HEN RY K PIA ŚCIK , JA N U SZ G O TK IEW IC Z
PRZEOBRAŻENIA ODWODNIONYCH GLEB
TORFOWYCH JAKO PRZYCZYNA ICH DEGRADACJI
TRA N SFO RM A TIO N OF DEWATERED PEAT SOILS
AS THE CAU SE OF TH EIR D EG RA D ATIO N
K atedra G leboznaw stw a i O chrony G leb,U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
Abstract: The area covered by peat soils in Poland amounts to 1 211 000 hectares. The majority
o f the area was dew atered as the result o f land drainage and hydrotechnical activities. The processes taking place in this phase cause varying intensities o f soil degradation. This article describes the effect o f an intense mucking process on the undesirable changes in soil profiles as a result o f their stratification as well as the degradation o f soil mass properties related to a decrease in retention properties and deterioration o f aero-aquatic relations. The paper presents the effects o f organic matter mineralization, which is frequently exhibited by an excessive rele ase o f mineral nitrogen and by a gradual lowering o f soil surface. The effect o f the decalcitation process on the washing o ff and losses o f calcium in profoundly dewatered peat soils is also d isc u sse d .
Słow a klu c zo w e : G leby torfow e, degradacja, m urszenie, m ineralizacja m aterii organicznej,
d e k a lc y ta c ja
K ey w o rd s: P eat soils, degradation, m oorshing process, m ineralization o f organic m atter,
d e k a lc ita tio n
WSTĘP
W Polsce gleby torfowe, zajmujące 1211000 ha, czyli około 4% powierzchni kraju [Dembek i inni 1999], użytkowane są od dawna. Przystosowanie ich do pełnienia funkcji produkcyjnych wymagało uchylenia czynnika wodnego. Odwadnianie gleb torfowych było prowadzone nie tylko przy pomocy zabiegów melioracyjnych, ale także hydrotechnicznych [Marcinek 1976, Piaścik 1977, Piaścik, Bieniek 1982, Piaścik, Gotkiewicz 1995, Roguski, Bieniewicz 1967]. Do znacznego obniżenia w nich poziomu wody gruntowej przyczyniło się kopalnictwo odkrywkowe [Grzyb i inni 1988, Okruszko 1986] oraz realizacja inwestycji przemysłowych [Greinert i inni 1975]. Szacuje się, że odwodnionych zostało w Polsce około 90% torfowisk nieleśnych występujących na terenach otwartych [Dembek i in. 1999].
W wyniku uchylenia czynnika wodnego gleby torfowe z fazy akumulacji przechodzą w fazę decesji, a proces torfotw órczy zastąpiony zostaje procesem m urszenia. W porównaniu do p ro cesó w jak ie m ają miejsce w glebach mineralnych, proces m urszow y oddziałuje bardzo intensyw nie na utw ór m acierzysty, jak im je st torf, ale stan jego zaaw ansow ania jest różny. Stąd gleby torfowe znajdują się w trzech stadiach m urszenia (stad iu m M tl, M tH , M tlll), k tó re p o w o d u ją z ró żn ico w a n ie ich w ła śc iw o śc i, porów nyw ane z glebam i brunatnoziem nym i wytworzonym i z piasków i glin.
Proces m urszow y w swoich skutkach prow adzi do degradacji gleb torfow ych, zw łaszcza gdy przebiega w niekorzystnych w arunkach siedliskowych [M arcinek 1976, M arcinek, Spychalski 1998, Okruszko, Szuniewicz 1962, Okruszko 2000, O św it i inni 1998, Piaścik, G otkiew icz 1995, Piaścik, Bieniek 1998]. Poza procesem m urszenia dużą rolę w degradacji gleb torfow ych odgryw ają zjaw iska m rozow e oraz w arunki klim atyczne [M arcinek 1976, Okruszko 1976, 1981, Zaw adzki 1961].
W wyniku degradacji gleby torfowe zatracają swoje funkcje zwłaszcza retencyjne i sanitarne i ulegają zanikowi. Skutki degradacji gleb torfowych pow odują daleko idące zm iany w środowisku, niekiedy nieodwracalne. Stąd degradacja gleb torfow ych musi być kontrolow ana i opanow ywana.
