Nauczanie teologii w Wilnie i w Białymstoku w XX wieku

Edward Ozorowski

Nauczanie teologii w Wilnie i w

Białymstoku w XX wieku

Studia Theologica Varsaviensia 32/2, 5-44

Studia Theol. Vars. 32 (1994) n r 2

E D W A R D O ZO RO W SK I

NAUCZANIE TEOLOGII W WILNIE I W BIAŁYMSTOKU W XX WIEKU

T r e ś ć: I. Początek XX w.; II. L ata międzywojenne; III. O kres II wojny światowej; IV. Czasy po II wojnie światowej.

Wiek XX zastał Polskę podzieloną między trzech zaborców: Rosję, Prusy i Austrię. W ilno i Białystok znajdowały się pod zaborem rosyjskim, w którym panow ał największy ucisk narodow y i religijny. Sytuacja polityczna wywierała olbrzymi wpływ na nauczanie teolo­ gii. Uległa ona radykalnej popraw ie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., po czym pogorszyła się zdecydowanie w czasie drugiej wojny światowej i pozostała niedobrą po jej zakończeniu, aby stopniow o się polepszać w następstw ie kolejnych odwilży i wreszcie upadku reżimu komunistycznego.

Awans Białegostoku jako ośrodka teologicznego rozpoczął się po II wojnie światowej. Przedtem dom inow ało W ilno. R ok 1945 nie jest jednak w pełni cezurą między Wilnem a Białymstokiem w upraw ianiu teologii, jeśli uwzględnimy istnienie w grodzie Branickich w latach 1815-1842 seminarium m isjonarskiego, kształcącego księży dla D ie­ cezji Wileńskiej i wydawnicze przejawy aktywności teologicznej w I poi. X X w .

M ówiąc o nauczaniu teologii, bierzemy pod uwagę jedynie jej status akdemicki, a więc tę, k tó rą przekazywano w Seminarium W ileńskim, a potem Białostockim na Wydziale Teologicznym USB. Pom ijam y natom iast katechizację i kaznodziejstwo. Jakkolwiek bowiem są one również przekazem wiedzy teologicznej, jednak na poziomie rudym entarnym , a nie naukowym . Katechezę i kazanie w tym wypadku należy raczej zaliczyć do przekazu wiary, a nie teologii w jej ścisłym słowa znaczeniu.

1 L. P i e c h n i k , Seminaria Duchowme w Archidiecezji Wileńskiej do 1939 r., Studia Teologiczne, Bial. D roh.Łom ża, 5-6/1987-1988 s. 229 n.

6 ED W A R D O ZO ROW SK I _[2]

I. PO C Z Ą TE K X X W.

Nauczanie teologii w Diecezji Wileńskiej na pocz. X X w. było ściśle związane z sytuacją, jak a panow ała w tej dziedzinie w wieku poprzednim . Określało ją przede wszystkim przeniesienie w 1842 r. przez cara M ikołaja I Akadem ii Duchownej z W ilna do Petersburga. Uczelnia ta, nosząca tytuł cesarskiej Rzym skokatolickiej Akademii Kościelnej, na mocy k o n ko rd atu z 1847 r. została poddana pieczy arcybiskupa mohylewskiego na zasadzie, na jakiej seminaria ducho­ wne podlegały swoim ordynariuszom . W pierwszych latach istnienia opierała się ona na statutach Akadem ii Wileńskiej, które następnie zostały znowelizowane za rektorstw a F.A. S y m o n a (1884-1897). Ks. S y m o n był człowiekiem światłym, dbającym o dobro A kade­ mii. Założył on rocznik naukow y Academia Caesarea Roma-

no-Catholica Ecdesiastica Petropolitana dla publikow ania prac p ro ­

fesorów Uczelni, uwrażliwił biskupów na przygotowanie kandyda­ tów na studia, zwiększył wym agania przy egzaminach rocznych i magisterskich, wprowadził nowe podręczniki do poszczególnych przedm iotów i rozbudził studencki ruch naukowy, za co został w 1897 r. skazany na wygnanie do Odessy. Działalność tę kon­ tynuowali jego następcy: ks. K. A. N i e d z i a ł k o w s k i (1897-1901), dogm atyk, późniejszy biskup łucko-żytomierski; ks. L. Ż a r n o w i e c k i (1901-1910), absolw ent uczelni w Lowanium i Paryżu, tw órca katedr Nowego Testam entu, teologii pastoralnej i socjologii chrześcijańskiej; ks. A. K a k o w s k i (1910-1913), późniejszy arcybiskup warszawski, kardynał; i wreszcie ks. I. R a ­ d z i s z e w s k i (1913-1918), odnowiciel Akadem ii, tw órca nowych katedr teologii dogm atycznej, historii dogm atów, encyklopedii teo­ logii i praw a, praw a kanonicznego i cywilnego, założyciel K U L 2.

Akadem ia D uchow na w Petersburgu interesuje nas dlatego, że kształciła księży do administracji w Diecezji Wileńskiej i że wśród swoich studentów posiadała także alum nów W ileńskiego Semina­ rium. T ak np. w 1900 r. było ich tam 8, w 1910 r. - 7, a w 1915 - 17, podczas gdy ogólna liczba alum nów w tych latach w Wilnie wynosiła 87, 138 i 1483.

W spomnieć tu też należy o założonym w Petersburgu w 1879 r. przez abpa F i j a ł k o w s k i e g o Seminarium Duchownym A r­ chidiecezji M ohylewskiej. Wielu bowiem jego alum nów piastowało wysokie stanow iska w Diecezji Wileńskiej i zasilało kadrę naukow ą

2 Szczegółowe informacje i literaturę na powyższy tem at podaje B. U s s a s s w: Akademia Duchowna w Petersburgu, EK , t. 1, Lublin 1973 kol. 212-214.

3 T. K ir a h e 1, Schem atyzm y Diecezji Wileńskiej ja k o źródło historyczne, Lublin 1979, s. 201.

Uniwersytetu Stefana Batorego. W Sem inarium M ohylewskim, zaś w XX w. wykładali m.in. ludzie tej m iary co: ks. A. K o s i ń s k i (apologetyka i dogm atyka), ks. K. S k r i n d a (liturgika, śpiew), ks. A. S z e l ą ż e k (filozofia), ks. J. B a 11 r u s z y c (prawo kanoniczne i introdukcja do teologii m oralnej), ks. F. K a r e w i c z (teologia m oralna szczegółowa i Pismo Św.), ks. J. B o r k o w s k i (łacina, hom iletyka, język polski), ks. S t r a k s z a s (historia Kościoła i patrologia) . Seminarium w Wilnie funkcjonowało w X X w. bez przerwy, z tym, że posiadało numerus clausus. Największe obostrze­ nie w nim nastąpiło po pow staniu styczniowym, kiedy to władze carskie zakazały przyjm owania do Seminarium nowych alumnów. W znowiło ono jednak swoją działalność w 1876 'r. z pozwoleniem na kształcenie 40 seminarzystów. Potem sytuacja stopniow o się po ­ prawiała. W ładze państwowe szły na ustępstw a i pozwalały na zwiększenie liczby alumnów. Czuwały natom iast pilnie nad tzw. prawomyślnością studentów i profesorów.

Studia w Seminarium W uileńskim trwały cztery lata. W 1900 r. wykładano w nim następujące przedmioty: Pismo Sw. (rok I-IV), dogm atykę, teologię m oralną, obrzędy, homiletykę, praw o kanoni­ czne, historię Kościoła, historię rosyjską, łacinę, język rosyjski i literaturę. W 1906 r. w prow adzono język polski i litewski, w 1907 r. - archeologię biblijną, a w 1917 r. - filozofię, socjologię, historię sztuki kościelnej, patrologię i język niem iecki5. Duże znaczenie posiadał tu ukaz tolerancyjny z 1905 r. W jego następstwie stało się możliwym zwiększenie liczby seminarzystów, wprowadzenie nowych wykładów i przywóz nowych podręczników. W tedy to m.in. w prow a­ dzono do wykładów nowy podręcznik dogm atyki, autorstw a A. T a n ą u e r e y a , wielokrotnie wznawiany i dom inujący w semina­ riach polskich niemal do Soboru W atykańskiego II.

Z nauczaniem teologii wiązała się działalność wydawnicza. A kade­ mia Petersburska wydała drukiem ok. 60 prac naukow ych7. Tam też, w drukarni E. N o w i c k i e g o , wytłoczono 8 tom ów dzieła G a u - m a - Zasady i całość wiary katolickiej. To ostatnie przedsięwzięcie wiążało się z działalnością E. R o p p a, biskupa wileńskiego w latach 1903-1917. W ziął on sobie na kapelana ks. J. N o w i c k i e g o , którego brat, Edm und, był w Petersburgu pomysłowym przedsiębior­

4 C. O 1 e k s y, Homiletyczno-kaznodziejski dorobek ks. bp. Czesława Falkowskie­ go, Studia Teologiczne, 1/1983) s. 120.

5 L. P i e c h n i k, art. cyt., s. 219 n. 6 T. K r a h e 1, dz. cyt., s. 200. 7 B. U s s a s s, art. cyt., kol. 214.

8 E D W A R D O ZO R O W SK I

[4]

cą fabrycznym i posiadał dru k arn ię8. Biskup nosił w sobie am bitne

plany rozwinięcia w Petersburgu aktywności wydawniczej, służącej pom ocą duchowieństwu i wiernym olbrzymiej terytorialnie diecezji. Planów tych niestety nie dało się w całości zrealizować z pow odu sprzeciwów władz carskich i trudności finansowych.

Po przeniesieniu drukarni E. N o w i c k i e g o z Petersburga do W ilna, bp E. R o p p zapoczątkow ał w 1906 r. wydawanie dziennika

Nowiny Wileńskie. Ukazały się jednak zaledwie 32 num ery, po czym

pismo upadło. W jego miejsce biskup zakupił Kuriera litewskiego. M iał on być w zamierzeniu biskupa wstępem do akcji kultural­

no-oświatowej o szerokim zasięgu9. Jednakże braki pieniężne i tym

razem pokrzyżowały plany. Trwalszym okazał się tygodnik katolicki

Przyjaciel ludu, wychodzący w Wilnie w latach 1906-1910 i pod

zmienionym tytułem - Przyjaciel - do 1914 r. O bok niego należy wspomnieć dwutygodnik, a potem miesięcznik Słowo i czyn, wyda­ wany drukiem w Wilnie w latach 1909-1912 i kierujący się do

wszystkich ludzi dobrej woli, którzy pragną duchowego odrodzenia10.

