TATRZAŃSKIEMU ORŁOWI STUKNĘŁO 65 LAT. ( Tatrzańska Kultura Ludowa w Polsce i w Ameryce )

TATRA HIGHLANDER FOLK CULTURE IN POLANO ANO AMERICA

Collected Essays ^from "THE TATRA EAGLE"

THADDEUS V. GROMADA

1947-2012

„TATRZAŃSKIEMU ^ORŁOWI” STUKNĘŁO

65 LAT

Dlauczczenia

jubileuszu

postanowiono wydać

języku angielskim

“Tatra

Highlander

(“Tatrzańska

Ameryce ”)

Vol.65,^{No. 1}

THETATRA EAGLE Issuedby^{the Tatra}Eagle^Press

Co-Editors:

Janina Gromada Kedron Dr.Thaddeus V. Gromada

Technical Editor:

Henry^P.Kedron ComputerConsultants:

MariuszBargielski, Joseph^Gromada Contributing^Editors:

MariaPudzisz,^Kraków Dr.AnnaGąsienica-Byrcyn, Chicago

Address allcorrespondence^to:J.Kedron

31MadisonAve„ HasbrouckHts.,NJ 07604 Email:ikedron(a)smail.^com tgromada&mindspring.^com

Tel.:(201)^288-3815

HONOROWY PATRONAT Connecticut:

DRS. ALICIA & JOHN HARBUT Illinois:

KOŁO 42 BIAŁKATATRZAŃSKA

STEPHANIE GUZIAK-BUTERA ANDRZEJCZYSZCZOŃ

TEDDĄBROWSKI JANINA GALICA

KOŁO 20 LITERACKO-DRAMATYCZNE Im. K.Przerwy-Tetmajera

KOŁO PODCZERWONE NR. 83 LEOPOLD & ZOFIA MICHNLAK DR.BRONISŁAWORAWIEC-WYŚNI

MICHAEL & CAROLYN RAFACZ ANDRZEJ & BRONISŁAWASTĘKAŁA

STANISŁAW & HALINA URBANIAK KOŁO 41 WRÓBLOWKA ZWIĄZEKPODHALAN W AMERYCE

NewJersey:

REV. J^.MACIEJ MELANIUK MAŁGORZATA STOPKA

NewYork:

JAN S. GACEK, DRS. NORMAN & HANNA KELKER, STANISŁAW KOWALCZYK

WOJCIECH SOSNOWSKI

Pennsylvania:^DR.WŁADYSŁAW BOBAK Poland: KS.JÓZEFURBANIAK

Utah: WALTER WHIPPLE

PATRONAT

Florida:Emily Mysliwiec-Zajaczkowski,

Guam:Kathy^GacekLampman Illinois:

Franciszek Bobak

Marian & HelenaBryja,Koło 46 StareBystre AnnaDomalik,JaninaDuda,

JaneJanikGrzybowski,Nancy^JanikJohnson., John F.Krawiec,Stanisław & ZofiaKulawiak,^Bronisława

&FranciszekŁyszczarczyk

Stanisław & Zofia Obrochta

Władysław^&HelenaPawlikowski, Kolo # 1 JanaSabały,

Ludwika & JacekToczek,AnnaUstupska-Chyc,^Anna Zalińska,Jacek & AnnaZeglen, Helena Ziółkowska

Michigan:Jan Konopka,^JanKonopka,Jr., MariaKonopka^Karsan

NewJersey: Henry^&Karina Walentowicz NewYork:

StanisławKopeć

Dr.Jerzy^{& Mrs.}KrystynaŚwierbutowicz Pennsylvania:^Rev.CanonJoseph^L.Sredzinski

Utah:

Frank L. Chase

© 2012Copyright by^{the Tatra}Eagle^Press

Dr. Thaddeus V. Gromada

FolkCultures: Are

They “Endangered Species”?

Mostpeople^caneasilyunderstand andappreciatethat certainspecies^ofplants^and

wildlife in the natural environmentcanbeendangeredand threatened with extinction. Sothey usuallysupport urgent govemment^andprivate pleas^{totakemeasureto}protect^theimperiled

natural species. ^Oneonly^{hastorecall the}popular^{concemfor bald}eagles^whenthey^were placed ^on the list ofendangered species. ^{But not} many people realize that there are

endangered species^{in the}human, ^socialenvironment,particularlyamong folk cultures. Very rarely^dowehearexpressions^ofconcemabout the survival of folk cultures.

In abook Shared Traditions; Southern Historyand Folk Culture (University of

IllinoisPress, 1999)by^{Charles W.} Joyner, EmmyCampbell,^{native ofa}Sea Island in South Carolina, is quoted ^“We have become the new endangered species”. ^Professor Joyner commented, “Thatheritage (Gullah culture)^{isa source}ofstrengththat has enabled themto cope with the hail andupheayal oflife.^Aswedriftfurther^andfurther^outupon the^seaof modernization, ^thatheritage may be ^ascrucialto oursanityand survivalas totheirs. The SeaIslanders and theirfolkculture havesomethingprecious ^tooffer^usif^wedonotdestroy

themfirst.^”

Polish folk cultures that inspiredthe likes ofChopin, Moniuszko, Szymanowski,

etc. are proving ^{tobe of}paramount importance ^{to Poland’s} identity today. When Poland entered the European^{Union in} May2004, ^{it became}part ^ofatwenty-five member supra national community ^{with a} population ^of450 million. It was an historie landmark of

profound proportions,^{but almost}immediately^somePolesbegan^toworry about theprice^that

would bepaid^forjoining^theEuropean^Union,which offeredgreatersecurity^andprosperity.