Celem pracy jest przedstaw ienie skutków i zagrożeń, jak ie m oże pow odow ać degradacja odw odnionych i rolniczo użytkow anych gleb torfow ych w środow isku przyrodniczym . Praca oparta jest na wieloletnich badaniach w łasnych oraz dostępnej literaturze z tego zakresu.
DEGRADACJA ODWODNIONYCH GLEB TORFOWYCH
I JEJ SKUTKI
D egradacja odw odnionych i rolniczo użytkow anych gleb torfow ych następuje w wyniku procesów, które przekształcają profil glebowy, zmieniają właściwości organicznej m asy glebowej oraz prow adzą do stałego ubytku materii organicznej. N ajw ażniejsze są procesy m urszenia i m ineralizacji materii organicznej.
Proces m urszenia
Proces murszenia, zwłaszcza przebiegający w wyjątkowo niekorzystnych warunkach (np. odw odnienie do stanu poniżej spągu złoża) prow adzi do zasadniczych zm ian, zw łaszcza strukturalnych w budowie profilu. N a zmiany te najbardziej podatne są torfy siln ie zh u m ifik o w a n e , g łó w n ie o leso w e i szu w aro w e, p o w sta łe p rz y u d z ia le topogenicznego i fluw iogenicznego typu hydrologicznego zasilania [Okruszko 1983]. W wyniku odwodnienia ulegają one łatwo rozziam ieniu [Okruszko, Szuniewicz 1962], a w łókniste torfy m echow iskow e zw iązane z soligenicznym typem hydrologicznego zasilania - zagęszczeniu [Piaścik, Bieniek 1982]. Zatem o intensywności tych przem ian mających charakter degradacyjny decyduje nie tylko stan odwodnienia i stopień rozkładu m acierzystego utw oru torfow ego, ale także typ hydrologicznego zasilania.
Z asadniczą przyczyną degradacji gleb torfow ych jest rozw arstw ienie ich profilu na poziom y diagnostyczne (M ,, M 2, M 3) o charakterystycznej strukturze. M ogą być one rozluźnione (M ,, M2) lub zagęszczone (M3). Zbytnie rozluźnienie poziomów murszowych następuje w w yniku utraty przestw orów kapilarnych w ich ziarnistej strukturze na skutek p rzesu szenia oraz zjaw isk m rozow ych [M arcinek 1976, O kruszko 1976, Zaw adzki 1961]. W takich w arunkach pow staje niekorzystna struktura koksikow a
[Okruszko, Szuniew icz 1962].
Nadaje ona profilowi cechy gleby gruboszkieletowej o nadmiernej przepuszczalności i ograniczonym podsiąku, a zarazem przyspiesza w ysychanie tych gleb i ogranicza ich retencyjność. W profilu pojaw ia się przem yw ny typ gospodarki wodnej, prow adzący do ługow ania składników pokarm ow ych, a zw łaszcza w apnia [Piaścik i inni 1998]. P rocesy te są przejaw em degradacji gleb torfow ych w zakresie ich w łaściw ości podsiąkow ych i retencyjnych. G leby zatracają zdolność pochłaniania wody. M iędzy m urszem a torfem (poziom M 3) pow stają często szczeliny. S przyjają one procesom eluw iacji, iluw iacji i w ertylizacji [M arcinek 1976, Piaścik, B ieniek 1982, 1988]. R ozdrobniona m asa m urszow a przez szczeliny i m akropory przem ieszcza się w głąb profilu, a następnie w ytrąca się jak o iluwium tworząc silnie zagęszczone w arstew ki [Kow aliński 1964, Piaścik, B ieniek 1982]. W porze suchej szczeliny w y pełniają się m ateriałem z w yniesień, a w okresie jesienno-zim ow ym zapełniają się wodą. Po nam oknięciu zhum ifikow ana m asa organiczna pęcznieje. Jest to proces podobny do tw orzenia się „vertisoli” [M arcinek 1976]. Proces w ertylizacji ogranicza podsiąk kapilarny, a nam yty hum us prowadzi do zagęszczenia porów glebowych. A zatem , zagęszczenie odwodnionych gleb torfowych jest nie tylko wynikiem procesu murszenia, ale także iluwiacji i wertylizacji.
