Kościelna działalność wydawnicza w Białym stoku po II wojnie światowej była utrudniona z pow odu wrogiego do niej nastawienia władz państwowych i braku środków finansowych. Działający od 1946 r. U rząd K ontroli Prasy praktycznie likwidował wszelkie inicjatywy kościelne na tym polu. Szczupła zaś ilość księży nie była w stanie wydawać pism a wielonakładowego. W tym stanie rzeczy sięgnięto po powielacz seminaryjny. W ydawnictwa powielaczowe nie wymagały - wtedy jeszcze - cenzury państwowej i znacznie obniżały koszta publikacji. T ą drogą wydano w 1947 i 1948 r. dwa num ery Wiadomości Archidiecezjalnych. Ich redaktorem był ks. C. F a 1 - k o w s k i 103.
102 E. B a 1 u n o w s k i, 15 lat działalności Studium Katechetycznego w Białyms
toku, W KAB, 2/1993/ n r la s. 65
103 J. K r a ś n i c k i , Wiadomości Kościelne, s. 231.
40 E D W A R D O ZO R OW SK I [36] Dalsze wydawanie Wiadomości przerwało rozporządzenie państ
wowe o kontroli druków i wydawnictw prywatnych z 1948 r., które de facto miało na celu właśnie likwidację tego rodzaju przedsięwzięć.
Odwilż nastąpiła w 1956 r. W jej następstwie, ówczesny wikariusz kapituły ks. prał. A. S a w i c k i zdołał uzyskać pozwolenie na wznowienie pisma. Przyjęło ono tytuł: Wiadomości Kościelne. Jego redaktorem został ks. W. P i e t k u n, a dyrektorem adm inistracyj
nym - ks. W. C h i 1 m o n. Nosiło ono początkow o podtytuł:
M iesięcznik diecezjalny białostocki; potem zm ieniono na: M iesięcznik seminaryjno-wydziałowy. Fe facto Wiadomości nie ukazywały się regularnie. W łatach 1957-1958 ukazało się 8 odrębnych zeszytów obejmujących num ery 1-14. N akład był różny: 2 tys., 1 tys. i 300 egzemplarzy. K oszta druku pokryw ano ze sprzedaży poszczególnych zeszytów i z dotacji ks. C. K u 1 i k o w s k i e g o. W 1958 r. z powodu ograniczeń stosowanych przez władze państwowe, pismo przestało wychodzić.
Cechą ch arak tery sty czn ą W iadomości z tego okresu był ich wysoki n a k ła d i skierow anie do ad resató w nie tylko duchow nych, lecz rów nież świeckich. N a zaw artość składały się głównie in fo r
macje: o rozpo rząd zen iach K u rii, zarządzeniach państw ow ych dotyczących K ościoła, o ruch u liturgicznym i o życiu K ościoła w Polsce o raz w A rchidiecezji. R ozp raw naukow ych nie p u b likow ano.
Przerwę wydawniczą zakończyło uzyskanie przez nowego or
dynariusza Archidiecezji ks. b p H . G u l b i n o w i c z a o d G U K P- PiW z dn. 14 IV 1985 r. zezwolenia na wydawanie w Białym stoku kw artalnika Wiadomości Kościelne w nakładzie 600 egz., objętości 150 stron form atu A5. Było to wydarzenie ważne, rozpoczynało bowiem nowy okres wydawnictwa kościelnego w Białymstoku trw ający do dzisiaj. R edaktorem Wiadomości został ks. C. P o t o - c k i.
Pierwszy num er Wiadomości ukazał się w październiku 1975 r.
i nosił tytuł Wiadomości Kościelne Archidiecezji w Białym stoku z dodanym podtytułem : Kwartalnik teologiczno-duszpasterski. Drugi num er podwójny, nie posiadał już tego podtytułu ze względu na zakaz prezesa G U K PPiW . N a szczęście zakaz ten nie wpłynął na zaw artość czasopisma. M iało ono zasadniczo następujące działy:
Stolica A postolska, E piskopat Polski, K uria A rcybiskupia, pom oce teologiczno-duszpasterskie, Z historii Archidiecezji.
