Tadeusz Krahel
Sympozjum Naukowe Historyków
Kościoła na Górze św. Anny (5-6 IV
1972 r.)
Studia Theologica Varsaviensia 11/1, 283-286
sje p o d n o siły k w e s tię p o s z e rz e n ia te m a ty k i. K ry ty k o w a n o b r a k o p r a c o w a ń d la ż y c ia w e w n ę trz n e g o K o śc io ła i jeg o w ła śc iw y c h fu n k c ji re lig ijn y c h . W o d n ie s ie n iu je d n a k do h is to r ii n o w o ż y tn e j K o ścio ła, a sz c zeg ó ln ie d la X X w ie k u n a le ż y p rz e p r o w a d z ić w ie le b a d a ń n a d sz e ro k o p o ję tą o rg a n iz a c ją i h is to r ią u s t r o ju K o ścio ła.
F r a n c i s z e k S t o p n i a li S Y M P O Z JU M N A U K O W E H IS T O R Y K Ó W K O Ś C IO Ł A N A G Ó R Z E ŚW . A N N Y (5— 6.IV .1972 r.) S e k c ja H is to rii K o śc io ła w r a m a c h P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a T e o lo g iczn e g o o r g a n iz u je co r o k u s e m in a r ia n a u k o w e , p o św ię c o n e n a sz e j p rz e s z ło śc i k o śc ie ln e j. Z w y k le p rz e z n a c z a się n a to ś r o d ę i c z w a rte k po ś w ię ta c h w ie lk a n o c n y c h . U c z e stn ic z ą w n ic h n a ogół p ro fe s o ro w ie h is to r ii K o śc io ła z K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b e lsk ie g o i A k a d e m ii T e o lo g ii K a to lic k ie j o ra z w y k ła d o w c y teg o ż p rz e d m io tu z s e m in a rió w d u c h o w n y c h d ie c e z ja ln y c h i z a k o n n y c h . P o sz c z e g ó ln e sy m p o z ja o b r a c a ją się z w y k le w o k ó ł o k re ś lo n e j te m a ty k i. T a k np. n a je d n y m z s y m p o z jó w z a jm o w a n o się p o c z ą tk a m i c h r z e ś c ija ń s tw a w P o lsce, n a in n y m z n o w u p rz e d s ta w io n o s ta n b a d a ń n a d p o ls k ą h a g io g r a fią , w z eszły m r o k u n a to m ia s t o b ra d y d o ty c z y ły s z k o ln ic tw a te o lo g iczn eg o w P o lsc e o ra z f o r m a c ji in te le k t u a ln e j i d u c h o w e j k le r u . K aż d e g o r o k u s y m p o z ju m o d b y w a się w in n y m z a k ła d z ie te o lo g ic z n y m . Z e sz ło ro c z n e u r z ą d zono w T a rn o w ie w W y ższy m S e m in a r iu m D u c h o w n y m , k tó r e w ła ś n ie w ty m r o k u o b c h o d z iło 150-lecie sw eg o is tn ie n ia .
O s ta tn ie s y m p o z ju m n a u k o w e h is to r y k ó w K o śc io ła w d n ia c h 5— 6 k w ie tn ia 1972 r. o d b y ło się w k la s z to rz e OO. F r a n c is z k a n ó w n a G ó rze św . A n n y p o d O p o lem . O b e c n i b y li: ks. b p d r h ab . W. U r b a n z W ro c ła w ia , w y k ła d o w c a A T K , ks .p ro f. d r h a b . E. H. W у с z a w s к i i ks. d r F. S t o p n i a k z A T K , ks. p ro f, d r h a b . В. К u m o r z K U L , w y k ła d o w c y p r a w ie w s z y s tk ic h s e m in a rió w d u c h o w n y c h d ie c e z ja ln y c h i s z e re g u z a k o n n y c h , o ra z p r z e d s ta w ic ie le d o k to r a n tó w h is to rii K o śc io ła z A T K i K U L . T e m a ty k ę z ja z d u w y z n a c z y ła d w u s e tn a ro c z n ic a p ie rw s z e g o ro z b io ru P o ls k i. W sz e lk ie b o w ie m ro c z n ic e w a ż n y c h w y d a rz e ń h is to ry c z n y c h , p o w o d u ją c z w ię k s z e n ie się z a in te r e s o w a n ia o d n o ś n y m i w y p a d k a m i, s k ł a n ia j ą do n o w eg o n a n ie s p o jr z e n ia i p r o w o k u ją do n o w y c h o p ra c o w a ń . 