ROCZNIK] GLEBOZNAWCZE TOM LX NR I WARSZAWA 2009: 39-44
SŁAWOMIR S. G O N ET1, BOŻENA DĘBSKA2. MAGDALENA BANACH-SZOTT2, PIOTR DZIAMSKI2, ZYGM UNT MIATKOWSKIJ
WPŁYW UPRAWY TOPOLI
NA WŁAŚCIWOŚCI KWASÓW HUMINOWYCH GLEB
INFLUENCE OF POPLAR PLANTATIONS
ON THE PROPERTIES OF SOIL HUMIC ACIDS
'K atedra Gleboznawstwa, Uniwersytet M ikołaja Kopernika w Toruniu, 2Katedra Chemii Środowiska, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy oraz 'W ielkopolsko-Pomorski
Ośrodek Badawczy IMUZ w Bydgoszczy
Abstract: The aim o f the present paper w as to determine the properties o f humic acids o f soils under poplar plantations and soils under agricultural use. The research involved soil sampled in the central and western part o f Poland from poplar plantations o f different age established on post-arable land and soil sampled from arable land and m eadow soil. The soils were sampled at the depth o f 0 -7 .5 and 7 .5 -2 5 cm. From the soil sam ples there were isolated hum ic acids (FIAs) for w hich the fo llo w in g analyses w ere performed: elem ental com position. IJV-VIS and 1R spectra and the susceptibility to oxidation o f hum ic acids (FIAs) w as defined. FIAs o f soils under poplar plantations demonstrated a higher susceptibility' to oxidation and higher values o f absorbance ratios in UV-V1S, as compared with H A s o f arable so ils. The elem ental com p osition o f FIAs w as determ ined by the soil type, and it depended on the soil agricultural use m ethod inconsiderably only.
S lo w a k lu czo w e: upraw a to p o li, kw asy h u m in o w e, skład p ierw iastk ow y, w id m a U V -V IS . p o d a tn o ść na u tlen ia n ie.
K e y w o rd s: poplar plan tation , hu m ic acid s, elem en tal co m p o sitio n , U V -V IS spectra, su sc ep tib i lity to o xid ation .
WSTĘP
W krajach północnoamerykańskich oraz w wielu krajach Europy Zachodniej, w tym również stopniowo i w Polsce, duże znaczenie gospodarcze mają różne gatunki i odmiany topoli, w tym i nowo wyhodowane m ieszańce dostarczające drewno dla energetyki. Warunki przyrodniczo-glebowe w naszym kraju są dla topoli sprzyjające [Hejmanowski 1975], a uzyskiwane plony biomasy są większe niż w przypadku bardziej popularnej w produkcji biomasy - wierzby. Zatem wskazane jest ponowne zwrócenie uwagi na te drzewa. Wykazano, że koszty produkcji energii z biomasy sąd o 50% niższe w porównaniu z produkcją energii z paliw konwencjonalnych [Gienapp i in. 2005]. Przemawia to na
40 S. S. Gonet, B. Dębska, M. Banach-Szott, P Dziamski, Z Miatkowski
korzyść produkcji biomasy, jednak nie do końca poznane oddziaływ anie plantacji energetycznych na środowisko może wywołać na plantacjach energetycznych, tak jak w przypadku innych wieloletnich monokultur negatywne zmiany [Arrouays i in. 2002].
Nie ulega wątpliwości, że radykalna zmiana sposobu użytkowania gleb (zalesianie gruntów porolnych, rolnicze zagospodarowanie lasów) wywołuje zmiany ich właściwości [Gonet 1997: Drąg i in. 2007; Gonet i in. 2007]. Z uwagi na szerokie m ożliwości wykorzystania oraz trwałą obecność topoli (Populus sp.) w krajobrazie, istnieje potrzeba poznania, w jakim stopniu uprawy topolowe wpływają na zmiany ilościowe i jakościow e materii organicznej gleb.
