Ochrona budowli historycznych i
zabytków w Wielkiej Brytanii.
Ochrona Zabytków 12/3-4 (46-47), 281-284
R e z y d e n c je w ie js k ie p rz e d p ie rw s z ą w o jn ą ś w ia to w ą z n a jd o w a ły się w ta k d o b ry m s ta n ie , iż n ie w ie le p o tr z e b o w a ły k o n s e r w a c ji. O b e c n ie b y n a jm n ie j ta k n ie je s t. P o b o rc y p o d a tk o w i z m ie n ili te n s ta n z d n ia n a d z ie ń . W ś la d z a nimli p r z y szły w p ły w y a tm o s fe r y c z n e , k ilo f i p r z e d s ię b io rc y ro z b ió rk o w i, k tó r z y d o k o n a li d a ls z y c h z n iszczeń . K u r a to r iu m p ra g n ą c u c h ro n ić n ie k tó r e z z a g ro ż o n y c h b u d o w li w ie js k ic h , ro z w in ę ło w 1939 r. sw ó j p r o g r a m o c h ro n y z a b y tk o w y c h b u d o w li w ie j sk ic h . O d te g o c z a su w ie le z n ic h z o s ta ło o c a lo n y c h . Ic h w ła ś c ic ie le m im o c ię ż k ic h w a r u n k ó w m a t e r i a ln y c h o k a z a li te j a k c ji w ie le p o m o cy . K u r a to r iu m o p ie k u je się o b e c n ie p rz e s z ło 100 b u d o w la m i. S ą u d o s tę p n ia n e z w ie d z a ją c y m , k tó r y c h lic z b a p r z e k r a c z a p ó ł m ilio n a osób ro c z n ie . T a k ie s a m e k u ra to rliu m is tn ie je d la S z k o c ji. (5. C h a r lo tte S q u a r e E d in b u rg h 2.) 4. S t o w a r z y s z e n i e ( M i ł o ś n i k ó w ) Z a b y t k ó w . (T h e A n c ie n t M o n u m e n ts S o c ie ty C liffo rd s In n , L o n d o n E. C. 4). J e s t o no n a jw ię k s z y m z tr z e c h tz w . S to w a rz y s z e ń M iło śn ik ó w . P rz e z p rz e s z ło 30 l a t sw eg o istn ien lia d o k o n a ło o n o c e n n e j p r a c y , p r z e p r o w a d z a ją c s tu d ia n a d b u d o w la m i h is to ry c z n y m i i ic h k o n s e r w a c ją . S to w a rz y s z e n ie p o s ia d a sw o ic h c z ło n k ó w d z ia ła ją c y c h ja k o o b s e r w a to rz y w e w s z y s tk ic h c z ę śc ia c h k r a j u . S ą to z a w o - dowii h is to r y c y s z tu k i o ró ż n y c h s p e c ja l n y c h k w a lif ik a c ja c h , g ro m a d z ą c y sz c z e g ó ło w e w ia d o m o ś c i o s w o ic h o k r ę g a c h . P o n a d to S to w a rz y s z e n ie p o w o ła ło w p o sz c z e g ó ln y c h p o w ia ta c h (c o u n trie s) s e k r e ta r z y p o w ia to w y c h d la k o o r d y n a c ji w k a ż d y m p o w ie c ie d z ia ła ln o ś c i S to w a r z y s z e n ia . J e ż e li R a d a S to w a rz y s z e n ia z o s ta n ie p o w ia d o m io n a o p rz y p a d k a c h , w k tó r y c h m o ż e o k a z a ć sw ą p o m o c, m oże to u c z y n ić k ilk o m a s p o s o b a m i: m o ż e u d z ie la ć b e z p o ś r e d n ic h z a s iłk ó w p ie n ię ż n y c h , m o że też, w ra z ie p o tr z e b y p o w o ły w a ć l o k a l n e k o m i te t y d la u d z ie la n ia p o m o cy p r z y p o sz c z e g ó ln y c h p r o j e k ta c h . N ie k ie d y d la tw o r z e n ia s ta ły c h a rc h iw ó w d o k o n u je s ię z d ję ć p o m ia ro w y c h b u d o w li. W p o sz c z e g ó ln y c h p r z y p a d k a c h w ła ś c ic ie le z a b y tk ó w lu b w ła d z e lo k a ln e m o g ą z w ra c a ć się do K o m ite tó w D o ra d c z o -te c h - n ic z n y c h S to w a rz y s z e n ia o p o ra d y . I n n y r o d z a j d z ia ła ln o ś c i S to w a rz y s z e n ia m a c h a r a k t e r w y c h o w a w c z y . W y d a w a n y j e s t ro c z n ik z a w ie r a ją c y o p ra c o w a n ia n a u k o w e o tr w a ł e j w a rto ś c i. P r z y o k a z ji W a ln e g o Z e b r a n ia o g ła s z a n e b y w a ro c z n e s p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i S to w a rz y s z e n ia . W a ż n y m d z ia łe m je g o p r a c y je s t u d z ie la n ie fa c h o w y c h o p in ii n a z a p y ta n ia w ła d z . J e s t ono w ty m sz c z ę ś liw y m p o ło ż e n iu , że d y s p o n u je w s p ó łp r a c ą w y b it n y c h fa c h o w c ó w a r c h ite k tó w , k tó r z y p r z e sz li s tu d ia z z a k r e s u k o n s e r w a c ji. 5. S t o w a r z y s z e n i e o p i e k i n a d z a b y t k o w y m i b u d o w l a m i . (S o c ie ty fo r th e P r o te c tio n o f A n c ie n B u il d in g s, 55 G r a t O rm o n d S t. L o n d o n W . C .l ) . T o d ru g ie S to w a rz y s z e n ie z o sta ło z a ło żo n e w 1877 r o k u p rz e z W ilia m a M o r- r i s ’a i in n e o so b isto ś c i o ż y w io n e p o d o b n y m d u c h e m , w c e lu p r z e c iw s ta w ia n ia się b r u t a ln y m i n ie k u l tu r a ln y m m e to d o m o d n a w ia n ia k o śc io łó w ii ś w ie c k ic h b u d o w li w w y p a d k a c h is to tn e j p o tr z e b y lu b w ty c h , k ie d y ty l k o m y ś la n o , że o n a is tn ie je . S to w a rz y s z e n ie c z ę sto w y s tę p u je ze sp rz e c iw e m ró w n ie ż w w y p a d k a c h b r u t a l n eg o u s u w a n ia lu b u z u p e łn ia n ia b r a k u j ą cy c h fr a g m e n tó w n o w y m i d e ta la m i. W t a k ic h w y p a d k a c h m o b iliz u je o n o p u b lic z n ą o p in ię . Z d ru g ie j s t r o n y S to w a rz y s z e n ie z a c h ę c a do ra c jo n a ln e g o z a b e z p ie c z a n ia z a b y tk ó w i p o d k r e ś la w a g ę s ta łe j ic h k o n s e r w a c ji, k tó r a z a p o b ie g a p o w s ta w a n iu n o w y c h u s z k o d z e ń o ra z p o w a ż n y m w y d a tk o m w p rz y s z ło śc i. S to w a rz y s z e n ie z e b ra ło w c ią g u la t w ie lk ie d o św ia d c z e n ie w sp o s o b a c h k o n s e r w a c ji i z a w sz e g o to w e je s t słu ż y ć sw o ją w ie d z ą ty m , k tó r y c h (in te re su je s ta n i b e z p ie c z e ń s tw o b u d o w li z a b y tk o w y c h . T e c h n ik a k o n s e r w a c ji o k a z a ła się n a p o d s ta w ie p r a k ty c z n y c h d o św ia d c z e ń i d z ię k i k o n s e r w a t o r s k i m m e to d o m p ra c y 0 w ie le rn d ie j k o s z to w n a n iż d a w n ie j b y w a ła . D la z a c h ę ty d o s to s o w a n ia w p r z y szłości ta k ic h m e to d , p r z e p r o w a d z a się s p e c ja ln e k s z ta łc e n ie w y b r a n y c h w ty m c e lu s tu d e n tó w a r c h i te k t u r y . 