200-lecie p ie rw s z e g o r o z b io ru P o ls k i, ta k b rz e m ie n n e g o w n a s tę p s tw a n a tu r y p o lity c z n e j i k o ś c ie ln e j, s k ło n iło o rg a n iz a to r ó w z ja z d u do tego, że p o s ta n o w io n o p rz e d y s k u to w a ć w sz e rsz y m g ro n ie te t r a g ic z n e c h w ile n a s z e j O jc z y z n y i K o ścio ła, ty m ra z e m z d w u w ie k o w e g o d y s ta n s u . T rz e b a s tw ie rd z ić , że n a te m a t ro z b io ró w , ic h p rz y c z y n i s k u t k ó w w y p o w ie d z ia n o ju ż dużo o p in ii i s ą d ó w . T y m ra z e m je d n a k n ie
w n ik a n o w s tr o n ę p o lity c z n ą , e k o n o m ic z n ą czy m i li ta r n ą ro z b io ró w , lecz z a a k c e n to w a n o s p r a w y n a tu r y k o śc ie ln e j. P o d c z a s sy m p o z ju m w y g ło szono o sie m r e f e r a tó w . N ie k tó r e z n ic h b y ły w ła ś c iw ie p ie r w s z ą w n a szej h is to r io g r a f ii k o ś c ie ln e j o k re s u ro z b io ro w e g o p ró b ą o d rę b n e g o o p r a c o w a n ia p e w n y c h z a g a d n ie ń , np. s to s u n k u S to lic y A p o s to ls k ie j w o b ec p ie rw s z e g o ro z b io ru czy u s to s u n k o w a n ia się do teg o f a k tu d u c h o w ie ń s tw a św ie c k ie g o i z a k o n n e g o . Z a m ie rz e n ie m o rg a n iz a to r ó w , ja k m o ż n a w n io s k o w a ć z ty tu łó w r e fe ra tó w , b y ło s k o n c e n tr o w a n ie u w a g i n a tr z e c h z a g a d n ie n ia c h : 1) S to lica A p o s to ls k a i n u n c ja t u r a p o ls k a w o b e c ro z b io ró w ; 2) S ta n o w is k o e p is k o p a tu p o ls k ie g o w o b e c ro z b io ró w i jeg o d z ia ła ln o ś ć w ty m o k re - się; 3) D u c h o w ie ń s tw o ś w ie c k ie i z a k o n n e w o b e c ro z b io ró w . C e lu tego n ie u d a ło się w s z a k ż e w p e łn i z re a liz o w a ć , z w ła sz c z a g d y c h o d zi o d r u gie z a g a d n ie n ie . J e d e n b o w ie m z r e f e r e n tó w n ie p rz y b y ł, a p o z o sta li, r e f e r u ją c y tę p ro b le m a ty k ę , u ję li z a p ro p o n o w a n e im te m a ty in a c z e j; z a m ia s t m ó w ić o la ta c h 1772— 1795, w e sz li w w ie k X IX . W p rz e d p o łu d n io w y c h r e f e r a ta c h p ie rw s z e g o d n ia s y m p o z ju m c h o d ziło o o m ó w ie n ie s t o s u n k u S to lic y A p o s to ls k ie j i n u n c ja t u r y w a r s z a w s k ie j do s p r a w y ro z b io ró w . K s. d r E d m u n d P i s z c z w p r e le k c ji pt. S to l ic a A p o s t o l s k a w o b e c p i e r w s z e g o r o z b i o r u P o l s k i o m ó w ił s t a n o w i sko ó w czesn eg o p a p ie ż a K l e m e n s a X IV w ty m w zg lęd zie. S tw ie r dził, że p ie rw s z y m , k tó r y p ró b o w a ł ja k ie jś a k c ji m a ją c e j n a ce lu n ie d o p u sz c z e n ie do ro z b io ru , b y ł w ła ś n ie p a p ie ż . G d y b o w ie m k ró l S ta n i s ła w A u g u s t P o n i a t o w s k i z w ró c ił się