Celem niniejszej pracy było określenie właściwości kwasów huminowych gleb, na których prowadzono uprawę topoli oraz sąsiadujących z plantacjami topolowymi gleb uprawnych i gleby łąkowej.
MATERIAŁ I METODY
Do badań wykorzystano próbki gleb płowych, glejowych i rdzawych (Luvisols, Gleysols, Arenosols; WRB 2006) pobrane na obszarze centralnej i zachodniej części Polski, z różnowiekowych: 7-, 17-, 30-, 32-, 45- i 57-letnich plantacji topolowych, założonych na gruntach porolnych oraz próbki sąsiadujących z plantacjami gleb uprawnych i gleby łąkowej. Próbki pobierano z głębokości 0-7 ,5 i 7,5-25 cm. Z próbek gleb wyizolowano kwasy huminowe m etodą Schnitzera. Po wyizolowaniu kwasów hum ino wych dla prób o zawartości popiołu nieprzekraczającej 2% wykonano analizy:
- składu pierwiastkowego autoanalizatorem CHN firmy Perkin-Elmer. Zawartość tlenu wyliczono z różnicy uzyskanej z sumowania zawartości C, H, N i wartości 100%. Wyniki składu pierwiastkowego przedstawiono w procentach atomowych w przeli czeniu na substancję bezpopielną i obliczono wartości stosunków: H/C, O/C. oraz stopień utlenienia wewnętrznego wg wzoru:
w = (2 0 + 3 N -H )/C
gdzie: C, H, O, N - zawartość węgla, wodoru, tlenu i azotu;
- widm w zakresie UV-VIS spektrometrem UV-VIS Lambda 20 firmy Perkin-Elmer. Widma w zakresie światła widzialnego wykonano dla 0.02% roztworów kwasów hu minowych w 0,1 M roztworze NaOH. Pomiary widm w zakresie UV wykonano po rozcieńczeniu próbek wyjściowych 0.1 M NaOH w stosunku 1:5. Na podstawie wy znaczonych wartości absorbancji przy długościach fal 280 (A280), 400 (A400). 465 (A46.), 600 (A600), 665 nm (A66.) obliczono wartości współczynników:
A - stosunek wartości absorbancji przy długościach fal 280 i 465 nm, A~ - stosunek wartości absorbancji przy długościach fal 280 i 665 nm, A~ - stosunek wartości absorbancji przy długościach fal 465 i 665 nm, AlogK = log A400- log A600 [Kumada 1987];
- podatności kwasów huminowych na chemiczne utlenianie. Podatność na utlenianie wykonano dla 0,02% roztworów kwasów huminowych w 0,1 M NaOH, które zada no 1,5% H^O^ w stosunku 1:1. Przed i po upływie 24 h wykonano pomiar wartości absorbancji przy długości fal 400 i 665 nm. Spadek wartości absorbancji roztworów
Wph'\v uprawy topoli na właściwości kwasów hum i nowych gleb 41
humianów po reakcji, wyrażony w procentach wyjściowej wartości absorbancji roztwo ru porównawczego obliczono ze wzoru:
AA4CO(665|= K A0 - Au)/ Ao]-100%
gdzie:
A - absorbancja roztw oru przed u tlen ien iem (m ierzon a przy d łu g o ści fali 4 0 0 /6 6 5 nm ). A - absorbancja roztw oru po utlenien iu (m ierzon a przy d łu g o ści fali 4 0 0 /6 6 5 nm ),
- widm w podczerwieni - spektrometrem FTIR Spectrum BX firmy Perkin-Elmer w zakresie 400-4000 cm-1, dla tabletek 3 mg KH w 800 mg KBr. Do obróbki widm w podczerwieni zastosowano metodę auto-dekonwolucji [Dębska 2004].