6. G r u p a G e o r g i a ń s k a . (The G e o rg ia n G ro u p , 27, G ro s v e n o r P la c e , L o n d o n SW 1. S to w a rz y s z e n ie to z a ło ż o n o w 1937 r. w c e lu z a p o b ie ż e n ia n is z c z e n iu b u d o w li p o c h o d z ą c y c h z c z a só w G e o rg ia ń s k ic h (tj. p a n o w a n ia J e rz e g o I, I I i III) 1 R e g e n c ji. Ic h z n is z c z e n ie p o s tę p o w a ło w sp o só b a la r m u ją c y . S t a r a n i a S to w a r z y sz e n ia id ą w k ie r u n k u z a lin te re so w a n ia a r c h i t e k t u r ą g e o rg ia ń s k ą i u d z ie le n ia p o r a d d o ty c z ą c y c h k o n s e r w a c ji b u d o w li z te g o o k re s u o ra z ic h d z is ie jsz e g o p r a k ty c z n e g o w y k o rz y s ta n ia . N astęp n lie s t a r a n ia te d o ty c z ą n ie ty lk o sa m y c h b u d y n k ó w , a le ró w n ie ż s k w e ró w , ta r a s ó w i u lic. G r u p a t a s t a ła się w c ią g u o s ta tn ic h 20 l a t je d n y m z p rz o d u ją c y c h S to w a r z y szeń , k tó r e o p ie k u ją się p ię k n e m z a b y t k o w y c h b u d o w li n a ro d o w y c h . M a o n a j e
szcze d u żo do zd ziałan lia p r z y o c h ro n ie z a g ro ż o n y c h z a b y tk ó w z ty m , że od czasu w o jn y m a do c z y n ie n ia w ię c e j z r e z y d e n c ja m i w ie js k im i n iż z b u d o w la m i m ie js k im i. R e z y d e n c je w iejsk lie z ow ego o k re s u b y ły p r o je k to w a n e d la p o tr z e b s p o łe c z e ń s tw a in a c z e j u k s z ta łto w a n e g o n iż d z is ie js z e . W n ie k tó r y c h w y p a d k a c h o k a z u ją się k o n ie c z n e z m ia n y k o n s t r u k c y jn e p o sz c z e g ó ln y c h b u d o w li. W te d y G r u p a w z y w a n a je s t do k o n s u lta c j i p rz e z w ła d z e p la n u j ą c e a lb o p rz e z w ła ś c id ie la b u d o w li w s p r a w ie c h a r a k t e r u p r o j e k to w a n y c h z m ia n . N p . m o że b y ć z a s ię g a n a o p in ia co d o k o lo r u z e w n ę trz n y c h i w e w n ę tr z n y c h ty n k ó w , j a k ró w n ie ż w s p r a w a c h o to c z e n ia b u d o w li i z h a rm o n iz o w a n ia z k r a jo b r a z e m . 7. C e n t r a l n a R a d a O p i e k i n a d K o ś c i o ł a m i . (T h e C e n tr a l C o u n c il fo r th e C a re of C h u rc h e s , F u lh a m P a la c e , L o n d o n S.W . 6). C e n tr a ln a R a d a O p ie k i n a d K o śc io ła m i j e s t je d n ą z 13 r a d c e n tr a ln y c h , p rz y k t ó ry c h p o m o c y k o śc ió ł a n g li k a ń s k i s p r a w u je s w e a g e n d y (np. k o o r d y n a c ja p ra c u c z e ln i te o lo g ic z n y c h , k i e r u je p r a c ą w y c h o w a w c z ą , o rg a n iz a c ja m i m is y jn y m i itd ). Z a d a n ie m C e n tr a ln e j R a d y O p ie k i je s t k o o r d y n a c ja p r a c K o m ite tó w D ie c e z ja l n y c h c e le m z a p e w n ie n ia m o ż liw ie n a j le p s z e g o p o z io m u p r a c k o n s e r w a to r s k ic h w k o śc io ła c h o ra z w o b ie k ta c h s a k r a l n y c h n o w o p ro je k to w a n y c h i p r a c a c h w y p o sa ż e n io w y c h . K o śció ł a n g lik a ń s k i m a w s w y m z a rz ą d z ie o k o ło 15.000 b u d y n k ó w s a k r a l n y c h . Ś ró d n ic h z n a jd u j e się 8— 9.000 k o śc io łó w śre d n io w ie c z n y c h a lb o o p r z e w a d z e e le m e n tó w śre d n io w ie c z n y c h . O k o ło 500 to k o ś c io ły re n e s a n s o w e , z k tó r y c h z n a c z n a część z n a jd u j e się p o z a m i a s t a m i. T a w ie lk a s p u ś c iz n