kocia na Manhattanie(KKK/O)

32.Kicia Kocia ogląda amerykańską telewizję(KKK/Ś) 33.Niagara(KKK/O)

34.Stepy amerykańskie(KKK/O)

35.Amerykańskie Dziady Kici Koci(KKK/Ś) 36.Kabaret Kici Koci w Bufallo (KKK/O)

37.Kicia Kocia dostaje kartkę[tytułwierszato Kicia Kocia w sklepociągach](KKK/O) 38.Idzie sobie człowiek ABC(KKK/Ś)

39.Skakanka ufoistki (KKK/R)

40.Na zimę [tytułwierszatoKabaretKici Koci na Grochowie](KKK/R)

59M.Białoszewski,Warszawa była mi stale pod ręką,rozm.przepr.J.Baran,[w:]J.Baran,

Autor! Autor! Rozmowy z ludźmi pióra i palety,Warszawa1986.

166

KATARZYNA CUDZICH-BUDNIAK

41. Kicia Kocia z Zawichostu(KKK/Ś) 42. Kicia Kocia poręcza dryf (KKK/R)

43. A oto garść mowy wiązanej…:Oda do wody (Wodooda);Wołanie z Zawichostu do baby z mostu; Sonet zawichostski;Rozmowa Wisły ze mną; [Na czarną go- dzinę pisany wiersz tyłem do przodu…](KKK/R)

44. Piosenka placu do tańca[audio]

B I B L I O G R A F I A

Ź r ó d ł a

BiałoszewskiM.,Kabaret Kici Koci:

„OHO” i inne wiersze,Warszawa2017.

Rozkurz,Warszawa2015.

Świat można jeść w każdym miejscu,Warszawa2017.

Ź r ó d ł a i n t e r n e t o w e i a ud i o w i z u a l n e

Białoszewski do słuchu vol. 2,płyta,wyd.BôłtRecords,2013.

GlińskiM.,Miron – człowiek audiowizualny,Culture.pl2014,https://culture.

pl/pl/artykul/miron-czlowiek-audiowizualny[dostęp25.11.2021]).

Piosenka o Placu Zbawiciela,bit.ly/piosenka_o_placu[dostęp25.11.2021].

O p r a c o w a n i a

Autor! Autor! Rozmowy z ludźmi pióra i palety,Warszawa1986.

BaranJ.,Mistrz Miron i pani gość,[w:]Miron – wspomnienia o poecie,zebrała

H. Kirchner,Warszawa1996.

Barańczak St., Język poetycki Mirona Białoszewskiego, wyd. 2 rozszerzone,

Wrocław2016.

BarańczakSt.,Pożegnanie z Białoszewskim,[w:]St.Barańczak,Język poetycki MironaBiałoszewskiego,wyd.2rozszerzone,Wrocław2016.

BiałoszewskiM.,Jeden człowiek wobec drugiego człowieka. Z nieograniczoną od- powiedzialnością, rozmowę przeprowadziła M. Janion, oprac. M. Ada- miec,„Punkt”1980,nr10.

BiałoszewskiM.,Małe i większe prozy,Warszawa2017.

BiałoszewskiM.,Mówienie o pisaniu,[w:]M.Białoszewski,Poezje wybrane,War- szawa1976.

BiałoszewskiM.,O tym Mickiewiczu jak go mówię,„Odra”1967,nr6.

Białoszewski M., Szacunek dla każdego drobiazgu, rozmowę przeprowadził

Z. Taranienko,[w:]Z.Taranienko,Rozmowy z pisarzami,Warszawa1986.

BiałoszewskiM.,Tajny Dziennik,Kraków2012.

BiałoszewskiM.,Warszawa była mi stale pod ręką,rozmowęprzeprowadził

J. Baran,[w:]J.Baran,Autor! Autor! Rozmowy z ludźmi pióra i palety,War- szawa1986

BogaleckiP.,Na scenie czy estradzie tekstu? Teatralne konteksty wierszy-partytur Mirona Białoszewskiego i Mariana Grześczaka, [w:]P.Bogalecki,Wiersze- -partytury w poezji polskiej neoawangardy,Kraków2020.

CudakR.,Czytając Białoszewskiego,Katowice1999.

167

„ŚPIEWAJĄCE WIERSZE” Z KABARETU KICI KOCI...

FazanJ.,Ale Ja nie Bóg: kontemplacja i teatr w dziele Mirona Białoszewskiego,Kra- ków1998.

GłowińskiM.,Małe narracje Mirona Białoszewskiego,[w]:M.Głowiński,Gry powieściowe,Warszawa1973.

HejmejA.,Tekst (dźwiękowy) Mirona Białoszewskiego,[w:]A.Hejmej,Muzyka w literaturze,Kraków2008.https://doi.org/10.14746/pt.2005.5.4

Kabza-BiernackaA.,„Osmędeusze” Mirona Białoszewskiego – o pogrzebie, który jest weselem,„KwartalnikOpolski”2007,nr1.