WYNIKI I DYSKUSJA
Kluczowym parametrem wy korzy stywanym do charakterystyki kwasów huminowych jest ich skład pierwiastkowy. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 1, skład pierwiastkowy kwasów huminowych byl głównie determinowany typem gleby. Najwyższą zawartością węgla, a najniższą wodoru charakteryzował}’ się KH Mollic Gleysol, z kolei najmniej węgla i najwięcej wodoru, a także azotu zanotowano w cząsteczkach KH Calcaric- Gleysol. Sposób użytkowania gleb modyfikował jedynie zawartość tlenu w cząsteczkach KH. Kwasy huminowe plantacji topolowych 32-letnich i starszych charakteryzowały się w yższą za w arto ścią tlenu, a w konsekw encji w yższą w arto ścią stosunku O/C w porównaniu z KH z gleb uprawnych (tab. 2). Kwasy huminowe z gleb pod topolami 32-letnimi i starszymi, wyizolowane z próbek pobranych z warstwy 0-7,5 cm odznaczały się wyższymi wartościam i współczynników absorbancji A ?4, A ?6, A4,6 i Alog K w porównaniu z KH gleb uprawnych. Ponadto dla KH Mollic Gleysol f Stagnic Luvisol taką zależność zaobserwowano dla KH z warstwy głębszej (7,5-25 cm) gleby. Należy również podkreślić, że niezależnie od wieku plantacji i sposobu zagospodarowania gleb wyższymi wartościam i om awianych współczynników absorbancji charakteryzowały się kwasy huminowe warstwy powierzchniowej w porównaniu z KH warstwy głębszej. Jednak większe różnice między wartościami współczynników absorbancji dla KH poszczególnych warstw stwierdzono dla plantacji topolowych niż dla KH gleb uprawnych.
Współczynniki A . A 0.6, A4 6 i AlogK są parametrami, które m ogą być wykorzystane do oceny stopnia zaawansowania procesu humifikacji materiałów organicznych oraz charakterystyki powstały ch substancji humusowych. ,,M łode'’ kwasy huminowe, na ogół o niższej masie cząsteczkowej i niższym stopniu kondensacji struktur aromatycznych, charakteryzują się wyższymi wartościami współczynników: A„4? A0,6, A i AlogK w porównaniu z KH pochodzącymi z materiału organicznego o wysokinfstopniu humifikacji [Howard i in. 1998; Dębska 2004; Gonet, Dębska 1998]. Generalnie w obrębie danego typu gleby, najwyższe wartości współczynników absorbancji stwierdzano dla KH warstwy powierzchniowej gleb plantacji topolowych, a więc pochodzących z materiału o niższym stopniu humifikacji, co jest związane ze stałym dopływem świeżego materiału roślinnego.
Kwasy huminowe warstwy powierzchniowej gleb plantacji topolowych charakte ryzowały się na ogół wyższymi wartościami parametrów AA40Q oraz AA66_ niż KH warstwy głębszej tych gleb oraz KH gleb uprawnych (wyjątek: plantacja 30-letnia i 57- letnia - najstarsza) (tab. 2). Parametry AA4Q0 i AA66_ służą do oceny podatności na utlenianie kwasów huminowy ch. Jak wynika z pracy Goneta [1989], bardziej podatna na utlenianie jest alifatyczna część cząsteczek kwasów huminowych, zaś bardziej odporna