Would nationaldiversitywith its varieties oflanguages,^folktraditions,_{ways of}life, etc.have tobe sacrificed forEuropeanunity?^{Can a}distinctive Polish national culture survive in this newenvironment withinereasing globalization^{andmassculture?}

Surprisingly,^{thisconcemfornot}losingauthentic Polish culture isbeing expressed bymany young Polishpeople ^{who are} engagedⁱⁿ searching for their Polishroots, ^sothat they^canhołdontothose elements that make them Polish. Where does this search lead them?

Itleads themtotheregionalfolk cultures. This trend has beenstrengthened by^thenowvery

popular^Warsaw Village ^Band (Kapela ^zewsi Warszawa) ^{founded in} 1997, whose leader

Wojciech^Krzak stated, “After^the nightmare ofCommunism, ^we still have tofightfor^our

ownidentity, ^{andweknow that}beauty^andidentity^{arestill inourroots. ”}

The members of this band traveled into Poland’s countryside, particularly ^{in the}

Mazoviaregion,^wherethey sought^outold folk musicians who havepreservedthe traditional musie of the area. They ^{work like} ethnomusicologists recording ^and documenting village

celebrations and thenby experimentation and modem instrumentationcreateamusie called

"hardcorefolk". This band is now gaining acceptance ^notonly in Poland but in Europę,

North America andevenAsia. InFebruary^{2012 it}performedin New York and Vancouverat the invitation ofthe composer,Andy^Temstein.

The Village Band of Warsaw has visited the Podhale region of Poland and

performed its lowland musie at a Highlander Folk Festival. It was well received. This encounterseemedto have encouragedyounggórale ^folkmusicians, where theregional^folk

culture is stillstrong ^andvital,^to emulate theVillage Band of Warsaw. SebastianKarpiel-

Bułecka’s “Zakopower”, ^and Krzysztof Trebunia-Tutka’s “Śleboda" are two musical groups from Podhale that^arecaptivating Europeanaudiences with their “cool” musie based on Tatrafolk musie. There is no doubt that it is Polish folk culture that will help ^assure

Poland’s distinct national identity ^{and the} identity of the Polish diaspora. Therefore, it is

important^to appreciate^andprotectPolish folk cultures thatare “endangeredspecies^”. They

must not be allowed to become extinct. “The Tatra Eagle”, which celebrates its 65th anniversarythis year will continue^todo its besttoassurethe survival of Tatra folk culture.

Thaddeus V. Gromada is authorof^thenew book “TatraHighlanderFolk Culture inPoland and America” (TatraEagle^Press, 2012). ^{Available on}Amazon.com ^or through ^Tatra Eagle ^{Press, 31 Madison Ave., Hasbrouck} Heights, ^{NJ 07604}

@$14.95plus^$2.50postageper book.

ONE READER’S REACTION: The following ^{is an} email that Thaddeus Gromadarecently received fromHenry Walentowicz, Esq. ^from Clifton, ^{NJ who} just^{read his new} book. “I have thoroughly enjoyed reading your collection. The articles are gems, many of which I recallreading^{in the} original ^TatraEagle. ^{I am}

suręyou have been askedbefore, ^{but I assume a}Polish version is in the works. I find the writing^{elear and}pleasant^{and the content}informative, ^{humorous attimes} andthought provoking.”

Janusz^M. Szlechta

(Nowy Dziennik)

Był

szczególny opłatek

opłatek zgody

pojednania

Na

góralski opłatek

Polskiego

Wallington,

ściągnęło prawie

górali

góralek

Clifton, Passaic,

odeszliwostatnimtygodniu^naniebiańskiepolany: Marię Bodyziaki Stanisława Chlebka.

Po razpierwszy ^{od dawna} górale wystąpili jako jedna ^zwarta grupa, bez

podziałów, ^które dawały ^{o sobie znać w} przeszłości. Stąd ^{też w} pięknie udekorowanej sali, ^{w atmosferze} prawdziwie świątecznej, przy

rozświetlonej ^{choince, bawili} się radośnie, ^a życzenia, jakie składali sobie

nawzajemprzy łamaniuopłatkiem, były ciepłei serdeczne.

Spotkanie ^to zorganizowało ^w sobotę ¹⁴ stycznia, Stowarzyszenie

Podhalan w New Jersey ^{- Koło numer} 6 im. Kazimierza Przerwy- TetmajeraprzyZwiązku^PodhalanwAmerycePółnocnej.