KopcińskiJ.,Gramatyka i mistyka. Wprowadzenie w teatralną osobność Mirona Białoszewskiego,Warszawa1997.

KopcińskiJ.,Stare klabzdry na wojnie: „Kabaret Kici Koci”Mirona Białoszewskie- go,„TekstyDrugie”1995,nr1.

ŁukasiewiczJ.,Prolegomena do leżenia na łóżku,[w:]J.Łukasiewicz,Szmaciarze i bohaterowie,Kraków1963.

MiłoszCz.,Dar nieprzyzwyczajenia. Nowy poeta polski,„Kultura”[Paryż]1956,

nr10/108.

Pawelec D., Lingwiści i inni. Przewodnik po interpretacjach wierszy współcze- snych,Katowice1994.

PietrychK.,Białoszewski (nie)zaangażowany. Rekonesans,[w:]Formy zaangażo- wania: pisarki i pisarze w kulturze XX i XXI wieku,red.M.Brzóstowicz- -Klajn,G.Pertek,B.Przymuszała,Łódź2017.

Pietrych K., Białoszewski i PRL, [w:] PRL – świat (nie)przedstawiony, red.

A.Czyżak,J.Galant,M.Jaworski,Poznań2010.

PoprawaA.,Motywy muzyczne w pisarstwie Mirona Białoszewskiego,„Teksty

Drugie”2004,nr3.

PuchalskaI.,Muzyka w okolicznościach lirycznych,Kraków2017.

PustkowskiH.,Miron Białoszewski i Tymoteusz Karpowicz,[w:]H.Pustkowski,

„Gramatyka poezji?”,Warszawa1974.

SobolczykP.,Język potoczny Białoszewskiego w przekładzie,[w:]Między orygina- łem i przekładem XII. Głos i dźwięk w przekładzie,red.J.Brzozowski,J.Ko- nieczna-Twardzik,M.Filipowicz-Rudek,Kraków2006.

SobolewskaA.,Maksymalnie udana egzystencja: szkice o życiu i twórczości Miro- na Białoszewskiego,Warszawa1997.

SobolewskaA.,SobolewskiT.,Nie mogę kołysać się razem ze wszystkimi,roz- mowęprzeprowadziłJ.Majcherek,„Teatr”1993,nr5.

SobolewskiT.,Szaman,[w:]Miron – wspomnienia o poecie,zebrałaH.Kirchner,

Warszawa1996.

Stępień T., Najmniejszy kabaret świata, [w:] Miniatura i mikrologia, t. 2, red.

A.Nawarecki,Katowice2001.

ŚliwaA.,Miron i muzyka,„Bliza”2013,nr4.

ŚwirekA.,Z gatunkiem czy bez… O twórczości Mirona Białoszewskiego,Zielona

Góra1997.

WernerM.,Jak można dziś mówić o poezji Mirona Białoszewskiego,„Pamiętnik

Literacki”1995,z.4.

WinieckaE.,Białoszewski sylleptyczny,Poznań2006.

WiśniewskiJ.,Miron Białoszewski i muzyka,Łódź2004.

Zielona wrona. Antologia poezji okresu stanu wojennego, wybór i wstęp

D.Dąbrowska,Gdańsk1994.

168

KATARZYNA CUDZICH-BUDNIAK

Katarzyna Cudzich-Budniak – doktorantka Polonistyki Uniwersytetu Ja- giellońskiego(KatedraTeoriiLiteratury),absolwentkaWiedzyokulturze

(KatedraAntropologiiLiteraturyiBadańKulturowych).Jejrozprawanate- matperspektywyaudialnejwinterpretacjipoezjiMironaBiałoszewskiego

mieścisięwzakresieszerokorozumianejkategoriiintermedialności.Naj- ważniejszepublikacje:Cypriana Kamila Norwida operowanie dźwiękiem, czyli o dynamice muzycznej w poezji,[w:]Literatura – Muzyka,FiliaUniwersytetu

wPiotrkowieTrybunalskim2010;Jazz według Kisiela, [w:]Dysonanse. Twór- czość Stefana Kisielewskiego (1911–1991), Kraków 2011; Dynamika jako ele- ment muzyki w poezji XX wieku na przykładzie wybranych wierszy Stanisława Barańczaka,[w:]Muzyka i muzyczność w literaturze od Młodej Polski do czasów najnowszych, Łódź 2012; Dynamika muzyczna w poezji na podstawie nagrania

„Miron Białoszewski plays Adam Mickiewicz Dziady”,[w:]Potencjał wiersza,War- szawa 2013; Zjawiska intermedialne w realizacji prozy Mirona Białoszewskiego,

[w:]Transpozycje. Muzyka w nowoczesnej literaturze europejskiej,Kraków2016.

©bytheauthor,licenseeUniversityofLodz–LodzUniversityPress,Lodz,

Poland.Thisarticleisanopenaccessarticledistributedunderthetermsand

conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0

(https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)