-42 S. S. Gonet, B. Dębska, M Banach-Szott, P. Dziani ski. Z Miatkowski
TABELA 1. Skład pierw iastkow y kw asów' huminowych (wyrażony w % atom ow ych) TABLE 1. Elemental com position o f humic acids (in atomic percentage)
G leba - Soil Plan tacja* Plan tation* G łęb ok ość Depth [cm] C H N o : h/c O / C OJ Haplic Luvisol 1 0 -7 .5 3 3 .5 4 3 .6 2 ,6 2 0 .3 : 1.30 0 .6 0 4 0 .1 3 6 | 1 7 .5 -2 5 3 3 .4 4 3 .9 2 .6 2 0 .2 11.31 0 .6 0 4 0 .1 2 4 i 7 lat/years** 2 0 -7 .5 3 3 ,2 4 4 .6 2 .6 19.5 11.34 0 .5 8 8 0 .0 6 8 | 2 7 .5 -2 5 35.1 41,1 2 .9 2 1 .0 L 1 7 0 .5 9 8 0 .2 7 1 ; Calcaric G leysol 1 0 -7 .5 3 3 .0 4 5 .2 3 .8 18.0 ! 1.37 0 .5 4 5 0 .0 6 7 1 1 7 .5 -2 5 3 2 .8 4 5 .6 3 .7 17.9 11.39 0 .5 4 6 o .o 4 5 ; 17 lalA ears 2 0 -7 .5 3 2 .6 4 5 ,2 3 .7 18.5 |1 .3 9 0 .5 6 8 0 .0 9 2 ! o 7 .5 -2 5 3 2 .6 4 5 .2 3 .6 18.6 : 1.39 0 .5 6 9 0 .0 8 6 i M ollic G leysol 1 0 -7 .5 3 7 .3 3 9 .4 2 .4 2 0 .9 11.06 0.561 o .2 5 9 : 1 7 .5 -2 5 36.1 4 0 ,7 2 .9 2 0 .2 f 1.13 0 .5 5 9 0 .2 3 2 I 30 lat/years 2a 0 -7 .5 3 6 .2 4 0 ,7 2 .6 2 0 .4 : i . i 3 0 .5 6 5 0 .2 2 3 I 2a 7 .5 -2 5 3 5 .8 4 1 .2 2 .9 20.1 11.15 0 .5 6 2 0 .2 1 4 : Haplic Luvisol 1 0 -7 .5 33.1 4 3 ,6 2 .7 2 0 .6 1.32 0 .6 2 0 0 .1 6 4 ; 1 7 .5 -2 5 135.5 4 1 ,5 2 .7 2 0 .2 11.17 0 .5 7 0 0 .201 32 lata/vears o 0 -7 .5 3 2 .7 4 5 .8 2 .6 18.9 : 1,40 0 ,5 7 8 - 0 .0 1 2 7 .5 -2 5 3 4 .4 4 3 .4 2 ,8 19.5 1,26 0 ,5 6 7 0 .1 1 2 Mollic G leysol 1 0 -7 .5 |3 4 .2 4 3 .8 2 .6 19.5 1.28 0 .5 7 0 0 .0 8 4 1 7 .5 -2 5 |3 3 .7 4 4 .0 2 .8 19.5 i l.3 0 0 .5 7 7 0 .0 9 5 32 lata/years o 0 -7 .5 3 4 .2 4 4 .3 3 .0 18.6 1.30 0 .5 4 3 0 ,0 5 4 T 7 .5 -2 5 : 3 4 .2 4 3 .6 2.8 19.5 11.28 0 .5 7 2 0.111 Sta gnie Luvisol 1 0 -7 .5 3 3 .9 44.1 2 .8 19.2 i 1.30 0 .5 6 6 0.081 1 7 .5 -2 5 3 3 .9 44 .3 2 .7 19.1 1.30 0 .5 6 3 0 .0 6 3 45 lat/years n 0 -7 .5 134.8 4 3 .7 3 .0 18.4 11.26 0 .5 3 0 0 ,0 6 5 2 7 .5 -2 5 j 3 4 .9 4 3 .3 3 .0 18.7 i 1.24 0 .5 3 6 0 .0 9 3 Gambie 1 0 -7 .5 135.3 4 2 .7 2 .7 19.3 1.21 0 .5 4 7 0 .1 1 2 A ren osol 1 7 .5 -2 5 3 5 .9 4 1 .4 2 .8 19.9 1.15 0 .5 5 5 0 ,1 9 2 2 0 -7 .5 135.1 43.1 2 .9 18.8 1.23 0 .5 3 6 0 .0 9 3 57 lat/years 2 7 .5 -2 5 3 5 .9 4 2 .6 2.9 18.7 1.19 0.521 0 .0 9 5 ; *1 - plantacja topoli (poplar plantation J. 2 - gleba uprawna (arable soil). 2a - gleba łąkow a (m eadow soil) ** w iek plantacji (years o f plantation)
część aromatyczna. Dębska [1996] oraz Drąg i in. [2007] podają, że podatność na utlenianie cząsteczek KH zw iązana je st ze stopniem „dojrzałości'’ kwasów hum inowych. KH wyizolowane z materiałów o wyższym stopniu hum ifikacji odznaczają się niższymi wartościami parametrów określających podatność na utlenianie.