Na początek ^Piotr Bryjak złożył wszystkim życzenia: ^Na scyńście, ^na zdrowie, ^natynNowy^Rok/coby ^Womwypod^zpieca^bok/coby ^Womzpieca wypadła ^ruła/ coby ^Wom gaździno ^shrubła/ coby ^Wom nicego ^nie chybiało/a ^do reśty cobyście byli scyńśliwi ⁱ weseli/jako ^{w niebie}janieli, haj! ^W tym ^czasie JózefStopka szedł po sali i symbolicznie ^rozsiewał ziarno, ^{które ma zaowocować} dobrymi plonami, czyli ^{zdrowiem dla} wszystkich, zgodą wzajemną ⁱ miłością. ^A potem ksiądz ^Stanisław Leśniowski modlił się ^ze wszystkimi.. „Znak ^łamania się ^chłebemjest symbolem ^{miłości -} powiedział. ^- Musimy być ^{dla siebie} nawzajemjak

chleb. Niechaj wzajemna ^miłość będzie naszym najlepszym życzeniem świątecznym ⁱnoworocznym

”

-podkreślił.

Urocza szefowa koła górali Małgorzata Stopka wręczyła kwiaty

Gabrieli Błazoń i złożyła jej gratulacje, gdyż ^{właśnie ta} szefowa Koła

Sabały jest tegoroczną ^Marszałek Parady Pułaskiego, wybraną przez Centralę^Polskich Organizacji^{w Passaic wNew} Jersey. Pani Gabrielajest pierwszą góralką ^która poprowadzi Polonię ^z okolic Passaic 5 Aleją ^w Nowym^Jorkupodczas tegorocznej parady.

Mali Podhalanie^-fot.^AnetaPieróg-Sudoł

Małgorzata Stopka -fot.^JanuszSzlechta

„Pół^{roku temuna}rozpoczęciezjazduPodcyrwiynianów

wPassaic,prezeskoła nr83 Podczerwonepedziołnom, zeprzywieźli góralskom watrę coby my syćka ^sieprzy

niyj ^{w New} Jersey grzoli ⁱ spotykali, ^ale coby myjyj pilnowali, zęby ^{nom nie} zgasła. Myślym, ^{ze dzisiok} dziynki ^wom syćkim ^{i nowemu} zarządowi nasego koła śmiało_mogympedzieć, ^zezadanietomywykonali. ^Watra siepoliⁱprzypotrzciesie, ^kieluwostudzisioksieprzysło ku niyj zagrzoć^-powiedziała Małgorzata Stopka. ^-Jak

samiwidzicie, ^nasnowyzarząd^mowielu młodych^ludzi.

Ludzi pełnych energii ⁱ chynci ^{do działanio. Mom} nadzieje^zetych chynci^{nomnie brakniena} długie^{roki i} będziemy wypełniać syćkie ^{cele i zadania nakreślone}

przez^statutZwiązku^Podhalanw PółnocnejAmeryce^{” -} podkreśliła.

„Witojcie ^{nasi ostomili - rzekła} Małgorzata Stopka, oficjalnie otwierając spotkanie opłatkowe. Przedstawiłazarządkoła. Wiele osób powitała^imiennie.

Wielupodziękowała^zapomoc i współpracę. ^ZChicago przybyło ^{małżeństwo} Katarzyna ⁱ Andrzej Chlebkowie, reprezentujący zarząd ^Koła Podczerwonego. ^PanAndrzej ^musiałjednak szybkowracać, ^botego ^{dnia zmarł} jego ojciec. ^Zebrani minutą ciszy ^uczczcili pamięć tych wszystkich, którzy

Zespól „Mali Podhalanie”, ^w którym uczy się góralskiego śpiewania ^{i tańców} ponad ^{30 dzieci} (pod

okiem Kasi i Maksymiliana Koziołów, ^a czynią^{to w} restauracji „The ^Victorian” państwa Łapczyńskich), przedstawił góralskie jasełka. Płonęło symboliczne ognisko, płynęły śpiewy ⁱ dialogi... ^{Zamilkła sala i}

wszyscy patrzyli jak urzeczeni,jak^{te dzieciaki} idą^ku małemu Jezuskowi iprzekazują^{od siebie}dary...

Potem było ^łamanie się opłatkiem ⁱ składanie sobie

życzeń. Ech, ^{uściskom i} życzeniom, ^{ai łzom} niekiedy,

nie było ^{końca. I} śpiewano kolędy, ^{ale i} piosenki góralskie, przy stołach. Jakby byłotegomało,zaśpiewali jeszczeⁱzatańczył zespół góralski^{im. Jana}Sabały. Oj, jęczała podłoga,^ale...wytrzymała.

A potem zespół ^{Vox Verona nie dawał} wytchnienia, grał polskie ⁱ amerykańskie przeboje, grał^też góralskie utwory. KiedyMariusz,^liderzespołu, oznajmił, ^zetojuż

ostatnitaniec,^{wiele osób}było zdziwionych...

No bo żal się rozstawać, kiedy fajni ^ludzie dookoła, świetna atmosfera i zabawa. No i pysznejedzenie było,

zewspaniałymiwędlinami ⁱ oscypkiem^-na specjalnym

wózku. Prezes Małgorzata podziękowała wszystkim

sponsorom, ^abyło ^ichwielu, którzy sprawili,^że było ^to piękne spotkanie.