do m o n a r c h ó w o p om oc w o b lic z u g ro ż ą c e g o r o z b io ru k r a j u , że d e n z n ic h n a w e t n ie d a ł o d p o w ied zi. Z a re a g o w a ł ty lk o p a p ie ż , k tó r y je d n a k nic tu n ie m ó g ł z d z ia łać. Z re s z tą k ró l lic z y ł je d y n ie n a jeg o p o m o c m o r a ln ą . T o z w ró c e n ie się o p o m o c do R z y m u , ja k p o w ie d z ia n o w d y s k u s ji, b y ło a k te m r o z p a c z y n a sz e g o m o n a r c h y . P o z a p a p ie ż e m ty lk o T u r c ja s p r z e c iw ia ła się ro z b io ro m . D w a n a s tę p n e r e f e r a ty , ks. d r a K a z im ie rz a G a b r y e l a : N u n c j a tu r a p o l s k a i j e j d z i a ła l n o ś ć p o l i t y c z n a w o k r e s ie p i e r w s z e g o ro z b io r u P o ls k i o ra z ks. d r a T a d e u s z a Ł a s i a: D z ia ł a ln o ś ć p o l i t y c z n o - k o ś c i e l n a n u n c j a t u r y p o l s k i e j w o k r e s ie d ru g i e g o i tr z e c e ig o r o z b i o r u P o l s k i 1,. d o ty c z y ły p o lity c z n o - k o ś c ie ln e j a k ty w n o ś c i n u n c ja t u r y w o k re s ie ro z b io ró w i w z a je m n ie się u z u p e łn ia ły . J e s t rz e c z ą o c z y w istą , że in n a b y ła s y tu a c ja P o ls k i i S to lic y A p o s to ls k ie j w d o b ie I ro z b io ru , a in n a w czasie I I i I I I i to r z u t u j e n a d z ia ła ln o ś ć ó w c z e sn y c h n u n c ju s z ó w w P o lsce. P o n ie w a ż w y w o d y o b u r e f e r a tó w w w ie lu p u n k ta c h b y ły zb ież n e, d la te g o łą c z n ie k r ó tk o p r z e d s ta w ię ich tre ś ć . N u n c ju s z D u - r i n i s p r z y ja ł k o n f e d e r a to m b a r s k im i d la te g o w 1772 r. n a ż ą d a n ie c a ro w e j K a ta r z y n y m u s ia ł o p u śc ić W a rs z a w ę . S to lic a A p o s to ls k a b y ła p rz e c iw n a — ja k za z n a c z o n o — r o z b io ro m P o ls k i, g dy je d n a k s to p n io
w o ich d o k o n y w a n o , b ro n iła p rz y w ile jó w i d o ty c h c z a so w e g o s ta n o w i s k a K o śc io ła n a z ie m ia c h p o ls k ie h . P o te j też lin ii sz ła d z ia ła ln o ś ć n u n c ju s z y w a rs z a w s k ic h .
P o p o łu d n io w e r e f e r a ty , ks. d r a W ito ld a J e m i e l i t e g o : D z ia ł a l ność p o l i t y c z n a e p i s k o p a t u p o ls k ie g o w o k r e s ie r o z b i o r ó w i ks. d ra A d a m a N o w a k a : P o s t a w a e p i s k o p a t u p o ls k ie g o w o b e c w ł a d z z a b o r c z y c h , d o ty c z y ły w ła ś c iw ie ju ż o k re s u n ie w o li. P re le g e n c i o m ó w ili w n ic h p o s ta w ę p a tr io ty c z n ą b is k u p ó w p o ls k ic h i ic h s ta n o w is k o w o b ec z a b o rc ó w , z w ła sz c z a w o b e c R o sji. Z a m ia s t p rz e w id z ia n e g o p ro g r a m e m r e f e r a tu o p o lity c z n e j d z ia ła ln o ś c i p ry m a s ó w P o ls k i w o k re s ie ro z b io ró w z o s ta ł w y g ło sz o n y p rz e z ks. d r a A n to n ie g o B a c i ń s k i e g o r e f e r a t z a stę p c z y p t. D ie c e z j a g d a ń s k a . P r e le g e n t om ów ńł w n im p o w s ta n ie a d m in is tr a c j i a p o s to ls k ie j (1922) i d ie c e z ji g d a ń s