Na podstawie widm w podczerwieni nie stwierdzono istotnych różnic intensywności poszczególnych pasm absorpcyjnych dla KH wyizolowanych z warstw 0-7.5 cm i 7,5-25 cm gleb uprawnych i gleby łąkowej. Kwasy huminowe wyizolowane z próbek pobranych z warstwy 0-7,5 cm pod plantacjami topoli (wiek 17 lat i więcej) w porównaniu z kwasami huminowymi warstwy głębszej i KH gleb uprawnych charakteryzowały' się na ogół w yższą intensyw nością pasm 1450, 1417, 1277, 1130 cm'"'1 [Dębska 2004]. Na
Wphw uprawy topoli na właściwości kwasów huminowych gleb 43
TABELA 2. Parametry spektrom etryczne k w a só w huminowych TABLE 2. Spectrom etric param eters o f humic acids
Gleba - Soil Plan tacja* Plan tation* G łęb ok ość D epth [cm ] A . ..(>65 ^ /4 ; A 2/6 A 4* A logK AAl4()0 > > 8
Map lic Luvisol 1 0 -7 .5 0 .1 0 8 5 .7 4 3 3 .4 5 .83 0 .7 2 8 5 3 .7 7 3 ,5 1 7 ,5 -2 5 0 .1 2 6 5 .3 6 3 0 .3 5 .6 6 0 ,7 0 4 5 2 ,9 73,5 7 lat/vears* * o 0 -7 ,5 0 .1 0 7 5 .8 4 .3 3 .0 5.65 0 .7 2 1 53.1 6 7 .4 "> 7 .5 -2 5 0 .1 2 4 5 .3 4 ;2 9 ,7 5 .5 7 0 .6 9 3 5 1 .7 7 1 ,6 Calcaric G leysol 1 0 -7 .5 0 ,0 4 6 8 ,4 8 6 8 .9 8.1 2 0 .9 0 2 5 9 ,2 8 2 ,4 1 7 .5 -2 5 0 ,0 4 9 7 .7 0 5 8 .8 7.65 0 .8 7 2 5 7 ,6 7 8 ,9 17 lat/years 2 0 -7 .5 0 ,0 4 4 8 .9 7 |7 1 ,0 7 .9 2 0 ,9 2 2 5 8 ,2 7 0 .4 2 7 .5 -2 5 0.051 8 .5 8 164.3 7 .4 9 0.891 5 6 .2 6 9 .3 M ollic G leysol 1 0 -7 .5 0 .2 8 1 5 .1 9 2 4 .7 4.51 0 .6 7 7 4 1 .6 4 9 .9 1 7 .5 -2 5 0 .1 3 4 6 ,0 5 3 5 ,8 5 ,9 2 0 .7 8 2 4 3 ,5 55,1 30 lat/years 2a 0 -7 .5 0 ,1 7 8 5 .5 0 2 7 .9 5 .0 6 0 .7 2 6 44.1 6 0 .2 2a 7 .5 -2 5 0 ,1 1 5 6 ,2 7 4 1 .0 6 .5 4 0 .8 2 3 4 5 .9 6 7 .8 I Iaplic Luvisol 1 0 -7 ,5 0 .0 9 3 6 ,3 9 41.1 6 ,4 3 0 ,8 1 0 61.1 7 7 ,7 1 7 ,5 -2 5 0 .1 6 6 4 .4 9 2 3 ,4 5 .2 2 0 .6 7 6 5 4 .6 6 8 ,7 32 lata/years 2 0 -7 .5 0 .1 6 7 5 ,4 7 2 8 .5 5.21 0 .6 7 8 4 9 ,5 6 4 ,2 2 7 .5 -2 5 0 .1 7 4 5 ,2 9 :27.3 5 ,1 7 0 .6 6 5 51,3 6 8 .0 Mollic G