O ile wymiemione czasopisma miały charakter popularny i kiero­ wały się do ogółu wiernych, o tyle założony w 1910 r. staraniem adm inistratora apostolskiego ks. K. M. M i c h a l k i e w i c z a

Dwutygodnik Diecezjalny Wileński był głównie pismem kapłanów

i obok wiadomości urzędowych dostarczał także wiele m ateriału z zakresu teologii. Swój wysoki poziom Dwytygodnik zawdzięczał swemu redaktorow i, którym był przez cały czas jego istnienia (do 1915 r.) ks. S. M a c i e j e w c z, absolwent Akadem ii Petersburskiej, poseł do Dum y Rosyjskiej, senator Rzeczypospolitej11.

II. LA TA M IĘ D Z Y W O JE N N E

W ybuch I wojny światowej zaham ow ał rozwój nauczania teologi­ cznego w Diecezji Wileńskiej. W 1915 r. przestał się ukazywać

Dwutygodnik Diecezjalny Wileński, a w 1918 r. zam knięto Akadem ię

D uchow ną w Petersburgu. Odzyskanie niepodległości przez Polskę i nowy układ polityczny rodziły nowe zapotrzebow anie na teologię w Diecezji Wileńskiej. Łącznikiem między starym i a nowymi czasy było Seminarium. W 1917 r. poszerzono w nim nauczanie o rok piąty,

8 R. J u r k o w s k i , Edward Ropp ja ko biskup wileński 1903-1907 ( W 50-tą rocznicę śmierci), Studia Teologiczne. Bial. D roh. Łom ża, 8/1990/ s. 251.

9 Tamże, s. 253.

10 J. K r a ś n i c k i, Wiadomości Kościelne Archidiecezji w Białymstoku w latach 1975-1985, tamże, 9/1991/ s. 226. '

11 T. K r a h e 1, Maciejewicz Stanisław w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 6, W arszawa 1983 s. 346 n.

potem dołączono doń niższe seminarium, tak, że w 1925 r. nauka w Wileńskim Seminarium Duchownym trw ała aż 8 la t12.

Instytucją wspierającą Seminarium stał się wskrzeszony w Wilnie Uniwesytet Stefana B atorego13, a zwłaszcza W ydział Teologiczny14. Początki W ydziału Teologicznego były skromne. Jego zorganizow a­ nie M inisterstwo W yznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w W arszawie powierzyło ks. B. Ż o n g o ł ł o w i c z o w i , profesoro­ wi praw a kanonicznego w Seminarium Duchowym w Kownie, Akademii Duchowej w Petersburgu i wreszcie K U L 15. Pozyskał on dla W ilna profesora UJ w Krakowie ks. Z. Z i m m e r m a n n a i w Warszawie ks. B. W i l a n o w s k i e g o . Do kom itetu o r­ ganizacyjnego nadto należał ks. L. P u c i a t a, dok tor teologii i filozofii Uniwersytetu Gregoriańskiego w Rzymie, profesor Semi­ narium w Wilnie.

W ydział Teologiczny USB został oparty na wzorach: lwowskim i_ krakowskim . Tworzyło go na początku trzech ludzi: ks. B. Ż o n g o ł ł o w i c z - prodziekan i wykładowca chrześcijańskich nauk społecznych oraz ks. B. W i 1 a n o w s k i - zastępca profesora teologii fundam entalnej (w 1919 r. przeprowadzxił on przewód habilitacyjny na Uniwersytecie we Lwowie, a w 1920 r. został m ianowany profesorem nadzwyczajnym 16. Studentów w r.a. 1919/20 było zaledwie dziesięciu: pięciu księży i pięciu świeckich. Od 1920 r. na wykłady uniwersyteckie eksperym entalnie zaczęli uczęsz­ czać seminarzyści wileńscy posiadający świadectwa m aturalne .

Stopniowo na W ydział Teologiczny USB przybywali nowi praco ­ wnicy. W 1921 r. dekretem Naczelnika Państw a został m ianowany profesorem historii Kościoła tegoż W ydziału ks. C. F a 1 k o w s k i, profesor Akademii Petersburskiej i kierownik katedry historii K oś­

12 T. K r a h e ł, Schem alyzm y, s. 201.

13 Powstanie w Wilnie U niw ersytetu Stefana Batorego wyznaczają następujące daty: 28 V I I I 1919 - zatwierdzenie przez naczelnego wodza Józefa Piłsudskiego statutu uczelni i 11 X 1919 r. - uroczyste otwarcie pierwszego roku akademickiego.

14 Wskrzeszenie USB i W ydziału Teologicznego zostały szczegółowo przedstaw io­ ne w: Księga pam iątkowa ku uczczeniu C C C L rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, t.2, W ilno 1929. D o tych prac odwołują się współcześni historiografowie USB polscy (L. P i e c h n i k, T. K r a h e 1, M . K o s m a n), litewscy (K. C e p i e n e , I. P e t r a u s k i e n e , P . R a b i k a u s k a s) i piszący po rosyjsku A. B a c i s oraz R. Z i ó g ż a. Bibliografię U niw ersytetu zestawił H. B a r a n o w s k i w: Uniwersytet Wileński 1579-1979. Bibliografia za lata 1945-1982, W rocław 1983.

15 T. K r a h e 1, Żongołłowicz Bronisław (1870-1944), SPTK, t.7, W arszawa 1983 s. 501-503.

16 T. K r a h e 1, Wilanowski Bolesław (1885-1954 ), SPTK, t.7, s. 398.

17 A / Z i ó ł k o w s k i , Kwartalnik Teologiczny Wileński. Studium historycz­ no-teologiczne, Studia Teologiczne. Biał. D roh.Łom ża, 4/1986) s. 138.

10 E D W A R D O ZO ROW SK I _[6]

cioła K U L . W nowej uczelni pełnił on wiele odpowiedzialnych funkcji. W latach 1921-1923 był on prodziekanem W ydziału Teologi­ cznego, w 1926-1928 dziekanem, w 1928-1930 rektorem U niwer­ sytetu, a w 1930-1932 p ro rek to rem 18. Ks. C. F a l k o w s k i podjął w Wilnie wykłady z historii Kościoła, a od 1933 r. także patrologii. W r. a. 1938/39 pensum jego zajęć wynosiło w wymiarze tygod­ niowym: 3 godz. historii Kościoła w czasach nowożytnych, 2 godz. historii Reformacji, 2 godz. patrologii, 1 godz. prosem inarium i 2 godz. seminarium z historii K ościoła19.

W tymże samym roku (1921) Uniwersytet powierzył kierownictwo

katedry teologii m oralnej ks. Ignacem u S w i r s k i e m u

(1885-1968), doktorow i filozofii (1910) i teologii (1914 r.) na G regorianum w Rzymie, ojcu duchownem u Seminarium Mohylews- kiego, a potem profesorow i Akadem ii Petersburskiej. N a Wydziale Teologicznym w Wilnie, oprócz teologii m oralnej, wykładał on w 1.

1927-1928 teologię pastoralną, a w 1. 1928-1939 filozofię20.

W 1922 r. do grona pracow ników W ydziału wszedł L. P u c i a t a, najpierw jak o lektor języka włoskiego, potem zastępca profesora teologii pastoralnej i od 1927 r. wykładowca dogm atyki. H abilitow ał się on w 1932 r. na Uniwersytecie JK we Lwowie. W 1935 r. został m ianow any profesorem nadzwyczajnym w Wilnie. Był on znakom i­ tym dydaktykiem , w spom inanym długo przez swoich uczniów, a jednocześnie niestrudzonym społecznikiem. W wykładach korzys­ tał z zachodniej literatury21.

W 1924 r. W ydział zatrudnił dwóch nowych pracowników: ks. A leksandra W ó y c i c k i e g o (1878-1954) i ks. Pawła N o w i c ­ k i e g o (1888-1980). Pierwszy z nich, d o kto r n auk politycznych i społecznych Uniwersytetu Lowańskiego, wykładowca socjologii i ekonomii gospodarczej na K U L , otrzym ał etat profesora zwyczaj­ nego i podjął wykłady z chrześcijańskich nauk społecznych. Od 1922 r. był on posłem na Sejm RP, a w latach 1937-1939 pełnił urząd rektora U SB22. D rugi, kapłan pelpliński i d o k tor filozofii uniw er­ sytetu we Fryburgu Badeńskim, był najpierw na Wydziale zastępcą profesora, a potem po uzyskaniu w 1928 r. d o k to ratu z teologii w Wilnie i habilitacji w 1933 na UW , był kolejno docentem i profesorem nadzwyczajnym w zakresie Pisma Sw. Starego Tes­ tam entu. Specjalizował się w filozofii biblijnej23.

18 E. O z o r o w s k i, Falkowski Czesław (1887-1969), SPTK, t.5, s. 354 n. 19 C. O 1 e k s y, art. cyt., s. 127.

20 E. O z o r o w s k i, Swirski Ignacy (1885-1968) SPTK, t. 7, s. 302-304. 21 T. K r a h e 1, Puciata Leon (1884-1943), SPTK, t. 6, s. 739-741. 22 T. K r a h e l , W óycicki Aleksander (1878-1954), tamże, t. 7, s. 444-448. 23 T e n ż e , Nowicki Paweł (1888-1980), tamże, t. 6, s. 565-566.

Ks. M ichał S o p o ć k o (1888-1975) znalazł się na Wydziale w 1928 r. jak o zastępca profesora teologii pastoralnej. Był on księdzem Diecezji Wileńskiej, studiował od 1918 r. na Wydziale Teologicznym UW i w Instytucie Pedagogicznym w Warszawie. D ok to rat z teologii m oralnej zdobył w 1926 r. i w rok później został ojcem duchownym w Seminarium D uchow nym w Wilnie. H abilito­ wał się w 1934 r. na U W 24.