Vol.65,^{No. 1}

ffibtoiga Profan

Bultura tiudjotoa ^otfjala

demonologia

Wyobrażenia ^{Górali o świecie} nadnaturalnym ^zawsze były bogate ⁱ wyjątkowo

złożone. Józef Kantorujął^topisząc: ^„... cała natura, Tatry, lasy, polany, rzeki, gaje, zapełnione były ^bóstwami dobrymi ⁱ złymi. ^Wlasach, usypiskach, gajach, ^nad rzekamiżyły boginki^-psotnice, 'mamuny'wodziły ludzipo błędnych drogach ⁱ lasach, odmieniałydzieci, 'w topelce' czyhały ^na ludzipodmostami, ^wgajach, ^w rzekach ⁱporywały^{ich do} wody, 'strzygonie' ssały^krewnocąludziom... dziwozony porywały ^niewierne dziewczęta. Widywano między chałupami kręcące się nocą

duchy krzywoprzysiężców, krzywdzicielisierot; ^napolanach tatrzańskich włóczyły się^krwawewidmajuhasów

Cały ^ten panteon demonów, istot szkodliwych ⁱ nieprzyjaznych człowiekowi, rzadziej obojętnych ^a prawie nigdy sprzyjających, był ^rezultatem

nałożeniasięchrześcijańskiej dogmatyki^nadawne słowiańskiewierzenia; wszystko

to zostało dodatkowo przesycone elementami tradycji klasycznej. ^Dawne

słowiańskie duchy wegetatywne, żyjące ^wśród pól ⁱ lasów, przemieszały się ^z diabłami^-mieszkańcamichrześcijańskiego piekła, ^lubzostały^znimi utożsamione.

Razemzpersonifikacjami zjawisk przyrodyⁱnieprzeliczonymi^{rzeszamiduchów,}tj.

dusz ludzi zmarłych ⁱ błąkających się po ziemi, stanowiły ^świat groźny ^dla człowieka, światprzed którym^należało się^miećnabaczności,któregookiełznanie, uczynienie niegroźnym^niebyło^{łatwe i}wymagało odpowiedniego postępowania, ^a

nierzadkoznacznej wiedzy magicznej.

Z czasów pogańskich pochodziła ^{wiara w} boginki (zwane ^{też mamunami i} dziwożonami) ^- szpetne niewiasty ^o długich piersiach, których podczas prania używały jako kijanek, obtargane, ^{brudne i czarne.} Żyły^w lasach i nadpotokami,

czasemtańczyłyⁱśpiewały^ozmroku i biadatemuczłowiekowi,który zbliżyłsię^do ich ustronia. Owe istoty miały zwyczaj porywania ^nie ochrzczonych ^{dzieci i} podrzucania ^{ich na} miejsce własnych, niewydarzonych „miętaków”, żyjących

zaledwie do 15lat.

Głuptaki^teniebyły^wstanienauczyć się mówić, ^ledwiemamrotały, były^bardzo żarłoczne,paskudziły^{i nie}mogły nauczyćsięprzystojnego, ludzkiegozachowania.

Zdarzałosię, ^żeboginki porywałykarmiącekobietyⁱssały je.

Sposoby postępowania^zboginkami^{i ich}potomstwemoddaje „przypowiastka^koło boginek”,którąwedług opowieści Jędrzeja Gąsienicy^zGładkiej ^{naGubałówce}

zanotowała M.Wysłouchowi:

Z.SlrftjrM*

ZofiaStryjeńska

Dużo bardziej radykalny sposób ^na odzyskanie własnego

dziecka polegał ^{na włożeniu odmieńca do} rozpalonego pieca. ^Na jego krzyk natychmiast przybywała boginka odnoszącporwane dziecko. Poważnymniebezpieczeństwem były^też „topielce”,^którepokazywały siępod postacią ryby

na płyciźnie, nęciły ^{one człowieka} łatwą zdobyczą ^a następnie wciągały go ^na głębię. ^Czasem „topielce”

przybierały ludzką postać ⁱ siadały ^nad potokami ^{lub na}

kładkach. O zmroku lepiej było trzymać się ^od wody ^z

daleka.

Nieokreślonąpostać posiadała^{„siodła” -zmora} dusząca ludzi we śnie. Nierzadkie były upiory, strzygi, strzygonie

osobliwie łaknące ludzkiej ^krwi. Zdarzały się ^{wilkołaki -} ludzie żyjący pod przekleństwem, rzucający się ⁱ ssący

bydło, ^a niekiedy także człowieka. Straszyły po śmierci zawodząc płaczliwie ^{nie ochrzczone dzieci. Jeśli ktoś} usłyszał^takipłacz, powinien był powiedzieć:^Jakeśchłopiec

niech ci będzie Adam,jakeś^{dziwceniech ci} będzie ^Ewa”.

Dokonanie w ten sposób ^{aktu chrztu winno} przynieść

dziecku zbawienie i uwolnić świat od ducha.

„Zadowniejsyk^casówznajdowałysięboginki^wbrzegak ^coniemogli^aniludzie dońść ku nim. Gdybysiębyłanasła kobieta nasegogatunkuludzi,żeby^niebyła^na wywód^zmałym ^dzieckiem, hytro onymiałyprawo takiejjej ukraść,porwaćjom ⁱ dziecko... bajaksiężonkauchwyciładzwonka(kwiatpolny^-J.T.), ^tojużboginki^nie mogłyuwlec prec, niemiałyprawa”.