W pierwszych dwóch działach Wiadomości białostockie nie różniły się właściwie od periodyków urzędowych, wydawanych przez inne kurie diecezjalne w Polsce. Specyfiką Wiadomości były działy:
Pomoce teologiczno-duszpasterskie i Z historii Archidiecezji. W pier
wszych z nich pomieszczono wiele artykułów teologicznych, łącznie z dysertacjami habilitacyjnym i, doktorskim i i m agisterskimi, kazań, homilii i medytacji. W drugim zarejestrow ano wszystkie ważniejsze rocznice Archidiecezji i wydarzenia z jej życia, a także w ydrukow ano inne artykuły historyczne. W ażnym elementem tego działu są nekrologi księży. W sumie Wiadomości stanow ią źródło do dziejów Archidiecezji Białostockiej w przeszłości i dzisiaj. N a przestrzeni 10 pierwszych lat w Wiadomościach znalazły się 823 pozycje biblio
graficzne104. Ich autoram i w większości w ypadków są miejscowi księża i wierni świeccy.
Już zaraz po wydaniu pierwszego num eru Wiadomości spokały się one z przychylnym przyjęciem odbiorców. D ano tem u wyraz w prasie i w korespondencji prywatnej do Redakcji. Życzliwość ta towarzyszy pism u na przestrzeni wszystkich minionych lat. Z okazji 10-lecia naukow ą dysertację o „W iadom ościach” napisał wspom inany już tu ks. J. K r a ś n i c k i, zaś na okoliczność 15-lecia pochlebną i zarazem krytyczną opinię o nich wydał ks. A. S a d o w s k i 105.
Periodykiem w ścisłym tego słowa znaczeniu naukow ym teologicz
nym są Studia Teologiczne, wydawane jak o rocznik od 1983 r.
w nakładzie 1000 egz., objętości 320 stron form atu B5, staraniem trzech diecezji: w Białym stoku, w Drohiczynie i Łomżyńskiej.
N aw iązują one do Studiów Teologicznych, wydawanych przed wojną w Wilnie i po wojnie w Rzymie, za cel stawiają sobie prezentow anie, inspirowanie i stym ulowanie prac badawczych pracow ników nau k o wych wymienionych trzech diecezji106.
Pierwszym redaktorem naczelnym Studiów został ks. bp E.
O z o r o w s k i . Zredagow ał on 10 num erów, osobiście adiustując maszynopisy, um aw iając się o druk z zakładami poligraficznymi i częściowo dokonując korekty. Skład redakcji wynosi 8 osób.
W numerze dziesiątym zamieścił on historię tego rocznika i jego zaw artość bibliograficzną wynoszącą praw ie 200 pozycji107.
Studia zawierają dwa działy: rozpraw y i artykuły, oraz spraw o
zdania i recenzje. W pierwszym znajdują się pozycje z zakresu nauk kościelnych w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc również z filozofii, literatury, historii Kościoła, praw a kanonicznego i katolic
kiej nauki społecznej. Podobnie drugi dział: podaje informację
104 Ich pełny wykaz bibliograficzny podaje J. K r a ś n i c k i, dz. cyt., 10/1992/ s.
209-238.
105 A. S a d o w s k i, Piętnaście lat ,, Wiadomości K ościelnych”, W KAB, 16/1990/' n r 3 s. 98-104.
106 Od Redakcji, Studia Teologiczne, 1/1983/s. 4.
107 E. O z o r o w s k i, Dziesiąty tom „Studiów Teologicznych” , tamże, 10/1992/
s.3-12.
42 ED W A R D O ZO R OW SK I [38]
o ruchu naukowym w wymienionych diecezjach oraz recenzje i noty bibliograficzne o książkach, interesujących kościelne środowiska naukowe. Jest rzeczą ważną, że w Studiach publikują swe prace miejscowi autorzy. Studia docierają do wszystkich biskupów or- dynariuszów w Polsce i ważniejszych bibliotek kościelnych oraz państwowych. W Białym stoku są one pom ostem we współpracy naukowej ze świeckimi uczelniami.
W spomnieć też należy o wydaw anym od kilku lat m etodą powiela
czową przez alum nów Sem inarium Feniksie i o piśmie Referatu Katechetycznego: N a drogach katechezy. M iesięcznik Kurii M et
ropolitalnej Białostockiej. O dbiorcą pierwszego pism a są głównie seminarzyści, częściowo księża i ludzie świeccy, drugiego - katecheci świeccy, zakonni i częściowo księża. Pierwsze z nich dostarcza przede wszystkim informacji o Seminarium, a sporadycznie - próbki publicystyki teologicznej, drugie stawia sobie bardziej am bitne cele:
zamieszcza krótkie artykuły teologiczne, recenzje podręczników szkolnych, aktualne inform acje o katechezie itp.