W 1930 r. na Wydziale Teologicznym USB znalazło się trzech nowych pracowników: ks. W ładysław S u s z y ń s k i (1898-1968), ks. Henryk H l e b o w i c z (1904-1941) i ks. W alenty U r m a n o - w i c z (1898-1969). Ks. W. S u s z y ń s k i ukończył w 1921 r. Seminarium D uchow ne w Wilnie i przyjął święcenia kapłańskie, następnie studiował na K U L , gdzie 1923 r. uzyskał stopień licencjata, po czym udał się na dalsze studia do Paryża, gdzie w Instytucie Katolickim pod kierunkiem J. M a r i t a i n a uzyskał d ok torat filozofii. N a W ydział Teologiczny przyszedł z Seminarium D uchow ­ nego, gdzie od 1928 r. wykładał filozofię i praw o kanoniczne25. Ks. H. H l e b o w i c z podjął jeszcze jak o kleryk studia na K U L (w 1924 r.), gdzie w 1928 r. zdobył stopień do k to ra teologii, a następnie udał się do Rzym u i tam na Angelicum w 1929 r. uzyskał d o k to rat filozofii. N a Wydziale wykładał teologię fundam entalną do 1936 r., kiedy to odszedł do pracy duszpasterskiej na terenie dzisiejszej Białorusi26. Ks. W. U r m a n o w i c z , absolwent W ileńskigo Seminarium, stu­ diował na K U L (licencjat teologii), w Instytucie K atolickim w Pary­ żu i na Uniwersytecie Fryburskim , gdzie w 1928 r. uzyskał d o kto rat teologii. W 1930 r. został asystentem W ydziału Teologicznego USB i prowadził wykłady z teorii poznania. W 1939 r. został zastępcą profesora przy katedrze etyki i chrześcijańskich nauk społecznych27.

Ks. W alerian M e y s z t o w i c z (1893-1982) był pierwszym uczniem USB, który został jego profesorem . H abilitow ał się w 1935 r. na podstawie pracy Dobra kościelne w Wielkim Księstwie Litewskim, w rok później otrzym ał kierownictwo katedry praw a kanonicznego, a w 1937 r. został profesorem nadzwyczajnym na Wydziale Teologi­ cznym tegoż U niw ersytetu28.

W 1936 r. profesorem nadzwyczajnym przy katedrze teologii fundam entalnej USB został ks. A ntoni P a w ł o w s k i (1903-1968),

24 T e n ż e , Sopoćko M ichat (1888-1975), tamże. t. 7, s. 146-151.

25 E. O z o r o w s k i, Suszyński Władysław (1898-1968), tamże i. 1, s. 197-198. 26 T. K r a h e 1, Hlebowicz H enryk (1904-1941), tamże t. 5, s. 541-542. 27 E. W y c z a w s k i, Urmanowicz Walenty (1898-1969) , tamże t. 7, s. 355-356. 28 K. L a n c k o r o ń s k a , Wspomnienie o ks. Walerianie M eysztow iczu, W ŁAP,

12 E D W A R D O ZO R OW SK I _[8]

kapłan warszawski, d o kto r teologii UW z 1929 r .29. W tym samym roku na takim samym etacie znalazł się na Wydziale Teologicznym USB ks. M ichał K 1 e p a c z (1893-1967), w latach 1916-1918 student Akadem ii Petersburskiej, kapłan kielecki (od 1916 r.), od 1919 r. wykładowca apologetyki, dogm atyki i historii filozofii w Semina­ rium Duchownym w Kielcach, dok to r teologii K U L (1932 r.)30 Wreszcie w 1938 r. asystentem przy katedrze dogm atyki został ks. W itold P i e t k u n (1911-1981), m agister (1937) a następnaie doktor (1939 r.) teologii U SB31. Asystentami W ydziału byli nadto: ks. Franciszek Ł y c z k o w s k i (1930-1937), ks. J. Z d a n o w i c z (1930-1939) i ks. J. Z a w a d z k i (1931-1932, 1938-1939)32. Nie pozostawili oni jednak po sobie dorobku naukowego.

Skład osobowy na Wydziale Teologicznym USB w 1939 r. przedstawiał się następująco: profesorowie zwyczajni: ks. I. Ś w i r - s k i (teologia m oralna), ks. C. F a l k o w s k i (historia Kościoła) i ks. A. W ó y c i c k i (socjologia chrześcijańska); Profesorowie nadzwyczajni: ks. P. N o w i c k i (Pismo Św. Starego Testam entu), ks. L. P u c i a t a (teologia dogm atyczna), ks. A. P a w ł o w s k i (teologia fundam entalna), W. M e y s z t o w i c z (prawo kanonicz­ ne), M. K l e p a c z (filozofia scholastyczna); docent: ks. M. Ś o - p o ć k o (teologia pastoralna); zastępcy profesorów: ks. A. C i - c h o ń s k i (Pisma Sw. Nowego Testam entu), ks. W. S u s z y ń s k i (filozofia scholastyczna); prowadzący wykłady zlecone: ks. W. U r m a n o w i c z (filozofia scholastyczna) i ks. A. K o r c i k (historia filozofii); asystenci: ks. W. U r m a n o w i c z, ks. J. Z a ­ w a d z k i i ks. J. Z d a n o w i c z . Dziekanem W ydziału był ks. I. Ś w i r s k i, prodziekanem - ks. P. N o w i c k i33.

Obok Wydziału Teologicznego USB, również Wyższe Seminarium Duchow ne w Wilnie zajmowało się przekazem wiedzy teologicznej. Przez większość okresu międzywojennego było ono ściśle związane z W ydziałem, lecz z nim się nie utożsam iało. Już w r.a. 1920/21 czterech alum nów studiowało eksperym entalnie na Wydziale. W r. 1922/23 było ich tam 4334. Związki Seminarium z Wydziałem unorm ow ał prawnie nuncjusz apostolski arcybp Wawrzyniec L a u

-29 E. O z o r o w s k i, Pawłowski Antoni (1903-1968), tamże, t. 6, s. 652-628. 30 T. K r a h e 1, Klepacz M ichał (1893-1967, tamże, t. 6, s. 77-80;

K . G r u c z y ń s k i , Biskup M ichał Klepacz 1893-1967, Łódź 1993 s. 33-41, tamże w yczerpująca literatura s. 3,03-340.

31 E. O z o r o w s k i, Pietkun W itold ( 1911-1981) , SPTK, t. 6, s. 667-669.

32 S. D ą b r o w s k i, kró tki rys historyczny U SB w Wilnie, W K AB, 5(1979) n r 4 s.

88.

33 Catąłogus ecclesiarum et cleri Archidioecesis Yilnensis, Vilnae 1939. s. 19-20. 34 B. Ż o n g o ł l o w i c z , Wydział Teologiczny U SB w okresie 1919-1929, w:

r i Reskryptem z dn. 28 IX 1925 r. N a jego mocy, wszyscy alumni, którzy posiadali m aturę, byli wpisywani do album u studentów Wydziału. Większość wykładów uniwersyteckich odbywało się w gm achu Seminarium, niektóre w pomieszczeniach uniwersytckich. Studia kończono stopniem, m agistra teologii35. W ten sposób Seminarium zachowywało autonom ię i dawało alum nom możność studiowania na poziomie uniwersyteckim.

Seminarium posiadało swój zarząd. Jego rektorem w latach 1907-1945 był ks. J. U s z y l i o (ur. 1871 r.), kapłan Diecezji Wileńskiej, m agister teologii Akademii Petersburskiej. Prowadził on w Seminarium wykłady z teologii pastoralnej i m oralnej, posługując się w tym drugim w ypadku podręcznikiem N o 1 d i n a . W icerek­ torem (inspektorem) był do 1931 r. ks. K. L u b i a n i e c (1866-1942), absolwent Seminarium W ileńskiego i Akadem ii Peters­ burskiej. Prowadził on początkowo wykłady z liturgiki, historii Kościoła i (uczył) śpiewu, potem z Pisma Św., archeologii biblijnej i prwa kanonicznego. W 1936 r. urząd w icerektora objął ks. W. S u s z y ń s k i , który już od 1928 r. wykładał w Seminarium filozofię chrześcijańską i praw o kanoniczne.

Funkcje ojca duchownego pełnili: w latach 1918-1928 ks. S. Z a w a d z k i (ur. 1876 r.), po nim do 1932 r. ks. M. S o p o ć k o (ur. 1888 r.) i następnie ks. W . U r m a n o w i c z (ur.1898) oraz od 1933 r. ks. J. E l l e r t (ur. 1894 r.). Ich rola w przekazie teologii była szczególna. Poza bowiem wykładami, prowadzili oni doroczne rekolekcje i czuwali nad codzienną m edytacją alum nów, poza tym czuwali nad seminaryjnym księgozbiorem ascetycznym, będącym do dyspozycji seminarzystów.

W 1939 r. w Seminarium wileńskim wykładali: teologię m oralną i pastoralną wspom niany już rektor ks. J. U s z y 11 o, liturgikę ks. L. P u k i a n i e c (jednocześnie prefekt alum nów), liturgię i teologię orientalną ks. J. M a r c i n o w s k i . Łaciny uczył ks. J. E l l e r t , sosyjskiego ks. M. S o p o ć k o, litewskiego W. T a s z k u n i śpiewu ks. W. R u s z n i c k i . Inne przedm ioty wykładali profesorowie uniwersyteccy37.

N auk a w Seminariuim Wileńskim trw ała 6 lat. Większość przed­ m iotów wykładano po łacinie. N auka odbywała się przez 5 dni

35 Tamże, s. 224-225.

36 R. K u ł a k, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Stefana Batorego i M etropolital­ ne Seminarium Duchowe w Wilnie w czasie I I wojny światowej, Lublin 1986 s. 24 (jest to praca m agisterska pow stała pod kirunkiem ks. dr T. K r a h e 1 a, firm ow ana przez ks. prof. d r hab. Z. Z i e l i ń s k i e g o , przechowywane w maszynopisie w Bibliotece K U L i AW SD w Białymstoku).