Zdarzyłosię, ^żeboginka podrzuciła pewnejkobiecie dziecko. Dziecko to, ^chociaż chowanejak należy, ^{ani nie}chodziło, ani nie umiałomówić,pomimo, ^zemiałojuż

siedem lat. Wreszcie zrozpaczona kobieta udała się ^do księdzapo poradę. ^Toz ksiądzjej ^doradziłcoby ^{wlała do} skorupianego jaja wodyⁱpodziała coby ^dziecko słyszało: ^'Bedem warzyła ^dzieckujeść’. ^A potem ^kazowałjej wyjść ^do połą ^a

zrobićwścianie takie okienko coby^todziecko nie wiedziałoonim,żebygomogła

widziećwtej ^izbie...poziera^{a ono} skoczyło^z siedliską poźrało ^cotolaniegosię warzy. Toz^terazpierwsy^raztazonago uwidziała^nanozyskak brzyćkik,kie leciało kutemu śniadaniu,rozcapierzonerencami, serokokrocające, oślinione i drapałosię po głowie ^{i wrzescało ze to mało lo} niego. ^{Posła ta kobieta do} księdza ⁱ ozpowiedziała^{cota howieda}poczyniła. Ksiądz doradziył jej ^tak: 'Weź, wyruć^to dziecysko^naśmietnisko ibij mietłom brzozowom. I nielituj się nic,^{boto dziecko} nietwoje, ino odmienione odboginki. ^Atyś^{winnasamaboś nie}była^zmałym^na wywód,^nieuczyniłaś jak Bóg przykazuje’.Nieszczęśliwa^kobietauczyniła^takjak jej ksiądzporadził.^Ibiłatagaździnabrzozowom mietłombogincynedziecko może koło dwókgodzin. ^Dzieciskokwicało,rycało. Ozlegoł siytyngłospokrzokak,jaze boginki usłyszały, poznały swojego dzieciska i wnetki przyniosły ^{tamto inse i} prasnęłyjej ^zswoje zabrały”.

W ogóle ^duchów było wszędzie ^{co niemiara:} duchy samobójców, podróżnych, pomordowanych przez zbójców, najrozmaitszych grzeszników, okrutników, skąpców, pijaków^itd. czychały^{one na}człowieka po zmroku strasząc go i „wodząc”. ^To „wodzenie” to był ^stan oszołomienią jakiś dziwny ^trans, „wodzony” ^nie mógł ^{trafić do domu,} wszystko ^{widział na} opak. ^Nocami krążyła śmierć, którą wyobrażano ^sobie pod postacią kobiety ^z kosąubranej ^na

biało. Kiedy pojawiałasię^obokchałupy^tobył ^toznak, ^że ktośszybko^umrze.

Nie brakowałorównież diabłówkuszących, ^apojawiały się ^one zazwyczaj pod postaciązwierząt: kotą psą świni, kruką sowy^{a czasemnawet}człowieka. Z kolei „płanetnik”

miał władzęnad chmurami. Gdzie chciał, tamgrad padał, niszczył plony, sprowadzał głód. ^Można się było ^uchronić przed ^nimbijąc^wdzwony. ^Płanetnikpojawiał się ^czasami pod postacią starcą gdyż ^zdarzało się, ^że płanetnikiem bywał ^człowiek. Seweryn ^{Udziela tak zanotował} spotkanie^zpłanetnikiem:

„Sełsetakidziadek., ^achłopy kosiłytrawę... iposcęścił^im ScęśćBoże!... Dej^PanieBoże, ^agdzieśidzies dziadku”^—Je idem se ta idem, ale sam nie wiemjesce kany. ^{Mam ze} trzydzieści^becekgrochu, ^{aletusceka itusceka iźlemi}kany

wysiać potem godołwiyncyj, się przypatrzyli dziadekzginon.

towiyciybyłpłanetnik, ^{comiał nie}groch, ^inogradⁱwciołpopolkaksiać, ^ale wej straśniedzwonili^nachmury^ihetchmury odganiało ⁱnijaktegogradu wysiać^nie móg. EJ, dałby^nomkieby^niedzwonili”.

Wśród tych wszystkich złych ⁱ nieprzychylnych człowiekowi demonów, zdarzały się ^chociaż rzadko, istoty życzliwe. ^Takimi były ^duszki leśne, które ^-

według górali ^- „bawią się, zlatują, igrają, piszcząprzy miesiącu ⁱ czasem

pastuchomzbłąka się^{owca, daremnie}szukająpo nocy, aż^tunistąd^nizowąd^owca przed^{nimi stoi.} Często ^biednemupodrzucą srebrniaka”. Zapewne ^te figlarne duszki, nieszkodliwejeśli ^imsię krzywdy^nierobiło, były^echemprasłowiańskich

wierzeń.