leysol 1 0 -7 .5 0 .1 1 8 5 .4 6 131.2 5.7 2 0 ,7 2 6 56.1 7 2 ,0 1 7 ,5 -2 5 0 .1 3 5 5.13 2 7 .3 5 .3 2 0,671 4 9 .9 6 8 .3 32 lata/years -> 0 -7 ,5 0 .1 4 0 5 .2 0 2 7 .6 5 .3 0 0 ,6 8 0 5 0 .4 69.1 2 7 .5 -2 5 0 .1 6 3 5 .0 9 ;2 5 .9 5.0 8 0 .6 5 6 4 6 ,7 5 2 .7 Stagnic Luvisol 1 0 -7 .5 0,111 5.91 3 5 .8 6 .0 6 0 .7 5 6 6 3 .2 7 7 .4 1 7 .5 -2 5 0 .1 5 5 5 .3 9 28 .2 5 .2 4 0 .6 6 2 4 9 .3 6 9 .0 45 lat/years o 0 -7 .5 0.151 5 .3 4 2 7 .6 5 .1 7 0 ,6 9 6 4 8 .5 6 3 .2 o 7 .5 -2 5 0 .1 5 8 4 ,9 0 2 4 .5 5 .0 0 0 .6 5 5 4 6 .6 6 1 .0 Gambie 1 0 -7 .5 0 .1 9 4 5 .3 7 2 4 .8 4 .6 3 0 .6 6 7 4 4 .7 : 52.1 Areno sol 1 7 .5 -2 5 0 .2 3 6 4 .9 5 22.1 4 .4 7 0 .6 2 6 3 6 ,0 i 4 9 .7 2 0 -7 .5 0 .1 8 4 4 ,9 6 2 2 .6 4 .5 6 0 .6 6 3 4 6 .9 58 .5 57 lat/years o 7 .5 -2 5 0 .2 2 5 4.71 2 1 .4 4 .5 4 0 .6 2 7 4 7 .6 6 0 .0 I - plantacja topoli (poplar plantation ), 2 - gleba uprawna (arable soil), 2a - gleba łąkowa (m ead ow soil) ** wiek plantacji (years o f plantation)
plantacji najstarszej stwierdzono dodatkowo wy ższą intensywność pasma 1720 (grupy karbonyiowe) i niższą 2920.2853 cm-1 (pasma związane z obecnością grup-C H ^ i =CH,) w porów naniu z widmami, jak ie otrzym ano dla KH gleby uprawnej. W przypadku najmłodszej plantacji (wiek 7 lat) otrzymano jedynie różnicę w intensywności pasma 1510 cm-1 między widmami KH gleby z warstwy powierzchniowej i głębszej. Kw'asy te wykazywały w'ięc wyższy udział prostych struktur aromatycznych (wyższa intensywność pasm 1510 cm "1) niż KH z warstwy głębszej gleby.
44 S. S. Gonet, B. Dębska, M. Banach-Szott. P. Dziamski, Z Miatkowski
WNIOSKI
1. Kwasy huminowe z warstwy powierzchniowej gleb pod plantacjami topoli w p o i w - naniu z KH z gleb uprawnych charakteryzowały się: wyższą zawartością tlenu, a w konsekwencji wyższymi wartościami stosunku O/C. wyższymi wartościami współ czynników absorbancji i na ogół mniejszą odpornością na utlenianie.