Istotny w pływ na proces degradacji gleb torfow ych m a w tórny stan przeobrażenia ich organicznej m asy [Okruszko 2000]. Oceny tych przeobrażeń dokonał Gawlik [1996] na podstaw ie w skaźników ilościowych. Podatność na degradację odw odnionych gleb torfow ych m ożna ocenić także na podstaw ie prognostycznych kom pleksów w ilgot- nościow o-glebow ych, opracow anych przez O kruszko [1979] oraz typów h y d ro logicznego zasilania [O kruszko 1983]. Z analizy przestrzennej prognosty czn ych kom pleksów w ilgotnościow o-glebow ych w m akroregionie Pojezierza M azurskiego w ynika, że procesem degradacji zagrożonych jest ponad 60% gleb hydrogenicznych [G otkiew icz i inni 1996].
F orm ą degradacji odw odnionych i użytkow anych gleb torfow ych je st pojaw ianie się poligonalnej m ikrorzeźby na powierzchni torfowiska [Zawadzki 1961]. U w idacznia się ona najbardziej w lejach depresyjnych oraz przy użytkow aniu pastw iskow ym . Z badań przeprow adzonych w rejonie Bełchatow a [Okruszko 1986, Grzyb i in. 1988] wynika, że bardzo głęboko odwodnione gleby torfowe intensywnie w ysychają i ulegają kurczeniu. N a ich pow ierzchni tw orzą się wielokątne płaszczyzny o szerokości 1-2 m, ograniczone szczelinam i o szerokości 10-20 cm i głębokości 0 ,5-1,5 m, w ypełnione osypującą się m asą torfową. D egradacja poziom u m urszow ego dochodzi w nich do 40 cm. W w yniku obniżenia poziom u wody gruntowej w rejonie elektrowni „D olna O dra” nastąpiło rozpylenie i zwęglenie wierzchniej warstwy przyległych gleb torfow ych oraz pow stanie w nich szczelin o szerokości 40 cm i głębokości 100-120 cm [G reinert i in.
1975]. N a Pojezierzu Mazurskim w odwodnionych torfowiskach przy pom ocy zabiegów hydrotechnicznych, poza zasięg złoża, w łókniste torfy m echow iskow e uległy tylko sprasow aniu i zagęszczeniu do stanu odpowiadającego utworom m urszow ym [Piaścik, B ieniek 1982].
Inną stwierdzoną formą degradacj i odwodnionych i rolniczo użytkowanych gleb torfowych jest proces dekalcytacji .Wiąże się nie tylko z występowaniem przemywnego typu gospodarki wodnej w profilu, ale także z wydzielaniem dużej ilości C 0 2 w wyniku mineralizacji materii organicznej. [Okruszko 1976]. Duży udział wapnia w formie wymiennej także ułatwia jego ługowanie [Piaścik 1977]. Roczne straty wapnia (przy założeniu, że w ciągu roku ulega mineralizacji 1 cm materii organicznej) oscylują w granicach 200-840 kg Ca • ha-1. W glebach torfowych Pojezierza Mazurskiego, które od ponad 150 lat są użytkowane rolniczo, ubyło średnio powyżej 52 ton Ca w przeliczeniu na hektar [Piaścik i inni 1998]. Mejerowski i Hapkina [1976] wykazali, że z warstwy wierzchniej (0-25 cm) użytkowanych rolniczo gleb ubywa rocznie 330-730 kg Ca • ha-1.
Przez długi czas proces m urszenia nie był kojarzony z degradacją gleb torfow ych, a traktow any jako naturalne stadium ew olucji gleb hydrogenicznych [Okruszko 1981]. N a niekorzystne jego zm iany w profilu, m ające znam iona degradacji, zaczęto zw racać uw agę z ch w ilą przypisyw ania bardzo dużej roli poza produkcyjnej funkcji gleb torfowych.