a a r c h ite k to n ic z n a o b e jm u je w ię k sz o ś ć m a j ą tk u n a r o d o w eg o w z a k r e s ie rz e ź b y i s n y c e r s tw a , p r a w ie w s z y s tk ie w itr a ż e i m a lo w id ła śc ie m je , w ię k sz o ś ć s ta r o ś w ie c k ie j s to la r k i z a ró w n o k o n s t r u k c y jn e j ja k i w y p o s a ż e n io w e j. K o n s e r w a c ja k o śc io łó w p a r a f ia ln y c h n a le ż y do p a r a f ia n , w z g lę d n ie d o w y b r a n y c h p rz e z n ic h r a d p a r a f ia ln y c h . J e d n a k k o n tr o la n a d w s z y s tk im i p ra c a m ii d o k o n y w a n y m i w b u d y n k u k o ś c ie ln y m n a le ż y w o s ta te c z n e j in s ta n c j i d o b is k u p a . D la k o n tr o li ty c h r o b ó t u d z ie la o n d e le g a c ji k a n c le rz o w i k a p it u ły , od k tó r e g o n a le ż y u z y s k a ć p o z w o le n ie n a d o k o n y w a n ie j a k ic h k o lw ie k z m ia n w b u d y n k u . K a n c le rz p rz e d u d z ie le n ie m z e z w o le n ia z a s ię g a o p i n ii sw eg o d ie c e z ja ln e g o k o m i te tu d o r a d czego. D o te g o k o m i te t u z w r a c a ją się ta k ż e p a r a f ie o r a d ę p rz e d p o w z ię c ie m d e c y z ji co do ro b ó t a lb o p rz e d z a a n g a ż o w a n ie m n ie z n a n e g o im a r c h i t e k t a a lb o r z e m ie ś ln i k a . W te n s p o s ó b k o śc io ły p a r a f ia l n e p rz y r o b o ta c h k o n s e r w a to r s k ic h s ą p o d o p ie k ą a p a r a t u z n a c z n ie b a r d z ie j k o m p e te n tn e g o ii d o k ła d n e g o , n iż m ó g łb y im z a p e w n ić rz ą d . P r z y ty m je d n a k s k u te c z n o ść o c h ro n y s t a r y c h k o śc io łó w p rz e d w a n d a liz m e m z a le ż y p rz e d e w s z y s tk im od a r c h i t e k t a i je g o d o ś w ia d c z e n ia w te j w y so k o s p e c ja lis ty c z n e j p ra c y . D ru g ą o rg a n iz a c ją z a jm u ją c ą się o p ie k ą n a d o b ie k ta m i k o ś c ie ln y m i je s t: 8. K u r a t o r i u m d o z a b e z p i e c z a n i a k o ś c i o ł ó w z a b y t k o w y c h (T h e H is to r ie C h u rc h e s P r e s e r v a tio n T ru s t. F u lh a m P a la c e , L o n d o n S.W . 6.) G łó w n y m z a d a n ie m teg o z w ią z k u — w p rz e c iw ie ń s tw ie d o p o p rz e d n io w y m ie n io n e j r a d y m a ją c e j c h a r a k t e r d o r a d czy, — je s t f in a n s o w a n ie . B r a k p ie n ię d z y j e s t n a jw ię k s z ą p rz e s z k o d ą w k o n s e r w a c ji k o śc io łó w i s ta ł się p o w o d e m p o w o ła n ia d o ż y c ia te j in s ty tu c ji. P o tr z e b a je j z o s ta ła w y k a z a n a n a z e b ra n iu K o m is ji K o ś c ie ln e j K o n s e r w a c ji K o ścio łó w w c z e r w c u 1952 ro k u . N a ty m z e b r a n iu u s t a lono, że d la d o p ro w a d z e n ia do o d p o w ie d n ie g o s t a n u k o ś c io łó w p a r a f ia l n y c h p o tr z e b a b ę d z ie z e b r a ć su m ę 4 m ilio n ó w fu n tó w , p o z a ty m , c o p a r a f ie m o g ły b y w y ło ż y ć z w ła s n y c h fu n d u s z ó w . Z e b r a n ie w y s tą p iło z w n io s k ie m do a r c y b is k u p ó w Y o rk u i C a n te r b u r y o p o w o ła n ie d o ż y c ia te g o r o d z a j u k u r