2. Kwasy huminowe warstwy powierzchniowej w porównaniu z KH warstwy głębszej gleb cechow ały się niższym stopniem dojrzałości'*, o czym świadczą między innymi otrzymane wartości stosunków absorbancji (A?,4, A r ,6, A4.6 i AlogK) oraz w-artości podatności na utlenianie.
3. Kwasy huminowe z gleb plantacji topolowych zawierały więcej prostych struktur aro matycznych w' swojej budowie niż kwasy huminowe z gleb uprawnych, co jest związa ne ze składem chemicznym dopływającego do gleb świeżego materiału organicznego.
LITERATURA
AR R O U A Y S D.. B A L D E SD E N T J., G ERM AN J .C . JAYET P.A.. SOU SA N N I.F.. STENGEL P. (eds). 2002: Stocker du carbone dans les sols agricoles de France. INRA. Paris.
DĘ B SK A B. 1996: W łaściw ości substancji hum usowych pow stałych podczas rozkładu resztek roślin nych w glebie. Praca Doktorska. ATR B ydgoszcz: 113 ss.
D ĘBSK A B. 2004: W łaściw ości substancji hum usowych gleby' nawożonej gnojow icą. R ozpraw y IW , ATR B ydgoszcz: 112 ss.
DRĄG M.. D Ę B SK A B.. DZIAM SKI A. 2007: Properties o f humic substances o f forest and meadow soil in the area o f the W'ierzchlas Reserve. Humic Subst. Ecosvst. 7: 141-151.
GIENAPP C., BOELCKE B.. SC H U M A N N W. 2005: Einsatz und Produktion nachwachsender Roh- stoffe fiir die energetische N utzung in M ecklenburg-Vorpommern. Energia z biomasy szansą na rozwój. I warunków-an i a i prognozy'. AR Szczecin: 15-18.
GONET S.S. 1989: W łaściw ości kw asów hum inowych gleb o zróżnicow anym naw ożeniu. R ozpraw y 33, ATR B ydgoszcz: 55 ss.
G ONET S.S. 1997: Habitat and anthropogenic factors determ ining status o f soil organic matter (in Polish). H umic Subst. Environ. 1: 17-24.
GONET S.S.. D Ę B SK A B. 1998: Properties o f humic acids developed during hum ification process o f post-harvest plant residues. Environ. Int. 24. 5 -6 : 6 0 3 -6 0 8 .
GON ET S.S.. D Ę B SK A B.. DZIAM SKI P.. SIM A N SK Y V.. MIATKOWSKI Z. 2007: W pływ uprawy topoli (P opulus sp.) na w łaściw ości materii organicznej gleb. Zesz. P r o b i Post. Nauk Roin. 512. II: 6 0 5 -6 1 0 .
HEJMANOW SKI S. 1975: Uprawa topoli. PWRiL. Warszawa: 117 ss.
HOW ARD P.J.A.. HOWARD D.M .. LOWE L.E. 1998: Effects o f tree species and soil physicochem ical conditions on the nature o f soil organic matter. Soil Biol. Biochem. 30. 3: 2 8 5 -2 9 7 .
K U M A D A K. 1987: Chemistry o f soil organic matter. D evelopm ents in Soil Scien ce 17, Japan Sci. Soc. P ress Tokvo. Elsevier Amsterdam: 241 ss.
WRB 2006: World Soil R esources Reports. N o 103. FAO. Rome. Dr hab. inż. Bożena Dębska, prof. nadz. UTP
Katedra Chemii Środowiska. Hydzial Rolniczy' Uniwersytet Technołogiczno-Przyrodniczy ul. Bernardyńska 6. 85-029 Bydgoszcz e-mail: debskauvutp. edu.pl