Mroczne królestwo duchów otaczało człowieka ledwo przekroczył próg swojej chałupy, ledwo oddaliłsię^odswojej zagrody.^Niebył^onwolny^odlęku^aniwdzień, ani tym bardziej ^w nocy. Nie dziwi więc fact, ^że zdarzały się dnie, kiedy ^nie wychodzono po zmroku ^z chałupy. ^Broniono się przed złymi ^mocami między innymi: święconymzielem, wodą^z „prętu”^rzeki, pacierzami mówionymi^naopak,

zakreślanomagiczne^kołoświęconą kredą.^Przeciwkozłym^duchomsłużyły amulety spinki, paciorki, bursztyn,korale. Malowano równieżprogi,okiennice,drzwichałup

wtajemniczeznaki,^któremiały^nacelu bronićwejścia^doizbywszelkiemu złu.

Watiba

(Cjubernatoina

(Epirotonitt, fat/rute, gusła itjary

Czarownice, czylipo^naszemubabrośki, babruleżyły^wkażdej wsi. Ich zadaniem

było odbieranie krowom mleka albo pocynianie. ^Mleko wtedy było gorzkie, ciągnęło się, ^miało ciemną barwę. ^Jeśli kogoś czarownica bardzo nie lubiła, to

sprawiała, ^żejegokrowa doiłasię krwią! ^{Ale nie}tylko! Złymi^oczamisprowadzały choroby ^na zwierzęta ⁱ ludzi, psuły jedzenie ^{- śmietana} pleśniała, masło sie nie chciałozejść, ogień gasł pod piecem. Czarownica miałanausługachdiabła,^{a on} się przemieniał^{wkota albo} pomagał jej niewidzialny, przemieniał ją^w żabę, ^ażaba właziła doobór, cięłagroch, liczyła zęby. Służyli jej ^teżpłanetnicy,utopce, ^dzikie baby, boginki.

Wnaszej okolicyczarownice niemiały^ażtakiej władzy, przeważnie tylko odbierały^{mleko i} ściągały^{do siebie.}Maryna^miaławścianie kołekjasieniowy, tylkoodetkała i mlekosię^lało.

Wjej ogrodzie ^rósł przestęp. Czarownica umiała dokuczyć ^nie tylko złymi ^{oczami. Na} przykład chyłkiem podkradała garnek^zplota^alboskopiec,^doktórego^doilikrowę^nielubiani sąsiedzi,gnała^{znim do}potoka, wypłukała,wodęwylała^zpowrotem^dopotoka^{i mleko}poszło

zbiegiem wody! ^Odtej pory krowasuszyła. Mogła^teżpobićpokryjomucudzą krowępo

grzbiecie opalonym kijem. ^Krowa natychmiast porzuciła (poroniła)! Mogła ^{też zmusić}

człowieka do^...alkoholizmu. Wtym^celupodała^muwódkę, którąprzelałaprzezkaczy^dziob.

Ktowypił, już^niepotrafiłsięod wódki oderwać.Babę^{i dzieci}posłał^natułaczkęⁱzapijałsię

naśmierć. Czasem robiłatobabom,^teżsię^zdarzało.Tylko dawniej baby były odporniejszeⁱ piły^z mniejszychkieliszeczków. Mogła^{też omamić}chłopa, ^{możenie tak}jak boginkaczy dziwożona,alepobabrać^{mu w}głowie^-totak. Znałamjednego,^{codo lasu}jeździłpo drzewo.

Tobyłyczasykoni, więcjechałparądorodnychkasztanów iśpiewał^sobie:

Amój ojciec^tobył^{furmon/cozarobiłtodoł kur...} (oj)^toprzefurgoł

ajo jezdem^{taki som/co}zarobię tyz^{im dom}(oj)... przefurgom!

I dobrze. Załadował troma, przywiązał, zawojnował, ^a siekierę ^{wbił w kloc} trzonkiem (styliskiem) ^do tyłu. ^I się stało. Konie nie ruszą. W żaden sposób. ^A przecież^dobrze wiedział,^{żenie wolno}wbijać siekiery śtylem^dozadku, ^{bo diabeł} chwytaⁱtrzyma!

Nie mogę opisać wszystkich chwytów, ^{zamachów i} złych figli starychⁱmłodych czarownic, bo by ^{mi brakło} papieru, ^{a mam} opisywać ^doznania góralskich podniebeń. Były ^{też dobre} guślarki ⁱ guślarze, ^składacze złamań, ^zamawiacze uroków, zielarki i znachorzy^{od chorób}bydełka. Podejrzewam, ^{żedo dziś}żyją^nie tylko ^w zakamarkach naszego umysłu, ^ale pod lasami, ^w dolinkach, starych ⁱ nowychchatkach,^anawetwkamienicach igóralskich bungalowach.

Boginkiⁱpłanetnicy^działalinawłasnąłapę.

JSapój rnłobej tjarotonitp

• garśćsuszonej miętypieprzowej^zmiedzypółrolnej

• *21wody *cytryna ^*100 gspirytusu ^*4łyżki^miodu

Zalać miętę gorącą wodą ^{zostawić do} ostudzenią zagotować, przecedzić, wymieszać ^z miodem, wycisnąć cytrynę, ^dodać spirytus. ^Dzbanek przykryć pokrywką ⁱ

mocnooziębić.

Znajoma ^czarownica uważą ^żejest ^to napój miłosny ⁱ

wcale nie musibyć^zlodówki.