Proces degradacji gleb torfow ych uważany jest za odgałęzienie procesu m urszenia, przebiegającego w w yjątkow o niekorzystnych w arunkach siedliskow ych, np. przy odw odnieniu gleb torfow ych poza zasięg ich złoża [M arcinek 1976, Okruszko 1976]. W swoich skutkach ogranicza on funkcje gleb torfow ych w krajobrazie Polski poprzez naruszenie rów now agi hydrologicznej, zm niejszenie retencyjności oraz roli sanitarnej torfow isk, która ogranicza zanieczyszczenia środowiska. Ponadto proces ten prowadzi do grądow ienia i łęgow atości siedliska. W efekcie pow stają gleby m arginalne, o dużej m azaikow atości, trudne do użytkowania.
M ineralizacja materii organicznej
C harakterystyczną cechą odwodnionych gleb torfowych jest duża zawartość materii organicznej oraz ściśle zw iązana z nią w ysoka zasobność w azot ogólny (2,5-3,5% ). D ostęp pow ietrza po odw odnieniu stwarza dogodne warunki do rozkładu zw iązków organicznych i uw alniania się azotu m ineralnego w form ie am onowej i azotanow ej. Sum a azotu azotanowego i am onowego stanowi dostępny dla roślin azot m ineralny, na p o d staw ie którego o kreśla się zasobność gleb w ten składnik. S to su n ek azotu azotanow ego do am onow ego jest w skaźnikiem oceny siedliska glebowego. Przew aga azotanów, w yrażająca się w skaźnikiem w iększym od 1, świadczy o dużej aktyw ności gleb, dostatecznym dostępie pow ietrza oraz dobrych w arunkach do n itry fikacji [Gotkiew icz J.,G otkiew icz M. 1991].
M ineralizacji najbardziej sprzyja w ilgotność gleby w granicach 60 -7 0 % obj. i zaw artość p ow ietrza 2 0 -3 0 % obj. N ajsłabszym potencjałem m ineralizacyjny m odznaczają się słabo rozłożone i zw ykle silnie uw ilgotnionc torfy m echow iskow e. W zrasta on w torfach turzycow iskow ych i szuw arow ych, a najw iększy jest w silnie rozłożonych torfach olesowych.
Podatność na m ineralizację zależy także od stopnia przeobrażenia m asy murszowej. G leby o słabym stopniu zm urszenia w ykazują m niejszy potencjał m ineralizacyjny niż średnio zmurszałe. W glebach silnie zm urszałych intensywnośćci przem ian azotow ych na ogół spada [Gotkiew icz J.,G otkiew icz M. 1991].
A k ty w n o ś ć ty c h p ro c e s ó w b io lo g ic z n y c h z r ó ż n ic o w a n a j e s t ró w n ie ż w prognostycznych kom pleksach w ilgotnościow o-glebow ych. W glebach kom pleksu m okrego ilość uw alnianego azotu m ineralnego w ciągu sezonu w egetacyjnego nie przekraczała kilkudziesięciu kg z ha [Gotkiewicz J.,Gotkiewicz M . 1991 ], a wilgotnego dochodziła do 150 kg. Gleby pozostałych prognostycznych kompleksów wilgotnościowo- glebow ych (okresow o posuszny i posuszny oraz okresowo suchy i suchy) są w yraźnie zróżnicow ane pod w zględem podatności na m ineralizację zw iązków azotow ych. W sezonie w egetacyjnym m oże się z nich uw alniać do 350 kg azotu m ineralnego [Gotkiew icz J.,Gotkiewicz M. 1991 ].
W bardzo intensywnie odwodnionych glebach torfowych leja depresyjnego w rejonie B ełchatow a ilość azotu m ineralnego przekraczała niekiedy 1000 kg z ha [Grzyb i in.
1988].
P rzebieg m ineralizacji m aterii organicznej w glebach torfow o-m urszow ych m oże być m odyfikow any przez ich użytkow anie i nawożenie. Prawidłowo naw ożone użytki zielone o trwałej darni i zw iększonym uw ilgotnieniu w arstw y w ierzchniej ograniczają u w alnian ie azotu m ineralnego. U żytkow anie płużne, a zw łaszcza upraw a roślin okopow ych m ocno nasila ten proces. Także w odw odnionych glebach torfow ych pod lasam i m ineralizacja organicznych połączeń azotu może być intensywna. U żytkow anie leśne znacznie przesusza glebę oraz pogarsza jej w łaściw ości retencyjne [Gotkiew icz, Szuniew icz 1984].