K uria w Białym stoku wydawała także regularnie Kalendarz litur
giczny, trzykrotnie Spis kościołów i duchowieństwa oraz wielokrotnie jego wersję skróconą, a nadto kilkanaście druków zwartych. W śród autorów tych ostatnich trzeba wymienić: ks. W. P i e t k u n a, ks. S.
P i e l a w s k i e g o, ks. M. P a s z k i e w i c z a , ks. S. S t r z e l e c k i e g o i ks. T. K r a h e 1 a. Ks. S. P i o t r o w s k i w ostatnim czasie rozwinął na szeroką skalę swą kościelną działalność popularyzators- ko-naukow ą. W ydaje on jednak własnym sumptem, a K urię M et
ropolitalną prosi jedynie o nihil obstat i imprimatur. W Białym stoku przy K urii nie m a form alnie wydawnictwa. W szystko, co się ukazuje drukiem , dokonuje się każdorazow o przez podejm owanie odrębnej decyzji.
Z A K O Ń C Z E N IE
Niniejsze opracow anie jest zarysem dziejów nauczania teologii w Wilnie i w Białym stoku w XX w. Szczegółowe przedstawienie zagadnienia wym agałoby b adań archiwalnych (zwłaszcza w Peters
burgu i w Wilnie) i niewątpliwie przekroczyłoby ram y tej pracy. Już jedn ak ten zarys pokazuje pewne cechy charakterystyczne interesują- ceego nas tu nauczania.
I tak uderza rola, jak ą odgrywała D uchow a A kadem ia Petersburs
ka w zaborze rosyjskim. D ostarczała ona pracow ników do urzędów kościelnych nie tylko w Wilnie, lecz również w innych stolicach biskupich. Była ona nad to ośrodkiem skupiającym razem stuentów (alum nów i księży) z diecezji: wileńskiej, warszawskiej, mohylewskiej,
kieleckiej, lubelskiej, a nawet krakowskiej. A kadem ia ta umożliwiła założenie bez większych trudów w 1918 r. Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie.
W okresie międzywojennym znowu podziw wzbudza nim b dla Uniwersytetu W ileńskiego. Jego wskrzeszenie stało się pierwszorzęd
nym zadaniem rządu odrodzonego państw a. Uniwersytet ten od
rodził się jak feniks z popiołów. D o osiągnięcia tego celu zaan
gażowano środow isko uniwersyteckie: warszawskie, krakow skie i lubelskie. W Uniwersytecie zaś reaktyw ow ano W ydział Teologicz
ny, tak znaczący dla miejscowego Sem inarium i inteligencji katolic
kiej na tych terenach. Trzeba jednocześnie zauważyć przykładną symbiozę W ydziału Teologicznego z Uniwersytetem . Pracownicy tego W ydziału byli kilkakrotnie rektoram i całej Alm a M ater.
G dy zaś wybuchła II wojna światowa, najdłużej działał W ydział Teologiczny. On to przez długi okres powojennej zawieruchy prow a
dził tajne nauczanie, a jego pracownicy dali dowody heroizmu, przechodząc przez więzienie, obozy pracy i łagry. W ydział Teologicz
ny w tym czasie jeszcze bardziej niż przedtem zespolił się personalnie z Seminarium Duchow nym . Środowisko kościelne długo nie mogło się pogodzić z zamknięciem Batorowej Uczelni. Kiedy po wojnie świeccy pracownicy USB w większości przeszli do T orunia, W ydział Teologiczny pozostał w Białym stoku i gdyby nie siłowe jego za
mknięcie przez władze państw owe, działałby tu do dzisiaj.