/łapaj starej tjarotontcp

*1 lkwaśnejżętycy ^{/ił soku}pomidorowego *łyżka^{cukru *} łyżka pokrojonej parzątki ^* łyżeczka ^{soli na} koniec noża ostrejpapryki

Wszystko ^razem wymieszać ^{i niech} postoi ^co najmniej godzinę^wchłodzie.

Jeśli juhas ^{nie lubił} parzątki, czarownica cedziła napój

przez specjalną powązkę. Stare czarownicenigdy ^niemają kacą ^bo piją ^ten napój często, oczywiście ^latem. Zimą żętycęzastępujeserwatką^zmlekakrowiego.

Góralskiejadło. ŚwiatKsiążki, ^Warszawa2008

gugustpn

płanetnik

Ziemia siejesce ciesywiesnom, kieonjuz^leciwgmyodzioty,

wpowróseł^złoćzwiązany^bezpół,

zwiatrujazgotem...

Iomiommusiewmierwie włosów

iglici chraści żółteklińce, kie lecion...płanetnik bosy

zchmuramiwody^wpojedzince

Amojakniebo siwe ocy, coś nimiwjasnompatrzywyz,

milcęcy^wniebopatrzy cystę, jaze^siewarzomzwiatru świstem

góry^iniebo,las i gmy.

Imusi,choćmuludziluto, chmuramitysić^wsłonkuogień

i walićnaświatdyscⁱplute,

bo takkozały bogi...

Imusi...hej...^naziemiwse, choć buntmukipi^wpiersiak suchyk, jak pies zakuty^włańcuk,słuchać

iwcłecym^sercunie mieć krwie...

Patrzeć,jak siąpiomziąbⁱdysce,

iwody, wody^idomdołu, jak^śmierzćtopieli^wżyweklysce

ziemieopletła^dookoła...

Hej, juz^niepódziegmompijany

zozkazubogów niyść^niedole...

budzi sie cłowiek^-bogi jasne pisom^mutwardysąd^nacole.

Hej! ^{Dość! Nie}pójdzie więcej^wświat jak ^nocpółnocno^wkraj stonkowy...

zły bóg^hańzchmurgorącyj piany ogniem^{mumierzowsiwom} głowę.

Płanetnikpatrzy^wdoicichućki, jak suchy pniok^narąbanisku,

asiwy płoń^muunóg hucy

i niebo śmiychem^wocyłysko.

6._______________________________________________

gnbr;ej Eplia £>ultja

Jako boginki Jityrtttóiotootn babę portoałp

... Przed osademjakosi^wMiętusiej ^{roz w}prawepołednie przyleciała Byrtuśka zwycajniezaźreć do domuwPolany.

Przyniesłatyz ^{ta cosi ze sałasa w}brzemiącku ^{w chuście} zawiązanehej, ^nagrzybiecie. Mozę ^seraodróbke, abo tai

oscypki.^Wtoztowie?

Je, nie dośpiała ^niebozka odeprzeć ^{wrót od} obory, ^a boginki^tu!...Obskocyły jom^zkrzykiem:

Zośka!... Zocha!... Żołna!... Coz nomta niesies na

tymgrzybiecie?... Daj!...

I wzieny ^{sie do} niyj. ^{Baba siebroni, wali}pięściami po kufak, tardzezałby, kopie... ^{i nie} wiym, coby ^sie było zrobiło, kieby była^{miałaco w}gorzci. ^BoByrtuśka była

babaniebodajzeco, haj! Jele ni miała nic! Atyk wilcyn było^kielo:zmotłosałyjąna ziym.

Dopiyro^naziymi jedny ściągły ^śniyj ^{brzemie i}uciekły

wusyp ś nim. Atrzyzostałyprzyniyjⁱpozbierały^sejom

fest: załeb,^zawarkoce,^zanogi^-idalyj ^naniyj ^wusyp!

Jadom, jele ^{nie do} Fatlowego potoka, jeno wprost ^do Wojdyłów,^wbrzy Tyrałów.^{Tam ik}było nowięcyj ^wse.

Babawidzi,^co sierobi, ^zeniepeć^{- zacenawcałe} garło krzyceć gwołtu.

Raty!... Raty... Boginkimie bierom!...

PrzecienaRysulowce^wdomabył ^BartekTylka, chłop,

co sie go syćkie boginki ^wPolanak boły. E, ^{bo ik} tyn ryktowoł! Dopod ^{kawtoromzałebw}potoku, ^tomuino

takwpowietrzu^nadgłowom^klaskałanałydkak.^Zobracoł

niom. Jego ^sie boły straśnie. Ijego ^{nie trza}było ^dużo

wołać. Ino sie zrobił kakrzyk^- dosłysołBartek,juz^tam był...

Tak i wtej. Usłysoł, złapił cepy do gorzci^{i nie} daj ^za

nimi!... Aleto byłoprec. Zakiel Bartek^zRysulowki^bez

Fatlów potok ^ku Byrtusiom przelecioł, ^te juz Zośkę przewlekły bez Fatlów wirk i w Maciugów ^{bór. Jele}

Barteknic,ino lecizgarłem:

Stój!...Psiokrew,^astój!