Z n aczen ie i skutki m ineralizacji azotu
W glebach torfow ych m ineralizacja organicznych zw iązków azotow ych dostarcza dostępnego dla roślin azotu. W sprzyjających w arunkach m oże całkow icie zaspakajać potrzeby roślin, a naw et je przewyższać.
W ostatnim czasie zaczyna jednak przeważać pogląd, że ujemne skutki mineralizacji d alece nie ró w n o w ażą korzyści zw iązanych z m o żliw o ścią rezy g n o w an ia lub ograniczania nawożenia azotem. Wynika to z ubytku organicznego substratu glebowego, który następuje w trakcie procesu m ineralizacji i pow oduje stopniow e obniżanie pow ierzchni gleb torfowych.
W w arunkach Polski pow ierzchnia odwodnionych i użytkow anych gleb torfow ych obniża się przeciętnie o 10 m m rocznie, a straty m aterii organicznej w ciągu roku kształtują się w granicach 7 -1 5 t.- ha-1. W wyniku intensywnej m ineralizacji gleb torfow ych na obszarze leja depresyjnego w B ełchatow ie ubytek m asy organicznej oceniono na około 20 t z ha w ciągu roku, a obniżanie pow ierzchni gleby o 2 -3 cm rocznie [Okruszko 1986]. Średnio ubytek m aterii organicznej na glebach torfow o- m urszow ych w kraju wynosi ok. 20 min ton rocznie.
Szacuje się, że przy obecnym tem pie ubytku materii organicznej pow ierzchnia gleb torfow ych w Polsce m oże się zm niejszyć w ciągu 100 lat o połowę. W w yniku tego procesu odw odnione i rolniczo użytkow ane gleby torfow e ulegają niekorzystnym przekształceniom według schematu: gleby torfowo-murszowe —> mineralno-murszowe —> m urszow ate —> m urszaste —> m ineralne [Piaścik, G otkiew icz 1995].
Proces m ineralizacji m aterii organicznej prow adzi do elim inacji gleb torfow ych ze środow iska przyrodniczego, a tym sam ym niszczy zasoby grom adzone przez około 10 tys lat. Zanikanie gleb torfow ych stw ierdzono w w ielu regionach kraju [Oświt i inni 1998, Roguski, Bieniewicz 1967]. Najszybciej zanikajągleby torfowo-murszowe płytkie na podłożu piaszczystym . N a terenie Kotliny Kurpiowskiej areał tych gleb w ciągu 25 lat zm niejszył się o ponad 40% [Piaścik i in. 1997].
W przypadku zbyt intensywnej mineralizacji materii organicznej ilość w yzwalanego z gleby azotu m ineralnego m oże ulegać w ym yw aniu lub ulatnianiu. W ym yw any je st przede wszystkim azot azotanowy, bowiem azotany nie są sorbowane. Może on przenikać do wód gruntowych i powierzchniowych oraz gromadzić się w ilościach niebezpiecznych dla zdrow ia ludzi i zwierząt. Część azotu ulega procesom denitryfikacyjnym, w w yniku których ulatnia się do atmosfery podtlenek azotu, powodujący efekt cieplarniany [ Sapek A. 2000].
Możliwości ograniczania degradacji gleb torfowych
Dla przeciw działania zagrożeniom gleb torfow ych, w ykorzystania ich w alorów przyrodniczych oraz możliwości produkcyjnych potrzebne jest opracowanie i wdrożenie zasad gospodarow ania zgodnych z ekorozwojem środow iska przyrodniczego.
U żytkow anie proekologiczne odw odnionych gleb torfow ych pow inno polegać na utrzym yw an iu trw ałych użytków zielonych o silnej, dobrze ukorzenionej darni. Konieczne jest także wysokie uwilgotnienie warstwy korzeniowej. Uprawy polowe winny b y ć o g ra n ic z o n e i p ro w a d z o n e w u z a s a d n io n y c h p rz y p a d k a c h , na g le b a c h przekształconych oraz ulepszonych przez napiaszczanie lub głębokie orki, a także na glebach mniej przydatnych pod użytki zielone.