Ciężar kontynuow ania nauczania teologicznego w Archidiecezji Wileńskiej po II wojnie światowej wzięło na siebie Seminarium, które siedzibę dla siebie znalazło w Białymstoku. Przeszło ono niezwykle tru d n ą drogą, stanęło nawet wobec ewentualności zamknięcia. To jednak nie nastąpiło i Seminarium, po okresie w prost nieludzkich w arunków , funkcjonuje dziś nie gorzej od innych seminariów duchownych w Polsce. W pisało się ono złotymi zgłoskami w dziedzic
two wileńskie, którego zachowanie, pielęgnowanie i rozwój wzięła na siebie ta cząstka, k tó rą nazwano Archidiecezją w Białymstoku.
Nie m ożna nie zauważyć, że ta Diecezja - druga od końca pod względem wielkości w Polsce - prowadzi nauczanie teologii w za
kresie procentow o nie mniejszym niż diecezje duże. W yrazy uznania znowu należy złożyć pod adresem Seminarium. Jego absolwenci stanow ią aktualnie zdecydow aną większość księży pracujących w A r
chidiecezji Białostockiej. W ilnian m ożna policzyć n a palcach. P racu
ją oni też na m isjach w Ameryce Południowej i w krajach byłego Związku Radzieckiego. Sem inarium i W ydział Teologiczny były pierwszymi wyższymi uczelniami w Białym stoku. Po nich dopiero powstały: A kadem ia M edyczna, Wyższa Szkoła Inżynieryjna (Polite
chnika Białostocka), Filia UW i Filia Akadem ii Muzycznej oraz
44 E D W A R D O ZO R OW SK I [40]
W ydział Lalkarski PW ST w Warszawie. Pom aga to dzisiaj utrzym ać w tym mieście więź międzyuczelnianą i wspólnymi siłami dążyć do utworzenia tu samodzielnego Uniwersytetu z W ydziałem Teologicz
nym.
N a zaakcentow anie zasługuje obfitość pracy wykonywanej przez profesorów seminaryjnych. W ykładają oni na miejscu w Instytucie Telogiczno-Pastoralnym i Kolegium Teologicznym. Trzech z nich (bp E. O z o r o w s k i, ks. J. Z a b i e 1 s k i i ks. A. S k r e c z k o) pracuje w A T K w W arszawie. Kilku z nich przyszło z pom ocą Sem inarium w G rodnie (ks. W. L e w k o w i c z ) i w Ełku (ks. S.
H o ł o d o k, ks. H. C i e r e s z k o, ks. W. Ł a z e w s k i i ks. J.
N i e c i e r s k i). G dy zaś w 1993 r. pow stało kolegium Teologiczne w Wilnie, może ono działać tylko dlatego, że wspierają je księża profesorowie z Białegostoku.
D aw na Archidiecezja W ileńska podzieliła się w ostatnim czasie na:
Archidiecezję Białostocką, Archidiecezję W ileńską i Diecezję G ro dzieńską. N iektóre jej parafie należą nadto do Archidiecezji M ińs
kiej. K ażda z wymienionych (archi/diecezji) posiada własne semina
rium. Po okresie więc zakłóceń politycznych, zaczyna się rysować norm alizacja, a nauczanie kościelne zaczyna wracać do sal sem inary
jnych, szkolnych i uniwersyteckich (przynajmniej w formie duszpast- werstwa akademickiego).
L ’ i n s e g n a m e n t o d i t e o l o g i a a V i l n i u s e B i a ł y s t o k n e l X I X . s e c o l o
Somm ario
L’autore cerca di ricostruire la storia delle scuole teologiche a Vilnius e Białystok nel nostro secolo. Il ruolo spéciale giocava l’A ccademia Spirituale a Petersburgo. Li hanno studiato tanti sacerdott futuri di non poche diocesi di Polonia. G razie a questa Accadem ia poteva essere costituita FU niversità C atholica di Lublino. N el periodo tra le due guerre m ondiali si sviluppa m olto presto FU niversità di Vilnius. S op rattu tto si deve sottolineare la Facoltà di Teologia di questa U niversità. D urante la seconda guerra m ondiale la F acoltà di Teologia non ha smesso di insegnare, avendo dei nessi con il Seminario Vescovile. D opo la seconda guerra m ondiale il peso dell’insegnamen- to posava sulle spalle del Sem inario Vescovile. L ’autore descrive l’attività dei professori sul cam po dell’insegnam ento di teologia sia nel Seminario Vescovile che anche nel Collegio Teologico ed Instituto Teologico-Pastorale.
Edward Ozorowski