14 ED W A R D O ZO ROW SK I _[10]

w tygodniu i obejm owała codziennie 5 godzin (od 8.00-12.30). Obowiązywał następujący rozkład przedmiotów: rok I - logika, epistemologia, ontołogia, kosmologia, historia filozofii, język hebraj­ ski, liturgika; rok II - psychologia, teodycea, etyka, historia filozofii, język grecki, historia sztuki kościelnej, liturgika; rok III - teolęgia fundam entalna, teologia dogm atyczna, wstęp ogólny do Pisma Św., praw o publiczne, liturgika, historia Kościoła, katechetyka; rok IV - teologia dogm atyczna, teologia m oralna, Pisma Sw. Starego Testam entu, patrologia, archeologia, homiletyka; rok V - teologia dogm atyczna, teologia m oralna, Pismo Św. Nowego Testam entu, praw o kanoniczne, liturgika, historia Kościoła, hom iletyka, pedago­ gika; rok VI - teologia dogm atyczna, teologia m oralna, Pisma Sw. N. Test., praw o kanoniczne, liturgika, katolicka nauka społeczna, języki nowożytne. W ykładano nad to teologię orientalną. Łaciny uczono przez pierwsze dwa lata po godzinie każdego dnia, nadto był lektorat języka litewskiego i rosyjskiego oraz śpiew kościelny. Alumni uczęszczali na wybrane przez siebie seminarium naukowe, prow adzo­ ne przez profesorów uniwersyteckich. Z katechetyki i homiletyki mieli ćwiczenia pod okiem wykładowców tych przedm iotów. Istniało poza tym koło teologiczne .

O środowisku teologicznym wileńskim świadczą jego publikacje. Ich wykaz znajduje się w Słowniku polskich teologów katolickich, t. 5-7, pod nazwiskami poszczególnych autorów . W ynika z niego, że publikowali przede wszystkim pracownicy uniwersyteccy i prawie nic - wykładowcy tylko seminaryjni. Teologowie wydziałowi reprezen­ towali na ogół wysoki poziom , zajmowali nieraz wysokie stanow iska państwowe (np. B. Ż o n g o ł ł o w i c z i J . W i l a n o w s k i ) i koś­ cielne. Wielu z nich po wojnie zostało biskupam i (ks. I. S w i r s k i, ks. C. F a 1 k o w s k i, ks. A. P a w ł o w s k i, ks. M. K 1 e p a c z, ks. W. S u s z y ń s k i i ks. A. M o ś c i c k i). Ks. W. M e y s z t o w i c z po wyjeździe do Rzym u rozpoczął wydawanie źródeł z archiwów watykańskich dotyczących Kościoła w Polsce39. Ks. P. N o w i c k i, filolog biblijny, potwierdził swój autorytet naukow y długoletnią pracą na wydziale teologicznym UW , a potem w A T K w Warszawie. Ks. M. S o p o ć k o stał się apostołem kultu M iłosierdzia Bożego

38 Szerzej na ten tem at zob. M . K a r n a c e w i c z , Nauczanie teologii w W yższym Seminarium Duchowym w Wilnie w latach 1918-1945, W arszawa 1993. Jest to praca magisterska, pow stała pod m oim kierunkiem przy K atedrze historii teologii A TK . Jej egzemplarz w maszynopisie znajduje się w Dziekanacie Wydziału Teologicznego A TK oraz w Bibliotece AW SD w Białymstoku.

39 W. M e y s z t o w i c z założył w 1945 r. w Rzymie Instytut H istoryczny, w 1954 r. rozpoczął wydawanie rocznika Antemurale, a w 1960 r. zainicjował serię wydawniczą Elementa ad Fontium Editiones, kontynuow aną po jego śmierci przez ks. prof. D. W o j t y s k ę.

i jest kandydatem na ołtarze. Większość profesorów wileńskich przeszła przez Akadem ię Petersburską i K U L , wielu z nich studiow a­ ło na Zachodzie (Rzym, Lowanium , Paryż, Fryburg Badeński i Innsbruck).

Odbiciem ich twórczości naukowej są również skrypty. N a W y­ dziale Teologicznym w Wilnie istniała specjalna Sekcja Pom ocy

Naukowych K oła Teologów. Zajm ow ała się na sporządzaniem skryptów. Wiele z nich zaginęło, ale wiele też się zachowało. N a ich podstawie m ożna stwierdzić, że były skrypty spisywane własnoręcz­ nie przez profesorów i były takie, które słuchacze spisali na podstawie ustnych wykładów. Wymienić tu zwłaszcza należy: ks. X. F a l ­ k o w s k i e g o trzytom ow ą Historię Kościoła - skrypt sporządzony przez studentów; pięć skryptów ks. P. N o w i c k i e g o (Język

hebrajski, Język grecki, Vêtus Testamentum - introductio specialis, Exegesis Psalmorum i Species litterariae Psalmorum; ks. L. Puciaty Theologia dogmatica cz. I (De Deo Uno et Trino) i II (De Deo Uno);

skrypt ks. A. P a w ł o w s k i e g o z teologii fundam entalnej; skrypty ks. M. S o p o ć k i z homiletyki, katechetyki i pedagogiki; ks. W. U r m a n o w i c z a Zasady filo zo fii chrześcijańskiej; oraz ks. Ż o n - g o j ł o w i c z a Prawo małżeńskie4'0.

Środowisko teologiczne wileńskie posiadało swoje periotyki n a u ­ kowe. W 1923 r. ks. B. W i 1 a n o w s k i zaczął wydawać Kwartalnik

Teologiczny Wileński. W pierwszym roku wydał dwa kolejne numery,

w latach następnych po jednym . W 1926 r. z pow odu trudności finansowych Kwartalnik przestał wychodzić. M im o krótkiego okre­ su, Kwartalnik był przedsięwzięciem poważnym, dorównującym , a może pod pewnym względem przewyższającym inne periodyki teologiczne tego okresu w Polsce, jak: Polonia Sacra, Przegląd

Teologiczny czy Ateneum Kapłańskie. Było to głównie zasługą

publikujących w nim swoje prace autorów . A byli nimi: ze środowis­ ka wileńskiego - sam redaktor ks. B. W i 1 a m o w s k i, ks. C .F a 1 - k o w s k i, ks. L. P u c i a t a, ks. B. Ż o n g o 11 o w i c z, A. P a r - c z e w s k i, ks. P. N o w i c k i , A. P i g o ń , W. L u t o s ł a w s k i , ks. I. S w i r s k i, T. E. M o d e 1 s k i, C. E h r e n k r e u t z, ks. S. D o m i ń c z a k, ks. J. M a r c i n o w s k i, ks. J. Z d a n o w i c z, ks. W. M e y s z t o w i c z, ks. Z. P o m i a n i ks. P. K r a u j a 1 i s; ze środowisk spoza W ilna - k s . J . K a l l e n b a c h , k s . J . F i j a ł e k , ks. M. P ę c k o w s k i, ks. T. G 1 e m m a, ks. J. A r c h u t o w s k i, ks. K. M i c h a l s k i , o. J. A. W o r o n i e c k i, ks. J. K r u s z y ń s k i ks. R. K o n e c k i , ks. T. D ł u g o s z , ks. A. K 1 a w e k, ks. S. S z y d e l s k i , ks. J. C i e m i e n i e w s k i , ks. W. K w i a t k o w

16 ED W A R D O ZO ROW SK I [12]

s k i, ks. H. L i k o w s k i , i ks. A. Ż y c h 1 i ń s k i41. Z araz po ukazaniu się pierwszego num eru, Kwartalnik zdobył wiele pochleb­ nych opinii z całej Polski42.

G dy w 1926 r. ks. B. W i l a n o w s k i wydawał ostatni num er

Kwartalnika i wskazywał na racje jego zamknięcia, postulował

jednocześnie wydawanie nowego pisma teologicznego, które od­ pow iadałoby swemu tytułowi, wymogom W ydziału i potrzebom środowiska. Postulat ten został zrealizowany w 1932 r., kiedy to ukazał się pierwszy num er Studiów Teologicznych”. Jego redakcję stanowili pracownicy wydziałowi: ks. C. F a l k o w s k i , ks. I. S w i r s k i i ks. L. P u c i a t a . Był to periodyk ukazujący się nieregularnie, a każdy jego num er był monograficzny. W latach 1932-1938 ukazało się 10 num erów, których autoram i byli: L. P u c i a t a , J. Z d a n o w i c z , W. W o r o t y ń s k i, W. M e y s z - t o w i c z i L . P u k i a n i e c . Ks. W. M e y s z t o w i c z po zamiesz­ kaniu w Rzymie, wydał trzy dalsze tomy Studiów w latach 1943,1944 i 1947. Były one jego autorstw a i jego redakcji43. Poziom Studiów był wysoki, a zamieszczane w nich rozprawy odpowiadały wymogom m etody naukowej.

D o tej grupy należy dołączyć wychodzące od 1926 r. Wiadomości

Metropolitalne Wileńskie, przem ianowane z wydawanej od 1921 r. Kurendy Kurii Diecezjalnej Wileńskiej i pod zmienionym od 1925 r.

tytułem: Kurenda Kurii Metropolitalnej Wileńskiej. O ile ta ostatnia zamieszczała informacje ściśle urzędowe (rozporządzenia Kurii, korespondencję z władzami kościelnymi, państwowymi itp.) o tyle

Wiadomości dostarczały pom ocy duszpasterskich, informacji o życiu

Kościoła w świecie, w Polsce i w Archidiecezji, a nawet krótkie wykazy bibliografii na wybrany tem at i noty biograficzne. Wiadomo­

ści w ten sposób wkraczały również na teren naukowy. Nawiązywały

one ideowo do wydawanego drukiem w latach 1910-1915 Dwutygod­

nika Diecezjalnego Wileńskiego. W Wilnie nadto wychodził redago­

wany w latach 1921-1929 przez ks. L. Ż e b r o w s k i e g o M iesięcz­

nik Kapłański oraz od 1929 r. tygodnik N asz Przyjaciel, który w 1936

r. zlał się z wydawanym przez Akcję K atolicką Tygodnikiem Katolic­

kim i otrzym ał tytuł Tygodnik Katolicki - N asz Przyjaciel. Wiele

parafii Archidiecezji wydawało swoje pisma, z których m ożna

41 M onografią Kwartalnika jest praca ks. A. Z i ó ł k o w s k i e g o tu już cyto­ wana. Pow stała pod moim kierunkiem , a au to r otrzym ał za nią stopień magistra teologii.