a t o r iu m . Z o s ta ło o n o z o rg a n iz o w a n e w p a ź d z ie r n i k u 1952 r . K ró lo w a o b ję ła n a d n im p ro t e k t o r a t a k s . E d y n b u r g a p r z y ją ł jeg o p rz e w o d n ic tw o . M im o w s z y s tk o p o tr z e b y k o śc io łó w n a k o n s e r w a c ję są t a k d u że, że n a te cele m o ż n a b y w y d a ć d z ie s ię c io k ro tn ie w ię k sze s u m y . P r z y j ę ty s y s te m d a je g w a ra n c ję , że d o ta c j e b ę d ą u d z ie la n e ta m , g d zie b ę d ą n a j b a r d z ie j p o tr z e b n e . D la z a p e w n ie n ia o d p o w ie d n ie g o w y k o n y w a n ia r o b ó t i z a p o b ie ż e n ia w y p a d k o m w a n d a liz m u , co n ie r a z m ia ło m ie js c e p rz y r e s ta u r o w a n iu , a co b y ło b y n ie d o p u s z c z a ln e w w y p a d k u z a a n g a ż o w a n ia fu n d u s z ó w K u r a to r iu m , d o ta c je u d z ie la n e są ty lk o ta m g d z ie r o b o ty p ro w a d z i s p e c j a li s ta - a r c h it e k t. W y b ó r jeg o p o z o s ta w ia się w z a s a d z ie k a ż d e m u kościołow li d o je g o d e c y z ji. K u r a to r iu m je d n a k z e s ta w iło 11 w y k a z ó w o k rę g o w y c h z a w ie r a ją c y c h n a z w is k a s p e c ja lis tó w a rc h ite k tó w - rz e c z o z n a w c ó w . K u r a t o r iu m m a n a sw o je u s łu g i 42 n a jw y b itn ie js z y c h a rc h ite k tó w - rz e c z o z n a w c ó w i r a d y ic h p r z y jm o w a n e są p rz e w a ż n ie z w d zlięczn o ścią p rz e z ich k o le g ó w z a w o d o w y c h .
9. K r ó l e w s k a K o m i s j a Z a b y t k ó w H i s t o r y c z n y c h (T he R o y a l C o m m iss io n o f H is to r ic a l M o n u m e n ts , 34, C h e s te r T e r r a c e R e g e n t P a r c , L o n d o n N . W . 1. o ra z R e j e s t r N a r o d o w y c h B u d o w l i (T h e N a tio n a l B u ild in g s R e k o r d , 31 C h e s te r T e r r a c e , L o n d o n N. W . 1.). P o w y ż sz y p rz e g lą d n ie b y łb y c a łk o w i ty , g d y b y ś m y n ie w s p o m n ie li o ty c h d w u i n s ty tu c ja c h , k tó r e b a d a ją i r e j e s t r u j ą z a b y tk i h is to ry c z n e . P ie r w s z a in s ty t u c ja p rz y g o to w u je ii p u b li k u je in w e n ta r z e u s z e re g o w a n e w e d łu g p o w ia tó w (c o u n trie s), d r u g a z a ś z o s ta ła p o w o ła n a w 1940 r o k u d l a s z y b k ie g o d o k o n a n ia w y k a z ó w w s z y s t k ic h w a rto ś c io w y c h b u d o w li. S p o rz ą d z o n e z o s ta ły w f o r n r e f o to g r a f ii i p la n ó w t e c h n ic z n y c h . P la c ó w k a ta j e s t ro d z a je m p u n k t u z b io rc z e g o d la b o g a te g o m a t e r i a łu ik o n o g ra fic z n e g o . 10. N a r o d o w e c e n t r u m i n f o r m a c y j n e d l a o c h r o n y i k o n s e r w a c j i b u d o w l i p r z y i n s t y t u c i e S t u d i ó w A r c h i t e k t o n i c z n y c h w Y o r k u . (T h e N a tio n a l R e fe re n c e C e n tr e F o r P r o t e c ti o n a n d r e p a i r of h is to r ic B u ild in g s , Y o rk I n s titu te o f A r c h it e c tu r a l S tu d y , M lc k le g a te , Y o rk .) C e n tr u m to z o s ta ło o s ta tn io zało ż o n e p r z y I n s ty tu c i