W iększość naturalnych torfow isk w ysokich i przejściow ych, torfow iska i obszary źródliskow e oraz obiekty o najlepiej zachowanej roślinności w inny być objęte ścisłą ochroną. N a o b szarach w yłączonych z uży tk o w an ia rolniczeg o, u żytk o w an y ch ekstensywnie, zaniedbanych, ugorowanych, a także zdewastowanych eksploatacją torfu lub w apna łąkow ego pow inna być w ykonana renaturyzacja, przyw racająca dodatni bilans m aterii organicznej.
WNIOSKI
1. D egradacja gleb torfow ych w ynika z ich odw odnienia i użytkow ania i odnosi się do zm ian w budow ie ich profilu oraz w łaściw ościach m aterii organicznej m asy glebowej.
2. W wyniku degradacji następuje rozwarstwienie profilu glebowego na zbyt rozluźnio ne lub m ocno zagęszczone poziom y m urszow e i torfowe. U legają pogorszeniu w ła ściw ości retencyjne i podsiąkowe.
3. Przem yw ny typ gospodarki wodnej w zdegradow anych glebach torfow ych sprzyja procesom eluwiacji, iluwiacji, w ertylizacji oraz dekalcytacji. W daw no odw odnio nych i rolniczo użytkow anych glebach torfow ych roczne straty w apnia m ogą prze kraczać 500 kg z ha.
4. Zachodząca po odw odnieniu gleb torfow ych m ineralizacja m aterii organicznej po w oduje uw alnianie azotu m ineralnego często w nadm iernych ilościach oraz stopnio w e obniżanie pow ierzchni gleb.
5. D egradacja obniża funkcje gleb torfow ych w środowisku i prowadzi do ich elim ina cji z tego środowiska.
6. Stw ierdzone skutki degradacji w glebach torfow ych m ożna obniżyć przez zapew nienie im w ysokiego uw ilgotnienia oraz ograniczenia do użytkow ania darniow ego. N a ich części w arunki pierw otne m ożna przyw rócić przez renaturyację.
LITERATURA
DEM BEK W., OŚW IT J., SZEW CZYK M., 1999: Mokradła Polski - czym są obecnie? Aktualna problem atyka ochrony mokradeł. Wyd. IMUZ Falenty: 29-38.
GAWLIK J., 1996: Przydatność wskaźnika chłonności wodnej do oceny stanu wtórnego przeobra żenia gleb torfowych. Wiad. IM U Z 18,4: 197-216.
GOTKIEW ICZ J., SZUNIEW ICZ J. 1984: Fen transformation under birch forest. 7 th Internatio nal Peat Congres Dublin.3: 286-297.
GOTKIEW ICZ J., GOTKIEW ICZ M., 1991 : Gospodarowanie azotem na glebach torfowych. Bibl.
Wiad. IMUZ. 77: 59-76.
GOTKIEW ICZ J., OKRUSZKO H., SMOŁUCHA J., 1996: Powstawanie i przeobrażanie się gleb hydrogenicznych w krajobrazach młodoglacjalnych Pojezierza Mazurskiego i Równiny Sępo- polskiej. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 431: 181-202.
GREINERT H., ŁYDUCH L., NIEDŹWIECKI E., ZABŁOCKI Z., 1975: Wpływ obniżenia poziomu wody gruntowej na właściwości gleb i zbiorowiska roślinne terenów przyległych do elek trowni „Dolna O dra” . Zesz. Probl. Post. N auk Roln. 169: 135-142.
GRZYB S., FRĄCKOW IAK H., KOZŁOWSKA T., 1988: Effect o f depresion funnel o f the brown coal strip mine „Bełchatów” on organic soils and their agricultural productivity. VIII 8 th Inter national Peat Congress, Leningrad, Sekcja III: 177-183.
KOWALIŃSKI S., 1964: Gleby murszowe i ich przeobrażenia pod wpływem uprawy płużnej. Pr.
Wroc. Tow. Nauk. B., 124.
M ARCINEK J., 1976: Wpływ odwodnienia w związku z intensyfikacją gospodarki rolnej i leśnej na przeobrażenie pokrywy glebowej. Zesz. Probl. Post. Nauk R o i, 177: 73-157.