42 Tamże, s. 162.

43 W ykaz poszczególnych tom ów znajduje się w: E. O z o r o w s k i, Od Redakcji, Studia Teologiczne. Biał. D roh. Łomża, 1(1983) s. 3.

wymienić Jutrzenkę Białostocką, redagow aną przez ks. A. A b ­ r a m o w i c z a przy parafii św. Rocha w B iałym stoku44.

Prawdziwy rozwój w teologii w Archidiecezji Wileńskiej w okresie międzywojennym stał się możliwy dzięki mądrej postawie bp. Jerzego M a t u l e w i c z a i abpa R om ualda J a ł b r z y k o w s k i e g o . W idać ją było już przy zakładaniu W ydziału Teologicznego na USB i w wiązaniu z nim Sem inarium W ileńskiego oraz potem w różno­ rakich akcjach pasterskich. Spośród nich niewątpliwie szczególną rangę posiada odbyty w 1931 r. Synod Archidiecezjalny Wileński. Arcybiskup przed jego rozpoczęciem m.in. wygłosił kazanie, które w d ruku otrzym ało tytuł: Kapłan - mąż gruntownej nauki45. Pow ołu­ jąc się na Pismo Św. i Tradycję, dostojny kaznodzieja wykazywał, że kapłan jako liturg i apostoł obowiązany jest być mężem gruntownej

nauki i że jeśli o to się nie stara wtedy zwykle p rzy spełnianiu swych istotnych obowiązków wpada w beznadziejną rutynę, i w stan opłakania godnej oziębłości, pociągającej za sobą ja k najsmutniejsze następstwa: rozwiązłość obyczajów, błędnowierstwo, a nawet zupełną niewiarę, ustawiczną zniewagę Boga i zgorszenie wielu46. Statuty synodalne

szczegółowo już określały sposoby pobierania nauk teologicznych: na Wydziale i w Sem inarium oraz w pierwszych latach po otrzym aniu święceń; mówiły o egzaminach, rekolekcjach, bibliotekach pryw at­ nych, parafialnych i dekanalnych, o duchu tych nauk i o potrzebie stałej formacji .

III. O K R ES II W O JN Y ŚW IA TO W EJ

W ybuch II wojny światowej zakłócił nauczanie teologii w A rchi­ diecezji Wileńskiej. Początkow o nie zanosiło się na większe zmiany. D nia 1 IX 1939 r. rektor USB, ks. A. W ó y c i c k i przekazał swój urząd profesorowi praw a S. E h r e n k r e u t z o w i i wyjechał do Warszawy, gdzie pozostał do końca wojny. Dziekanem W ydziału Teologicznego został ks. M. K 1 e p a c z. W październiku t.r. Uniwe­ rsytet zainaugurow ał nowy rok akademicki. Działalność jego nie trw ała jednak długo, już bowiem 15 X II 1939 r. decyzją rządu litewskiego Uniwersytet został zamknięty, a w jego miejsce władze litewskie zaczęły organizować w Wilnie Uniwersytet Litewski. Z K o ­

44 Inform acje te zebrał J. K r a ś n i c k i , art. cyt., s. 227-230.

45 Synodus Archidioecesana Yitnensis, Vilno 1932 s. LI-LIV. 46 Tamże, s. LIV

47 Postanow ienia w tej sprawie znajdują się zwłaszcza w rozdz. V III (De scientia colenda) statuty 113-114. Zob. też: S. S t r z e l e c k i , Ciągła form acja kapłańska w świetle Wileńskiego Synodu Archidiecezjalnego z 1931 r., W K AB, 8(1982) n r 2 s. 88-108.

18 E D W A R D O ZO R OW SK I _[14]

wna przeniesiono do W ilna wydziały: hum anistyczny i prawny, potem dodano jeszcze inne. Rektorem nowej uczelni został prof. M ichał B i r ź i ś k a48.

Ani władze USB, ani ludność polska nie pogodziły się z tą sytuacją. Uniwersytet rozpoczął, chociaż na krótko, nauczanie potajemne. W ydział Teologiczny USB działał w obrębie W ileńskiego Semina­ rium. Pracownicy wydziałowi byli jednocześnie pracow nikam i semi­ naryjnymi. Obie te instytucje zachowały jednak własną odrębność. M im o trudności politycznych i m aterialnych rok akademicki 1939-1940 zarów no na W ydziale, jak i w Seminarium przebiegał w m iarę spokojnie. W ydano w nim 24 dyplomy magisterskie z datą sprzed 15 X II 1939 r.49. W. P i e t k u n obronił w tym czasie swoją rozprawę doktorską n t. Racja wewnętrzna rozwoju i niezmienności

przedmiotowej depozytu wiary50.

W dniu wybuchu wojny klerycy Seminarium W ileńskiego byli na wakacjach. R ektor Seminarium ks. J. U s z y 11 o nadał 1 4 IX 1939 r. przez Polskie R adio W ilno kom unikat o przyspieszonym rozpoczę­ ciu zajęć w Seminarium. Jednak alum ni spoza Archidiecezji W ileńs­ kiej (z Pom orza, W ielkopolski i M ałopolski), a także liczni z terenu Archidiecezji nie usłyszeli tego kom unikatu i nie przybyli na czas. W ielu nie mogło tego uczynić z pow odu działań wojennych. W Wilnie znowu wojna zastała wielu alum nów z innych seminariów. Dołączyli oni do alum nów Sem inarium W ileńskiego i w ten sposób nowy rok seminaryjny 1939/1940 rozpoczęło ok. 90 alumnów. W 1940 r. 17 z nich przyjęło święcenia kapłańskie, a 12 uzyskało stopień m agistra teologii51.

Skład osobowy W ydziału i Seminarium przedstawiliśmy w poprze­ dnim rozdziale. Za wyjątkiem ks. W. M e y s z t o w i c z a , który wyjechał do domu, inni prowadzili swoje zajęcia. W ykładano po łacinie według przedwojennej ratio studiorum i regulaminu seminaryjnego. Formacja alumnów była trojaka: intelektualna, duchowa i pastoralna.

R ok 1940/41 był trudniejszy od poprzedniego. W ładze litewskie dążyły do zamknięcia Seminarium Wileńskiego i utworzenia semina­

48 Szerzej na ten tem at: T. K r a h e 1, Wileńskie Seminarium Duchowne w czasie II wojny światowej, W KAB, 8(1982) n r 1 s. 106-114;

R. K u ł a k , Wydział Teologiczny USB i Metropolitalne Seminarium Duchowne w Wilnie w czasie I I wojny światowej, Lublin 1986 s. mpsu 138, praca m agisterska przyjęta przez W ydział Teologiczny K U L.

R. K u ł a k, tamże, s. 15.

50 D yplom doktorski ks. W. P i e t k u n a nosi datę 1 X II 1939 r. O brona jednak odbyła się praw dopodobnie później. E. O z o r o w s k i Pietkun W itold (1911-1981), SPTK, t. 6, s. 667-669.

51 T. K r a h e 1, Archidiecezja Wileńska, w: Zycie religijne w Polsce p od okupacją 1939-1945, K atow ice 1992, s. 24.

rium zbiorczego dla całej Litwy w Kownie. O dw ołania władz seminaryjnych wileńskich na szczęście ham ow ały wykonanie tego planu. Pogarszał się stan m aterialny W ydziału i Seminarium. P raco­ wnikom wydziałowym przestano wypłacać pensje państwowe, zajęto na inne cele częściowo budynek seminaryjny, zabrano gospodarstwo seminaryjne w Narucewiczach i Trynopolu. Podstaw ą utrzym ania stały się składki z parafii: pieniężne i w naturze. M im o tych trudności ukończono rok akadem icki 1940/41 i wyświęcono 15 nowych kapłanów 52.

Nowy rok akadem icki 1941/42 rozpoczęto jak zwykle we wrześniu. D o alum nów Archidiecezji Wileńskiej dołączyli niektórzy z Diecezji Pińskiej i Warszawskiej. N a pierwszym ro k u było 32, w tym 4 ze Zgrom dzenia Księży M isjonarzy53. Nie dane było im jednak w prze­ widzianym czasie dokończyć studiów. Bowiem dnia 3 III 1942 r. gestapo i tajna policja litewska zam knęła Seminarium, a profesorów i alum nów osadziła w więzieniu na Łukiszkach. Aresztowania uniknęli: ks. I. S w i r s k i, ks. M. S o p o ć k o i ks. W. R u s z n i k - c k i oraz niektórzy alum ni, którzy w tym czasie byli poza Sem ina­ rium. Los aresztowanych profesorów i alum nów był różny. Przeszli oni przez więzienia, obozy pracy. Wielu alum nów wywieziono na roboty do Niemiec. Ks. L. P u c i a t a swój pobyt w więzieniach przypłacił życiem 12 VII 1943 r., wkrótce po zwolnieniu go z obozu w Szałtupiu koło K ow na54.

Po zamknięciu Polskiego Sem inarium W ileńskiego i po inter­ now aniu 22 III 1942 r. abpa R. J a l b r z y k o w s k i e g o , adm inist­ rato r apostolski Archidiecezji Wileńskiej bp M. R e i n i s powziął myśl założenia w Wilnie Seminarium W ileńskiego. N a jego siedzibę obrał klasztor sióstr bernardynek przy kościele św. M ichała. Internat zaś umieścił w klasztorze ojców karm elitów. Profesorów sprowadził w większości z Litwy Kowieńskiej. Byli oni przeważnie Litwinami. W yjątej stanowili ks. K. K u ł a k i ks. A. S t a n k i e w i c z, którzy podali się za Białorusinów. Także klerycy musieli być narodow ości litewskiej. Większość z nich przywieziono z seminariów w Kownie i Telszach. Znaleźli się też w tym Sem inarium litewscy alumni z zamkniętego sem inarium i ci, którzy podali się za Litwinów. Rektorem Seminarium Litewskiego został ks. W. T u ł a b a, wice­ rektorem -* ks. W. T a s z k u n, ojcem duchownym - ks. A. D ą b r o w s k i . Śpiewu uczył ks. F. B i e 1 a w s k i. Seminarium to

52 Święceń kapłańskich w r. a. 1940/41 udzielano dwa razy: 8 X II 1940 - dwom salezjanom i 20 IV 1941 r. - 12 diakonom Archidiecezji Wileńskiej. R. K u ł a k ,

Wydział Teologiczny, s. 52; T. K r a h e 1 Archidiecezja Wileńska, s. 25. 53 T. K r a h e 1, tamże, s. 25.