Boginki ^nie śpasujom ^wiera nic, ^ino wiekom, ^a obziyrajom sie, cy je prec. Bartek widzi, ^{ze ik nie} dopadnie, ^{bo som}juz ^na Sywamym, nie prec swojego

usypu. Pas sie koń Molków ^w Maciugowymborze, tyn hip^naniego^{i wioza}nimi, ^akrzycy:

Stój!^Astój!

Jeleby był^niedogonił,^bo skąd?^Tobyłoprec,^adotego końskojesce było jakiesi hej dość diabli pote... ^Co byś

ta!...

A tejak usłysały ^za sobom Bartka i poznały, ^{to na} kopyrtki po brzyzkak, po miedzak wlekły Byrtuśke po

Sywamym^{dołu. Nie}było rady! ^Inojedna pomiędzy^nimi była ^kulawo. Haj, odbiegły jom ^te zdrowe dwie ^- na zadku ostała.

Na Sywamym ^{u Botka i u} Bańcorza zrobił siejuz tyz krzyk. ^U Wojdyłów ^nad brzegiem wsędyj ^{sie ludzie} drejom:

Gwołtu!...Boginkibabę^wiekom!

Słychno krzyki, ^{ale na} pomoc nie leci nik. Boginki wiekom,^nieśpasujomnic!...Bartek okładocepami^końsko

po ziobrak, _pokolanak,jaz bijok odskokuje ^{iwlesie sie} ozlego.^Ikapelus^mujuz sfyrknon^zgłowy, ^{ale nie}patrzy nic,ino^-cwoło ijedzie, ^akrzycy:

Psiokrew, stój!... ^{bo nie} ucieces, choćby ^{cie diabli} brali,^tonie!

________________________________________________________Vol. 65,^{No. 1}

Iznowuwalikońsko,^ajedzie, haj!

Kulawosłysy juz^{dudnieniezasobom}Bartkowyk cepówpo końsku nie prec i woło nate,^cojom odbiegły:

Pockojcie^mie!...

Tenic.

Jele,pockojcie^mie,bopowiym...

Boginkinic,ino wiekomcotchu.

Tawidzi,^zeniepeć,^{bo Bartekblisko, zenima}śpasów zodnyk^{i woło:}

Cudzo żonka! Chyc^sietrowy,^namiedzyzwonka. To ciepuści bogiń^córka.

Byrtuśka przecie dosłysała. Ozcapiyrzyłaręce i chytała sie po miedzak, cegojuz mogła, haj trowy ⁱprzecie przedsamymjuzusypem^naostatniyj Rząskowej miedzy rosłyzwonki: trafiłananierękom^-i ostała... Odbiegły jom.

Kulawomboginkę^Bartekdognoł, zeskocył^{zkonia izacon}chlastać poniyj cepami, haj! ^Alepytała^straśnie:

Bartuś,Bartecku!... Niebijzetyz^taktymi dwojokami! ^Niebij!

Niepomogłonic. Bartekr-znonboginkę jakdiabli... Nareście wzion i owinonjej kudły^zełbu koniowi koło ogona, haj uwiązoł. Wyrzezoł^końskocepami ⁱpuścił...

Dopiyro wtedy była komedyjom.

Końsko sie wzienozwyrtać^{wkoło a}bić zadkiem iwłócyć boginkępoSywamym.

Pokiel siejej kudły^{zełbu nie}wyrwały,^tomyrdała^uogonajak^worek...

PotewzionByrtuśkeⁱ powiedprosto^nasałaswMiętusiom,^bojomtypsiejuchy cystozmordowałyⁱprzestrasyły.^Niebyło^żartów.

CHICAGO,^ILLINOIS

Stypendia

młodzieży podhalańskiej

po ^raz 27

Fot.AnnaZalińska

W dniu 4 marca 2012 w Domu Podhalan odbył się uroczysty ^{bankiet z} okazji wręczenia stypendiów młodzieży podhalańskiej. ^{Od czasu} powstania ^Komitetu EdukacjiprzyZwiązku^PodhalanwPółnocnej Ameryce ^{w 1985 r. wręczono199}

studentomstypendia^wsumie$111,500.

Wtym^{roku 7}młodymdziałaczom Z.P.P .A. przyznanostypendia; są nimi studenci^z Lewis University ^{i Moraine} Valley Community College: Katarzyna Marusarz, MagdalenaWalkosz-Strzelec, ^Jan Janik, ^KarolinaBzdyk, KrzysztofGocał, ^Joanna Staszel iMałgorzata^Marusarz.

W „Bankiecie Stypendialnym”brało udział bardzo wieludostojnych gości, ^zwice

konsulem RP Robertem Rusieckim na czele. Obecni byli ^członkowie Zarządu Głównego, przedstawiciele ^{wielu Kół Z.P}.P.A., _sponsorzy i Prasa. Wszyscy podziwiali^m.in. występgóralskizaprezentowanyprzez w/wstypendystów^zmuzyką góralską podkierownictwem StanisławaPająka.

Żebyotrzymać stypendium ^młodzieżpochodząca ^zrodzinpodhalańskich powinna osiągać^dobrewyniki^wnaucei brać udziałwkulturalnym życiuZwiązku^Podhalan.