M ARCINEK J., SPYCHALSKI M., 1998: Degradacja gleb organicznych Doliny Obry po ich odwodnieniu i długoletnim rolniczym użytkowaniu. Zesz. Probl Post. N auk Roln. 460: 2 1 9 - 236.
MEJEROW SKI A., HAPKINA Z. 1976: Transformation o f Byelorusian peat soil as influent by reclamation and agricultural land use. W: Peat and peatlands in the natural environment protec tion. t. 1: Poznań: 248-255.
OKRUSZKO H., SZUNIEW ICZ J., 1962: Związek między przesuszeniem a degradacją torfowisk.
OKRUSZKO H., 1976: Wpływ melioracji wodnych na gleby organiczne w warunkach Polski.
Zesz. Probl. Post. Nauk Roi. 177:159-204.
OKRUSZKO H., 1979: Zasady prognozowania warunków wilgotnościowych na glebach hydroge- nicznych według koncepcji kompleksów wilgotnościowo-glebowych. Bibl. Wiacl. IM U Z . 58: 7-20.
OKRUSZKO H.1981: Faza decesji w naturalnej ewolucji torfowisk niskich. Zesz. Nauk AR Wro
cław, Roi. 38,134: 3 9 - 48.
OKRUSZKO H,1983: Zróżnicowanie warunków hydrologicznych mokradeł w aspekcie ich m elio racji. Wiad IMUZ. 12, 1: 13-31.
OKRUSZKO H. 1986: Zasady gospodarowania na glebach torfowych w warunkach leja depsesyj- nego Bełchatów. IMUZ, Fetenty: 60.
OKRUSZKO H. 2000: Phenomenon o f peat soil degradation in the light o f experiments. Acta-
Agroph. 26: 7-15.
OŚW IT J., DEM BEK W., ŻUREK S. 1988: Stan zagrożenia degradacją gleb organicznych i torfo wisk oraz kierunki ich ochrony. Wiad. Mel. Łąk. 4: 95-98.
PIAŚCIK H., 1977: Przeobrażenia gleb torfowo-murszowych Pojezierza M azurskiego ze szczegól nym uwzględnieniem zmian w zawartości wapnia, żelaza i glinu. Zesz. Nauk. A R T w Olsztynie.
Rolnictwo 23: 3-60.
PIAŚCIK H., BIENIEK B. 1982: O niektórych skutkach głębokiego odwodnienia gleb torfowych na Pojezierzu Mazurskim. Zesz. Nauk. ART. Olszt. Geodezja i Urządzenia Rolne. 11: 163-183. PIAŚCIK H., GOTKIEW ICZ J., 1995: Procesy degradacji na odwodnionych torfowiskach terenów
młodoglacjalnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roin. 418: 185-190.
PIAŚCIK H., GOTKIEW ICZ J., SMOŁUCHA J., 1997: Gleby hydrogeniczne Kotliny Kurpiow skiej oraz ich właściwości. Zesz. Probl. Post. Nauk R o i, 435: 27-48.
PIAŚCIK H., BIENIEK B.,W ÓJCIAK H., 1998: Dekalcytacja gleb torfowych w warunkach Poje zierza Mazurskiego powodowana długoletnim ich użytkowaniem. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 456:279-284.
PIAŚCIK H., BIENIEK B., 1998: Zmiany we właściwościach rolniczo użytkowych gleb torfowych Pojezierza Mazurskiego wyrazem ich degradacji. Zesz. Probl. Post. N aukRoln. 460: 209-218. ROGUSKI W., BIENIEW ICZ P., 1967. Zanikanie gleb organogenicznych w wyniku melioracji.
Zesz. Probl. Post. N aukRoln. 72: 61-86.
SAPEK A. 2000: Emisja gazów cieplarnianych z rolnictwa do atmosfery. Wyd. IMUZ Falenty
Zesz. Edukac. 6: 9-21. .
ZAWADZKI S., 1961 : Zmiany strukturalne w profilu torfowym wskutek odwodnienia. Zesz. Probl.
Post. Nauk R o i, 27: 193-196.
prof, d r hab. H en ryk P ia ścik
K atedra G leboznaw stw a i O chrony Gleb VW M P lac Ł ódzki 3, 10-727 Olsztyn