20 E D W A R D O ZO R OW SK I _[16]

rozpoczęło swoją działalność 28 IX 1942 r., i prowadziło ją do 18 III 1943 r., kiedy to zostało zam knięte przez władze niemieckie, w dzień po zlikwidowaniu Uniwersytetu Litewskiego. Alum ni odtąd pryw at­ nie zaczęli przygotowywać się do święceń. Po uwięzieniu abpa M. R e i n i s a, władze niemieckie zgodziły się na wznowienie w dniu 18 X 1944 r. działalności Seminarium. W nowym roku akadem ikim pobierało naukę w Seminarium 49 alum nów, z których 6 przyjęło święcenia kapłańskie. W sumie podczas okupacji w Wilnie wy­ święcono ok. 50 neoprezbiterów 55. Inni alum ni Seminarium W ileńs­ kiego, którzy nie zostali aresztowani lub którym udało się zbiec z tran sp o rtu do więzień i na roboty do Niemiec, kończyli studia seminaryjne w innych diecezjach. Wielu z wywiezionych na przym u­ sowe roboty przeszło przez studia rzymskie. W racając do A r­ chidiecezji wnosili oni zdobytą wiedzę i pom nożone doświadczenie.

IV. CZASY PO II W O JN IE ŚW IA TOW EJ

Po wyzwoleniu W ilna latem 1944 r. spod okupacji hitlerowskiej, wrócił do niego z internow ania abp R. J a ł b r z y k o w s k i i przy­ stąpił do reaktywow ania Seminarium Duchow nego oraz W ydziału Teologicznego USB. Sytuacja była trudna, gdyż na skutek działań wojennych ucierpiały mocno: budynek seminaryjny i mieszkania profesorów. W nowych w arunkach rektorem seminarium był nadal ks. J. U s z y 11 o, wicerektorem został ks. U r m a n o w i c z, ojcem duchownym - ks. J. E 11 e r t, a prefektem - ks. A. M o ś c i c k i (ur. 1898). Ten ostatni, kapłan wileński absolw ent Uniwersytetu Poznań­ skiego i d oktor USB, działacz społeczny, więzień Łukiszek i obozów w W iłkowiszkach oraz w Szałtupiu, wszedł do zarządu seminaryj­ nego spoza jego dotychczasowego grona i rozpoczął wykłady z praw a publicznego, nauk społecznych, ontologii, pedagogiki i katechety­ k i55. Liczba alum nów stopniow o wzrastała. W styczniu 1945 r. było ich 73. W większości byli to Polacy. Niewielki procent stanowili Litwini i Białorusini. W śród nich ok. 10 należało do zgrom adzeń zakonnych56.

Ten stan rzeczy trw ał niedługo, gdyż 2 0 II 1945 r. władze litewskie zamknęły seminarium i nakazały profesorom oraz alum nom opuścić teren Litwy. Z zarządzenia abpa R. J a ł b r z y k o w s k i e g o Seminarium i W ydział Teologiczny przeniosły się do Białegostoku. Już w m arcu 1945 r. przybyli do Białegostoku prefekt seminarium

55 E. O z o r o w s k i, Profesorowie, w: Archidiecezjalne W yższe Seminarium D u­ chowne w Białymstoku, Białystok 1981 s. 87

ks. A. M o ś c i c k i i p ro k u rato r J. K r a s s o w s k i i tu po rozmowie z dziekanem ks. A. C h o d y k ą oraz władzami m iasta w ybrano na siedzibę Seminarium oraz W ydziału dom Braci św. Józefa przy ul. Słonimskiej 8. Kolejnymi transportam i przybywali do Białegostoku profesorowie oraz alumni Wileńskiej Uczelni (abp R. J a ł b r z y k o w s k i przybył do Białegostoku 15 VII 1945 r.)57. D nia 30 IV t.r. odbyła się pierwsza sesja profesorów , na której ustalono, że uroczysta inauguracja W ydziału i Sem inarium odbędzie się 8 V 1945 r.

1. Wydział Teologiczny USB

Jakkolw iek W ydział Teologiczny USB już w czasie wojny był ściśle związany z Wyższym Seminarium Duchow nym i w tym związku rozpoczął również swoją działalność w Białymstoku, to jednak zachowywał swoją osobowość praw ną i odrębność w działaniu. W yrażała się ona głównie w staraniach o legalizację W ydziału przez M inisterstwo Oświaty i przez akty specyficzne i Wydziałowe, różne od aktywności seminaryjnej.

W pierwszym w ypadku rozm owy z M inisterstwem prowadzili dziekan W ydziału ks. M. K 1 e p a c z i prodziekan ks. I. S w i r s k i oraz osobiście arcybp R. J a ł b r z y k o w s k i .

Początkow o dążono do uznania W ydziału Teologicznego jako takiego w Białymstoku, potem o przyłączenie go do now opow s­ tającego Uniwersytetu Toruńskiego, do którego przeszło wielu profesorów wileńskich. Wszystkie te próby zakończyły się niepow o­ dzeniem. Jakkolw iek pracow nikom wydziałowym wileńskim wy­ płacano przez jakiś czas pensje za pośrednictwem kwestury U niwer­ sytetu W arszawskiego, to jednak ostatecznie nie chciano uznać ich działalności w Białym stoku jako wydziałowej. W 1948 r. władze polityczne zakazały profesorom białostockim występowania w imie­ niu W ydziału Teologicznego USB. W ładze kościelne na to nie wyraziły zgody i jeszcze w „Spisie duchow ieństw a” z 1949 r. wymieniały W ydział Teologiczny. Potem działał on w ukryciu do 1951 r .58.

D o upadku W ydziału przyczyniło się także odchodzenie jego dotychczasowych pracow ników i nieuznawanie przez rząd nowych prom ocji wydziałowych. I tak ks. A. W ó y c i c k i, po spędzeniu okupacji w W arszawie, nie przybył do Białegostoku, m imo że nadal

57 E. O z o r o w s k i, Profesorowie, s. 68.

58 Szczegółowo na ten tem at pisze: S. H o ł o d e k, Wydział Teologiczny USB w Białymstoku (1945-1951), Studia Teologiczne, 10/1992/ s. 119-126.

22 ED W A R D O ZO ROW SK I [18]

figurował jak o profesor W ydziału. Podjął on natom iast pracę na W ydziale Teologicznym UW i w Wyższym Seminarium Duchownym w Warszawie. Ks. I. S w i r s k i został 30 III 1946 r. m ianowany biskupem ordynariuszem diecezji siedleckiej i po konsekracji 30 VI t.r. w prokatedrze białostockiej przeniósł się do Siedlec. To samo stało się z ks. M. K l e p a c z e m , który 20 X II 1946 r. został biskupem łódzkim, i z ks. C. F a 1 k o w s k i m, który 24 II 1949 r. został m ianowany na stolicę biskupią w Łomży. Ks. A . P a w ł o w - s k i wykładał w Białymstoku do końca roku 1945, potem przeniósł się do W arszawy, gdzie na Wydziale Teologicznym miejscowego Uniwersytetu otrzym ał kierownictwo katedry teologii dogmatycznej. W 1950 r. został m ianowany biskupem włocławskim., święcenia przyjął 27 X II 1952 r. w katedrze siedleckiej. Ks. P. N o w i c k i wykładał w Białymstoku do 1948 r., po czym przeniósł się na Wydział Teologiczny UW , a w 1954 r. przeszedł do ATK. W Białymstoku pozostali: ks. W. S u s z y ń s k i na etacie zastępcy profesora Filozo­ fii; ks. M. S o p o ć k o (od 1947 r.) jak o docent; ks. W. U r m a n o - w i c z jako zastępca profesora teologii; ks. A. C i c h o ń s k i (od 1946 r.) jak o zastępca profesora Nowego Testam entu; i ks. W. P i e t k u n jak o starszy asystent przy katedrze teologii dogm atycz­ nej59.

M im o trudnych w arunków m aterialnych i sprzeciwu władz p ań st­ wowych W ydział Teologiczny w Białym stoku nie zaniechał swojej działalności. Prowadził on ją w oparciu o następujące katedry: dwie filozofii chrześcijańskiej i po Je d n e j z teologii fundam entalnej, teologii dogmatycznej, Pisma Św. Starego i Nowego Testam entu, praw a kanonicznego, teologii moralnej, teologii pastoralnej, soc­ jologii i historii Kościoła.

W wymienionym okresie przeprow adzono na Wydziale Teologicz­ nym w Białym stoku dwie habilitacje: ks. W. U r m a n o w i c z a i k s . W. S u s z y ń s k i e g o . Pierwszy, poza posiadanym już dorobkiem naukowym , napisał rozprawę nt. Pochodzenie zwierz­

chności państwowej i je j piastunowie. Recenzentami pracy byli: ks. A.

W ó y c i c k i, ks. I. S w i r s k i i ks. P. N o w i c k i . K olokwium habilitacyjne odbyło się 30 IV 1946 r. w gm achu AW SD w Białyms­ toku. Po pozytywnym wyniku głosowania, skierowano pismo do ks. abpa R. J a ł b r z y k o w s k i e g o , a dokum entację przewodu do M inisterstwa Oświaty, z prośbą o zatwierdzenie habilitacji. M inister­ stwo jednak 27 IX 1946 r. wniosek R ady W ydziału odrzuciło, tak że ks. W. U r m a n o w i c z powtórzył swój przewód habilitacyjny 23 VI 1947 r. na Wydziale Teologicznym U W 60.