k ie j (1925), d alsze je j lo sy o ra z p o ło ż e n ie k a to lic k ie j lu d n o ś c i p o ls k ie j n a ty m te r e n ie za b is k u p ó w O ’ R o u r k e i S p l e t t a . W d ru g im d n iu u c z e s tn ic y z ja z d u w y s łu c h a li d w ó ch r e f e ra tó w . K s. d r J o a c h im M a z u r e k m ó w ił o P o s t a w i e p o l i t y c z n e j z a k o n ó w w o b e c r o z b io r ó w P o l s k i (1772— 1795), a ks. d r T a d e u s z Ż e b r o w s k i o D u c h o w i e ń s t w i e d i e c e z j a l n y m w d o b ie p i e r w s z e g o r o z b i o r u P o ls k i. Ks. T. Ż e b r o w s k i m ia ł z a p ro p o n o w a n y te m a t D u c h o w i e ń s t w o d i e c e z j a l n e w o b e c p i e r w s z e g o r o z b io r u P o ls k i , d o tk n ą ł je d n a k ty lk o s ta n u in t e le k tu a ln e g o i d u c h o w e g o k le r u tego. o k re s u . P ro b le m te n b o w ie m — ja k s tw ie rd z ił — w y m a g a d łu g ic h i g ru n to w n y c h b a d a ń źró d ło w y c h . N a to m ia s t z p r e le k c ji ks. J . M a z u r k a .d o w ie d z ie liśm y się o p o s ta w ie z a k o n n ik ó w ’, o ich p a tr io ty z m ie i r e a k c j i n a w y d a r z e n ia p o lity c z n e o k re s u ro z b io ro w e g o . Z a k o n y , z w ła sz c z a ż e b ra c z e , z s y m p a tią p o w ita ły k o n f e r e n c ję b a r s k ą , lecz po je j z g n ie c e n iu , g d y n a s tą p ił ro z b ió r, o s ła b ła ich d z ia ła ln o ś ć p a tr io ty c z n a . N ie s ły c h a ć je d n a k by ło o z d ra d a c h czy w s p ó łp ra c y z w o js k a m i i r z ą d a m i z a b o rc z y m i. R ó w n ie ż k o n s ty tu c ję 3 m a ja p o w ita li z a k o n n ic y z s y m p a tią , a z o b u rz e n ie m k o n f e d e r a c ję ta r g o w ic k ą . S łu ż y li te ż p o m o c ą in s u r e k c ji k o ś c iu s z k o w s k ie j. L os z a k o n n ik ó w n a z ie m ia c h z a b r a n y c h b y ć ciężk i. W z a b o rz e p r u s k im p r z e p ro w a d z o n o in w e n ta r y z a c ję k la s z to ró w , k tó r a b y ła w s tę p e m do ich k a s a ty , a w z a b o rz e a u s t r ia c k im ju ż w 1780 r. z n ie sio n o z a k o n y k o n te m p la c y jn e . P r o b le m a ty k a , k tó r ą z re f e ro w a li o s ta tn i p re le g e n c i, b y ła n a j t r u d n i e j sza, g d y ż z a g a d n ie n ia te są w ła ś c iw ie n ie tk n ię te . N ie w y d a n o ró w n ie ż w ty m z a k re s ie ż a d n y c h ź ró d e ł. W ięk sze tr u d n o ś c i są o d n o śn ie do d u c h o w ie ń s tw a d ie c e z ja ln e g o a n iż e li z a k o n n e g o . W d y s k u s ji zwTró co n o u w a g ę n a e w e n tu a ln e ź ró d ła do ty c h z a g a d n ie ń : k a z a n ia z teg o o k re s u , k się g i m e t r y k a l n e i m ie sz c z ą c e się w n ic h z a p is k i m a r g in a ln e , a ta k ż e n a ś la d y a k to w e sa m e j p ra c y d u s z p a s te rs k ie j k sięży . P o k a ż d y m r e f e r a c ie p ro w a d z o n o o ż y w io n ą d y sk u s ję . C h y b a p o ło w a u c z e s tn ik ó w b r a ła w n ie j u d z ia ł, g łó w n y je d n a k k ie r u n e k d y s k u s ji
n a d a w a li ks. b p W. U r b a n , ks. p ro f. E. W у с z a w s к i i ks. p ro f. В. К u m o r.