e S tu d ió w A r c h ite k to n ic z n y c h w Y o rk u . P r a c a z o s ta ła m u u m o ż li w io n a d z ę k i h o jn e j d o ta c j i u d z ie lo n e j p r z e z f u n d a c je C a rn e g ie g o . J e g o z a d a n ie m j e s t z b ie r a n ie i k la s y f ik a c ja w s z y s tk ic h m a t e r ia łó w b ib lio g r a fic z n y c h z a ró w n o z W . B r y ta n i i ja k i z a g r a ń 'c z n y c h , z o rg a n iz o w a n ie b ib lio te k i te c h n ic z n e j w ra z z k a r t o te k a m i, f o to g ra fia m i i m o d e la m i. D la in f o rm o w a n ia s p o łe c z e ń s tw a w y d a w - n e są p u b li k a c je b ib lio g r a fic z n e z a w ie r a ją c e s k r ó ty p ra c . O b s łu g u je o n c a ły k r a j . I n s ty t u t S tu d ió w A rc h ite k to n ic z n y c h o r g a n iz u je k u r s y d o k s z ta łc a ją c e d la a r c h i . te k tó w - k o n s e r w a to r ó w , s tu d e n tó w a r c h i t e k t u r y i d o z o ru k o śc ie ln e g o . I n s t y t u t w y d a je B iu le ty n o o c h ro n ie i k o n s e r w a c ji z a b y tk ó w , j a k ró w n ie ż in f o r m a c je o c z y n n o ś c ia c h I n s t y t u t u o r a z o o rg a n iz a c ja c h z a in te r e s o w a n y c h o c h ro n ą z a b y tk ó w . W B iu le ty n ie ty m są rów m ież d r u k o w a n e ró ż n e fa c h o w e a r t y k u ły . I n s t y t u t w y d a je b o g a to il u s t r o w a n e S tu d ia n a d histo riią a r c h i t e k t u r y (S tu d ie s in A r c h it e c tu r a l H i sto ry ). 11. I n n e p o k r e w n e o r g a n i z a c j e (O th e r I n t e r s t e d B odies): a) R a d a O c h ro n y W si A n g ie ls k ie j (C o u n cil f o r t h e P r e s e r v a ti o n o f R u r a l E n g la n d , 4, H o b a r t P L ce, L o n d o n S. W. 1.). D la W a lii i s t n ’e je o so b n a R a d a ; b) T o w a r z y s tw o E k le z jo lo g ic z n e (T he E c c le s io lo g ic a l S o ciety ), 139, K e n s in g to n R o a d , L o n d o n S. E. 11); c) K u r a to r z y sp o łe c z n i (T h e C ivis T r u s t, 79, B u c k in g h a m P a la c e R o ad , L o n d o n S. W . la ). 12. В i b 1 i g r a f i a: 1. E m m e rs o n , S i r H ., T h e m i n is tr y of W o rk s . (A lle n -U n w in , 1956). 2. C o u n c il f o r B r itis h A rc h e o lo g y , M e m o r a n d a o n T o w n a n d C o u n try P la n n in g A c t of 1947 a n d th e A n c ie n t M o n u m e n ts A c ts.
3. L e e s -M iln e , J a m e s (Ed), T h e N a tio n a l T r u s t. B a ts f o r d , 1945. 4. C h u r c h A s s e m b ly C o m m isio n , The P r e s e r v a ti o n of o u r C h u rc h e s . 1956. 5. R e p o r ts o f th e C e n tr a l C o u n d il fo r th e C a re of C h u rc h e s a n d t h e S o c ie ty fo r th e P r o te c tio n o f A n c ie n t BuTdLngs. 6. T r a n s a c tio n s o f th e A n c ie n t M o n u m e n t s S o c ie ty . Z e s z y t n in ie js z y z a m y k a ro c z n ik X I I , a o s ta tn i z re d a g o w a n y p rz e z z e sp ó ł p o w o ła n y w r. 1951. P rz e w o d n ic z ą c y d o ty c h c z a s o w e j R a d y R e d a k c y jn e j d z ię k u je u c z e s tn ik o m z e s p o łu a z w ła sz c z a ś c iś le js z e j R e d a k c ji w o s o b a c h J a n i n y S ta r z y ń s k ie j i S ta n is ła w a