59 Tamże, s. 126-132. 60 Tamże, s. 131.

Ks. W. S u s z y ń s k i napisał rozprawę pt. Idea Boga w filo zo ficz­

nym rozwoju św. Augustyna. Przedstawił ją wraz z dorobkiem

naukowym Radzie W ydziału z prośbą o dopuszczenie go do kolokwium habilitacyjnego. Odbyło się ono 22 VI 1946 r. w gm achu Seminarium. Recencentami byli: ks. M. K l e p a c z , ks. I. S w i r - s k i i ks. C. F a l k o w s k i . Kolokwium przebiegało sprawnie, wynik głosowania był pozytywny. M inisterstwo jednak i tym razem nie udzieliło zatwierdzenia, a ks. W. S u s z y ń s k i nie powtórzył swego przewodu na U W 61.

Poza tym R ada Wydziału Teologicznego w Białym stoku nadała 17 VI 1946 r. d o k to rat ks. M. K a l i n o w s k i e m u na podstawie egzaminu i pozytywnie ocenionej dysertacji pt. Sprawiedliwość ja ko

zasada katolickiej nauki społecznej, a 15 IV 1947 r. - bpowi M.

K l e p a c z o w i d o k tao rat honoris causa. W okresie białostockim W ydziału wydano 6 dyplomów m agistra teologii, profesorów zaś proszono o opinię przy awansach naukowych na innych uczelniach w Polsce62.

2. Archidiecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne

Kiedy 8 V 1945 r. Sem inarium Wileńskie inaugurow ało swój pierwszy rok pracy w Białymstoku, stanęło wobec trudności ekono­ micznych, lokalowych i politycznych, a co za tym idzie - wobec niepewości swego jutra. Białystok wyszedł z zawieruchy wojennej w 70% zniszczony. Przemysł legł w gruzach, w mieście nie było kom unikacji, a ludność żyła w skrajnej biedzie63. M im o to, trudności m aterialne pokonano stosunkow o szybko. U dało się uruchom ić zbiórki pieniężne i w naturze, które na bieżąco zaspakajały potrzeby Seminarium. Gorzej było z podatkam i, nakładanym i przez władze państwowe. Były one tak wielkie, że Seminarium, nie mogło ich spłacić. W ładze przysyłały upom nienia, stosowały akcje represyjne, a w 1960 r. przeprowadziły nawet zajęcie siłą części m ajątku seminaryjnego (zabrano świnie z gospodarstw a seminaryjnego i for­ tepian). Wcześniej, zażądały zlikwidowania Seminarium do 29 IX 1950 r. i tylko stanowcza postaw a abpa R. J a ł b r z y k o w s - k i e g o oraz porozum ienie między Rządem a Kościołem nie p o ­ zwoliły zrealizować tego żądania. Ciężkim byl też byt profesorów seminaryjnych. Mieszkali oni w większości rozrzuceni po mieście

61 Tamże, s. 133. 62 Tamże s. 133-135.

63 Zob. H. C h r u ś c i e l , Czterdziestolecie istnienia Wileńskiego Seminarium Duchownego w Białymstoku, W KAB, 13/1987/ nr 1 s. 83.

24 ED W A R D O ZO ROW SK I _[20]

w jednoizbowych pomieszczeniach i do 1950 r. nie otrzymywali żadnego wynagrodzenia.

Budynek, który Seminarium wydzierżawiło od Braci św. Józefa przy ul. Słonimskiej 8 na 15 lat z możliwością dalszego przedłużania dzierżawy, był zdewastowany i właściwie nie nadaw ał się na Siedzibę Seminarium. Był w nim młyn, piekarnia, sklep. Nie miał w ogóle przyległego terenu rekreacyjnego. Jedynie posiadał piękną, prze­ stronną kaplicę. Z tego względu już w 1946 r. przeniesiono 11 alum nów do plebanii poprotestanckiej przy ul. W arszawskiej 46. W zrost liczby alum nów spowodował, że jesienią 1950 r. na potrzeby Seminarium oddano budynek przykościelny przy ul. T raugutta 25. Latem 1961 r. władze państwowe siłą eksmitowały Seminarium z budynku przy ul. Słonimskiej 8, przydzielając m u w zamian pomieszczenia Sióstr Pasterzanek przy ul. Orzeszkowej 5, zajmowane dotąd przez Państwowy D om Dziecka. Od tego czasu, rektorat Seminarium, sale wykładowe, kuchnia i refektarze znajdowały się przy ul. W arszawskiej, zaś internaty alum nów - przy ul. Orzeszkowej i T raugutta. Dwa razy każdego dnia seminarzyści wędrowali ze swoich internatów do budynku przy ul. W arszawskiej. W ykłady mieli w ciasnych i zimnych salach. W tzw. auli pod kościołem św. W ojciecha siedzieli na betonie, zakładając zimą na nogi „w alonki” . Starania kolejnych rządców Archidiecezji - ks. abpa R. J a ł b - r z y k o w s k i e g o , ks. prałata, a potem bp. A. S a w i c k i e g o , ks. bp. W. S u s z y ń s k i e g o i ks. bp. H. G u l b i n o w i c z a - u władz państwowych o pozwolenie na budowę Seminarium spełzły na niczym. D opiero bp E. K i s i e l o w i , po wielokrotnych zabie­ gach w Urzędzie do Spraw W yznań w W arszawie i w Sejmie, udało się uzyskać 31 I 1980 r. decyzję W ojewody Białostockiego, zezwalającą na budowę internatu Seminarium. Rektorem w tym czasie był bp E. O z o r o w s k i , a prokuratorem - ks. prał. T. K r a w c z e n k o , Zezwolenie to pociągnęło potem dalsze decyzje.

W latach 1980-1990 wybudow ano internat seminaryjny i salę gimnastyczną, odrestaurow ano od piwnic^tzw. biały dom, w którym zamieszkali profesorowie Seminarium, oraz przeprow adzono re­ m ont budynku bibliotecznego, w którym nadto znajdują się sale wykładowe i m ieszkania księży profesorów. W ten sposób zakończył się długi okres borykania się z trudnościam i lokalowymi. I mimo, że teren przy ul. W arszawskiej 46, na którym znajdują się budynki seminaryjne, jest bardzo mały (nie m a żadnego terenu rekreacyjnego ani zaplecza gospodarczego), działanie Seminarium odbywa się bez

64 J. P a n k i e w i c z, Dzieje, w: Archidiecezjalne W yższe Seminarium Duchowne w Białym stoku, Białystok 1981 s. 19.

zakłóceń. Praca ta biegnie głównie w następujących kierunkach: zdobywanie wiedzy, formacji duchowej i pastoralnej65.

Kształcenie seminaryjne norm ują: statut, regulamin i ratio studio-

rum. Początkow o w Białym stoku trzym ano się zasad, którym i

Seminarium kierowało się w Wilnie. W 1952 r. dokonano reformy statutu i regulam inu66. Szersze zmiany przyniósł Sobór W atykański II, zwłaszcza przez wydany w 1965 r. dekret o formacji kapłańskiej

Optatam totius. W jego następstwie K om isja Episkopatu Polski do

Spraw Seminariów Duchow nych opracow ała w 1967 r. nową Ratio

studiorum. W Białym stokiu owe wytyczne przyjęto w 1968 r.

Ujednolicały one tok wykładów i sposób formacji seminaryjnej. Odrębności tworzyli ludzie: m oderatorzy i profesorowie.

W 1945 r. zarząd Sem inarium stanowili: rek to r - ks. I. S w i r s k i (teologia m oralna, psychologia); wicerektor - ks. W. S u s z y ń s k i (prawo kanoniczne, kosm ologia i historia filozofii); prefekt - ks. A. M o ś c i c k i (katolicka nauka społeczna, praw o publiczne, pedago­ gika); ojciec duchowny - ks. S. S i e 1 u k (liturgika, teologia ascetycz­ na, teologia orientalna). W ykładali nadto następujący profesorowie: ks. arcybiskup R. J a ł b r z y k o w s k i teologię pastoralną i medyc- nę pastoralną; ks. C. F a 1 k o w s k i - historię Kościoła, patrologię i homiletykę; k s M. K l e p a c z - teologię fundam entalną, teologię dogm atyczną, ontologię i teodyceę; ks. P. N o w i c k i introdukcję biblijną, Pismo Św. Starego i Nowego Testam entu, archeologię, język hebrajski, grecki i łaciński; ks. W. U r m a n o w i c z - teologię m oralną ogólną, logikę, kryteriologię, etykę; ks. W. R u s z n i c k i -ła c in ę , katechetykę i śpiew67. 0 większości z nich była już mowa. Tu zatrzym ajm y się przy niektórych.

Obecność ks. abpa R. J a ł b r z y k o w s k i e g o (+ 1 9 5 5 ) jako profesora w Sem inarium była obustronnie korzystna. Arcybiskup, absolwent Akadem ii Petersburskiej, profesor i wicedyrektor Semina­ rium w Sejnach, a następnaie rektor Sem inarium w Łomży, or­ dynariusz łomżyński i m etropolita wileński, wnosił do Seminarium Białostockiego swoją wiedzę i doświadczenie pasterskie68. Sam zaś miał możność bliższego poznania alum nów - przyszłych swoich kapłanów i obcowania z profesoram i, co przyczyniało się wydatnie

*___

65 W edług Pastores dabo vobis w sem inarium duchow nych odbywa się czw oraka formacja: ludzka, intelektualna, duchow a i pastoralna.

66 W 1979 r. przeprow adzono reformę regulam inu seminaryjnego. Z ostał on w tymże roku zatwierdzony przez ordynariusza Archidiecezji ks. bp. E. K i s i e l a , przygotowany też został projekt zm ian statutu Seminarium. N ie został on jednak przyjęty przez sesję profesorów . A ktualnie statut i regulam in wymagają odnowy.