P o d s u m o w u ją c w y n ik i tego sy m p o z ju m , n a le ż y p rz e d e w s z y s tk im p o d k re ś lić p o ż y te k ta k ic h s p o tk a ń . D a ją one m o żn o ść n ie ty lk o w y s łu c h a n ia r e f e r a tó w n a o k re ś lo n e te m a ty , lecz ta k ż e są o k a z ją do w y m ia n y p o g lą d ó w i p o d z ie le n ia się w y n ik a m i b a d a w c z y m i h is to ry k ó w K o ścio ła, re p r e z e n tu ją c y c h n a sz e w y ższe u c z e ln ie k a to lic k ie o ra z p o szczeg ó ln e s e m in a r ia d ie c e z ja ln e i z a k o n n e . P rz y o k a z ji w y c h o d z i n a ja w , j a k w ie le jeszcze z a g a d n ie ń w n a sz e j h is to r io g r a f ii k o ś c ie ln e j je s t a lb o z u p e łn ie n ie tk n ię ty c h , a lb o o p ra c o w a n y c h sła b o , m a rg in e s o w o . W y d a je się, że b y ło b y w sk a z a n e , ab y p r z y n a jm n ie j n ie k tó r e z w y g ło sz o n y c h r e f e r a tó w u k a z a ły się d ru k ie m . M o g ą on e s ta n o w ić p u n k t w y jś c ia do g łęb szeg o i sz e rsz e g o p o tr a k to w a n ia ty c h z a g a d n ie ń . D o d a tk o w ą k o rz y ś c ią teg o r o d z a ju z ja z d ó w je s t o k a z ja n a w ią z a n ia , w z g lę d n ie z a c ie ś n ie n ia , k o n ta k tó w k o le ż e ń s k ic h m ię d z y h is to r y k a m i K o śc io ła z ca łe j P o ls k i. S y m p o z ju m n a G ó rze św . A n n y o d b y ło się w m iłe j a tm o s fe rz e , k tó r ą w z n a c z n e j m ie rz e s tw o r z y li OO. F r a n c is z k a n ie z O. P r o w in c j a łe m F id e lis e m К 1 o s ą n a czele.
T a d e u s z K r a h e l N A JN O W S Z E P R A C E O P O L S K IC H D IE C E Z JA C H W ięk szo ść p o ls k ic h d ie c e z ji n ie p o s ia d a d o tą d o p ra c o w a n y c h sw o ic h d z ie jó w , n ie b io r ą c o c z y w iśc ie p od u w a g ę w ia d o m o ś c i in f o rm a c y jn y c h , z a m ie sz c z a n y c h w e n c y k lo p e d ia c h w z g lę d n ie w e w s tę p a c h do n ie k tó ry c h s c h e m a ty zm ó w d ie c e z ja ln y c h . Z ty m w ię k s z ą p rz e to ra d o ś c ią n a leży p o w ita ć d w ie o s ta tn ie p u b lik a c je o d ie c e z ja c h , a m ia n o w ic ie , ks. W ito ld a J e m i e l i t e g o p t. D ie c e z j a a u g u s t o w s k a c z y l i s e j n e ń s k a w la ta c h 1818— 1872 (L u b lin 1972 8° ss. 318, n lb . 2, 1 m a p a . Z a k ła d M a łe j P o lig ra fii K U L ) o ra z ks. P io tr a A l e k s a n d r o w i c z a pt. D ie c e z j a S i e d l e c k a c z y l i P o d la s k a . W 150 ro c z n ic ę e r e k c j i (1818— 1968). P r z y c z y n k i i m a t e r i a ł y do d z i e j ó w D ie c e z j i S i e d l e c k i e j c z y l i P o d l a s k i e j (S iedlce 1371 8 ° ss. 3-84. W yd. K u r ia D ie c e z ja ln a S ie d le c k a czy li P o d la s k a ). O b ie p ra c e d o ty c z ą b is k u p s tó w u tw o rz o n y c h w 1818 r. w z w ią z k u z r e o r g a n iz a c ją K o śc io ła w K ró le s tw ie K o n g re so w y m . P u b lik a c je te b a rd z o ró ż n ią s ię m ię d z y so b ą. P ie r w s z a z n ic h b o w ie m o m a w ia ty lk o p e w ie n o k re s d z ie jó w d ie c e z ji i m a c h a r a k t e r s tu d iu m n a u k o w e g o , d r u g a zaś, u jm u je c a ło ść d z ie jó w , lecz w sp o só b p o p u la r n o -n a u k o w y . O b ie je d n a k są ja k n a jb a r d z ie j n a czasie i są n ie w ą tp liw y m w k ła d e m do h is to r io g r a f ii K o śc io ła w P olsce.
K s. W. J e m ie lity sw o ją p ra c ę D ie c e z j a a u g u s t o w s k a c z y l i s e j n e ń s k a w la ta ch 1818— 1872 o p a rł n a b o g a ty m m a te r ia le ź ró d ło w y m , p o c h o d z e n ia g łó w n ie a rc h iw a ln e g o . N a p ie r w s z y r z u t o k a m oże d z iw ić k o ń