J. P a n k i e w i c z , Dzieje, s. 22.

68 T. K r a h e 1, Jałbrzykowski Romuald, w: A W SD w Białymstoku, s. 67-77, tamże obfita literatura.

26 ED W A R D O ZO ROW SK I [₂₂]

do um acniania w spólnoty seminaryjnej. Ks. A. M o ś c i c k i już w czasie II wojny światowej wszedł do grona profesorów seminaryj­ nych. Po wojnie wykładał: w latach 1945-1948 pedagogikę i kateche­ tykę, w 1945-1952 katolicką naukę społeczną, praw o publiczne i ekonomię, w 1949-1952 ontologię. D nia 14 X II 1951 został prekonizow any biskupem tytularnym D oary i pomocniczym bp. C. F a l k o w s k i e g o w Łomży. Święcenia biskupie przyjął 25 II 1952 r. Zm arł 25 XI 1980 r. w Łom ży69. Ks. S. S i e l u k ukończył Seminarium Duchowne w Wilnie. W 1928 r. przyjął święcenia kapłańskie, po uzyskaniu m agisterium na Wydziale Teologicznym USB. W Białymstoku, poza wykładami, pełnił obowiązki dyrektora Stowarzyszenia Unii Apostolskiej Kleru, egzam inatora prosynodal- nego, cenzora ksiąg, prom o to ra sprawiedliwości w Sądzie Arcybis­ kupa i spowiednika sióstr. Z m arł 11 I 1960 r.70. Ks. W. R u s z n i - c k i uczył w Białym stoku (w różnych latach) - oprócz śpiewu - katolickiej nauki społecznej, katechetyki, wybranych zagadnień m arksizm u-leninizmu, języka hebrajskiego i łacińskiego oraz litur­ giki. Zm arł 13 VI 1971 r / 1.

Odchodzenie profesorów seminaryjnych do posługi biskupiej oraz ich śmierć zmuszała zarząd Seminarium do szukania zastępców. Nie zawsze jednak udawało się ż:naleźć kandydatów , którzy mieliby odpowiednią wiedzę i autorytet. Stąd też powierzano wakujące etaty zatrudnionym już w Seminarium pracow nikom . Praktyka ta zresztą stosow ana była w większości seminariów duchownych w Polsce. W Białym stoku jednak podstaw owe przedm ioty - jak nauki biblijne, teologię dogm agtyczną, teologię m oralną, apologetykę i historię K ościoła - starano się powierzać fachowcom.

Jak już w spom niano, wykłady z Pisma Św. Starego i Nowego Testam entu podjął w Białym stoku ks. prof. P. N o w i c k i. W 1946 r. wrócił z W orkuty do Białegostoku ks. A. C i c h o ń s k i i objął wykłady w Seminarium z Pisma Św. Nowego Testam entu, archeo­ logii i historii sztuki kościelnej. Ks. A. C i c h o ń s k i ukończył studia w Seminarium W ileńskim i Akadem ii Petersburskiej, gdzie w 1913 r. uzyskał stopień m agistra teologii72. Po przeniesieniu się w 1948 r. ks. prof. P. N o w i c k i e g o do W arszawy, ks. A. C i c h o ń s k i przejął po nim również wykłady ze Starego Testam entu. W ykładał Stary Testam ent do 1967 r., archeologię do 1972 r., historię sztuki kościelnej do 1973 r. i Nowy Testam ent do

69 E. O z o r o w s k i, Profesorowie, s. 88; H. G u 1 b i n o w i c z, Homilia, W KAB, 7 (1981) n r 2 s. 139-144.

E. O z o r o w s k i, tamże, s. 114. 71 Tamże, s. 113.

1974 r .73. W latach 1952-1968 był wicedyrektorem Seminarium, a w latach 1968-1972 - rektorem ; Zm arł 6 IV 1975 r. w Białymstoku. W swoich w ykładach z Pisma Św. trzym ał się łacińskich podręcz­ ników M e r k a , C o r n e l e g o i P r a d o , uwzględniał też bieżącą literaturę biblijną. Regularnie uczestniczył w zjazdach biblijnych, śledził wypowiedzi Stolicy Apostolskiej, dotyczące Pisma Św. W y­ kładał część m ateriału po łacinie, większość po polsku. D użo uwagi poświęcał zagadnieniom wstępnym, ale też zajmował się egzegezą niektórych tekstów biblijnych.

W1967 r. wykłady ze Starego Testam entu przejął ks. S. S t r z e - 1 e c k i, ojciec duchowny Seminarium od 1964 r. Był on absolwentem K U L , gdzie w 1960 r. uzyskał licencjat na podstaw ie pracy Przyjaźń

w Księdze Mądrości Ben Sir acha i w 1964 r. d o k to rat w oparciu

0 rozpraw ę pt. Wzajemne obowiązki małżonków w E f 5,22-2314'. Jakkolwiek ks. S. S t r z e l e c k i studiował na kierunku teologii m oralnej i za m istrza miał ks. prof. W. P o p 1 a t k a, to jednak przez swoje prace m ocno tkwił w Piśmie Św. N ad to , po uzyskaniu d oktoratu, przez rok czasu uczęszczał na zajęcia na kierunku biblijnym K U L. M ożna więc powiedzieć, że przygotowanie do wykładów w Seminarium miał dobre.

W 1974 r. w wykładach z Nowego Testam entu ks. A. C i c h o - ń s k i e g o zastąpił k s . T . P a p r o c k i . M iał on za sobą długotrwałe studia biblijne: w latach 1953-1954 na W ydziale Teologicznym UW 1 w latach 1955-1963 na K U L , pod kierunkiem księży profesorów E. D ą b r o w s k i e g o i F. G r y g l e w i c z a 75. I chociaż edukację swą uwieńczył on jedynie stopniem licencjata teologii, to jednak posiadał obszerną wiedzę biblijną, k tó rą przekazywał z pokornym krytycyzmem. W latach 1976-1978 uczył on n adto seminarzystów języka hebrajskiego.

Po śmierci ks. T. P a p r_o c k i e g o w 1989 r., wykłady z Nowego Testam entu podjął ks. H. Ż u k o w s k i, absolw ent A TK , przygoto­ wujący pracę doktorską pod kierunkiem ks. prof. J. Ł a c h a .

W ykłady z teologii dogmatycznej prowadził przez kilka miesięcy 1945 r. ks. prof. A. P a w ł o w s k i, po nim do 1947 r. ks. prof. M. K l e p a c z . W tymże roku, po pobycie w więzieniach i obozach pracy przybył do Białegostoku ks. A. S a w i c k i , wykładowca w latach 1917-1928 w Seminarium Wileńskim. Został on mianowany przez abpa R. J a ł b r z y k o w s k i e g o wikariuszem generalnym, prałatem scholastykiem K apituły M etropolitalnej i profesorem Se­ m inarium . Teologię dogm atyczną wykładał w latach 1947-1960. Jego

73 S. P i o t r o w s k i, Ks. infułat Antoni Cichoński, W K AB, 13/1987/ n r 4 s. 115. 74 E. O z o r o w s k i, Profesorowie, s. 124.

28 E D W A R D O ZO ROW SK I _[24]

wykłady ks. S. S t r z e l e c k i charakteryzuje następująco: Jako

profesor Seminarium Duchownego nie był z pewnością typem rasowego naukowca, zajmującego się roztrząsaniem subtelnych, czysto akademi­ ckich kwestii z dziedziny teologii. Nie imponował erudycją, nie zadziwiał oryginalnością wypowiedzi ani błyskotliwymi sformułowa­ niami. W wykładach z dogmatyki opierał się na popularnym i wielo­ krotnie wydawanym podręczniku łacińskim A. Tanąuereya ,,Theologia dogmatica specialis”, którego zasadniczą zaletą była jasność treści i przejrzystość układu oraz fa k t, że był on wówczas alumnom najbardziej dostępny. Wspomniany podręcznik nie stanowił zresztą w żadnym wypadku jedynego ani też głównego źródła wiedzy przekazy­ wanej alumnom. Niektóre kwestie ks. prof. Sawicki podawał w ujęciu i opracowaniu własnym. Zostało po nim bardzo dużo notatek pisanych zarówno po polsku ja k i po łacinie, które świadczą o jego niezwykle sumiennym i pracowitym przygotowywaniu się do wykładów. Korzystał przy tym z dostępnych dlań opracowań poważnych autorów klasycz­ nych i współczesnych. Często też odwoływał się do oficjalnych orzeczeń

Urzędu Nauczycielskiego Kościoła zawartych w zbiorze H. Denzin- gera76.

Kiedy ks. A. S a w i c k i z pow odu natłoku zajęć pasterskich zrezygnował w 1960 r. z prow adzonych wykładów w Seminarium, jego miejsce zajął ks. S. P i o t r o w s k i , który w racał do Białego­ stoku, po uzyskaniu stopnia dok to ra teologii na K U L na podstawie rozpraw y Zw iązek niekatolików z Kościołem rzym skim w świetle

teologiipotrydenckiej. O prócz teologii dogmatycznej, któ rą wykłada

po dziś, w latach 1962-1969 uczył katechetyki, a od 1971 r. przez kilka lat - propedeutyki teologii i fonetyki77. Jest on uczniem ks. prof. W. G r a n a t a, zafascynowany zarów no osobą m istrza jak i jego sposobem nauczania. Ks. S. P i o t r o w s k i e m u przyszło wy­ kładać przed i po Soborze W atykańskim II. W związku z tym musiał dokonać przejścia od tzw. „starej” teologii do „now ej” . W art. Uwagi

na temat moich wykładów z teologii dogmatycznej pisze on wyczer­

pująco o tym, w jaki sposób dokonał tego przejścia, ja k ono wyraziło się w stosowanej przezeń m etodzie wykładów, z jakich korzystał pom ocy naukowych przy poszczególnych trak tatach i co nowego wnosi do skarbca wiary chrześcijańskiej78. W śród tych ogólnych uwag znalazła się szczegółowa: Cechą charakterystyczną moich

76 S. S t r z e l e c k i , Ksiądz biskup Adam Sawicki, administrator apostolski A r­ chidiecezji w Białymstoku 1885-1968, W K AB, 4/1978/ n r 4 s. 19.

77 E. O z o r o w s k i , Profesorowie, s. 111.

78 S. P i o t r o w s k i , Uwagi na temat moich wykładów z teologii dogmatycznej prowadzonych w latach 1961-1991, Studia Teologiczne Biał. D roh. Łom ża, 10/1992/ s. 261-266.