Hanna Kozaczewska-Golasz
Mauzolea i kaplice grobowe z
XVI-XVIII w. we wsiach
województwa legnickiego
Ochrona Zabytków 49/3 (194), 306-312
Hanna Kozaczewska-Golasz
MAUZOLEA I KAPLICE GROBOWE Z XVI-XVIII W.
WE WSIACH WOJEWÓDZTWA LEGNICKIEGO
M auzolea i kaplice grobow e są obiektam i o małych rozm iarach, na które dotychczas w zasadzie nie zw ra cano uwagi. Pominął je w swoim katalogu zabytków H . Lutsch1, chociaż wymienił epitafia i nagrobki o ukła dzie architektonicznym . N iem ieccy i polscy badacze kościołów też nie poświęcili im miejsca2. Krótkie wzmia nki m ożna znaleźć jedynie w pracy S. K ow alskiego2.
Podjęta przed p onad 10 laty akcja inw entaryzow a- nia zabytkow ych cm entarzy stw orzyła m ożliw ość ze b ran ia m ateriałów dotyczących budow li sepulkral nych. N a terenie w ojew ództw a legnickiego zachow ały się one w około 50 wsiach i kilku m iastach, przy czym w niektórych po kilka na jednym cm entarzu. N ajstar sze pochodzą z XVI, a najliczniejsze z XIX w ieku. Tyl ko nieliczne pozostały w stanie nienaruszonym . Wiele jest zdew astow anych i zapom nianych, niezależnie od form y architektonicznej i w ystroju. W większości usu nięto epitafia i tablice inskrypcyjne, a także inne elem en ty w yposażenia. Ich brak uniem ożliw ia określenie, k tó re z obiektów były m auzoleam i, a które kaplicam i g ro bow ym i (z ołtarzem ). U trudnione jest także określenie dokład n eg o czasu budow y i osoby fundatora.
W przygotow aniu jest katalog m auzoleów i kaplic grobow ych woj. legnickiego, w którym znajdą się o p i sy obiektów i ich dokum entacja fotograficzna4. N a il. 1 zestaw iono m iejscowości, w których zachow ane są m auzolea i kaplice. Z grom adzony dotychczas m a teriał daje możliwość ogólnej prezentacji tych niew iel kich budow li, a fotografie najciekawszych i najlepiej zachow anych są ilustracją tej prezentacji.
Usytuowanie
M auzolea i kaplice grobow e w XVI i XVII wieku do b udow yw ano do kościołów. W ybierano różne usy tuow anie — przy naw ie, przy prezbiterium i przy w ie ży. Z w nętrzem kościoła łączyły się one szeroką arkadą (K rom olin, Pogwizdów, Szklary G órne, Szymocin) lub przejściem (Jakubów, K ondratów , Krzeczyn Wielki, Prusice, Siedlce, Żukow ice). Tylko jedno m auzoleum (ufundow ane w 1629 r. w M iłoradzicach) dostaw iono do w schodniej ściany prezbiterium , z osobnym wej ściem, nie połączonym z w nętrzem kościoła. W tej
1. H . Lutsch, D ie K unstdenkm äler der Provinz Schlesien, Breslau 1 8 9 1 .
2. T. Kozaczewski, W iejskie kościoły parafialne XIII w ieku na Śląsku, „Prace N au k ow e Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki W rocławskiej” 1 9 9 0 - 1 9 9 5 , nr 2 3 , 2 8 , 2 9 , 3 0 , tam wykaz literatury.
grupie obiektów to m auzoleum jest w yjątkow e także pod względem w ystroju w nętrza.
M auzolea i kaplice grobow e z XVIII w. m iały b ar dziej zróżnicow ane usytuow anie. Połowa z nich nadal zw iązana była z kościołem (Grodziec, K ondratów , Krzeczyn W ielki, K rom olin, Krzydłowice, Lusina, M iłoradzice, O siek, W iadrów, Z am ienice), pozostałe były w olno stojące i zajm ow ały różne miejsca na cm en tarzu przykościelnym . T rudno obecnie w ytłum aczyć ich lokalizację, jak się wydaje przypadkow ą. Niestety, nie pozostały żadne ślady daw nego układu przestrzen nego cm entarzy, na większości z nich bezm yślnie w y cięto stare drzew a (wycinanie datuje się od lat siedem dziesiątych X X w.), zrów nano z ziemią m ogiły sprzed 1945 roku.
Układy przestrzenne
M auzolea i kaplice grobow e z XVI w. m iały proste układy na planie kw adratu lub prostokąta. Przekryte były dacham i dw uspadow ym i lub pulpitow ym i. Jeżeli były połączone arkadą z w nętrzem kościoła, to często miały w ysokość odpow iadającą części, z k tó rą się łą czyły. Te, k tó re usytuow ano przy nawach m iały w yso kość największą i m ogły spraw iać w rażenie tran sep tu (Pogwizdów).
M auzolea z XVII w. na zew nątrz miały plan kw ad ratu, ale ich w nętrza były bardziej różnicow ane. Ka plica grobow a w Szklarach o sklepieniu krzyżow ym bezżebrow ym połączona jest z nawą. W Krzeczynie W ielkim i Siedlcach na środku stoi filar, na którym opiera się sklepienie krzyżow e. M auzoleum w M iło ra dzicach n adano plan ośm ioboku (nie um iarow ego) z niszami w krótszych ścianach. W nętrze przekryto sklepieniem klasztornym na ośm ioboku.
Budowle sepulkralne z XVIII w. prezentują już duże zróżnicow anie układ ó w przestrzennych. Przeważają układy na planie kw adratu i prostokąta, przekryte sklepieniem krzyżow ym , klasztornym lub klasztornym z latarnią. D rugą grupę tw orzą obiekty na planie kw adratu o ściętych narożach zew nętrznych lub w e w nętrznych z w ykorzystaniem przestrzeni narożnych na nisze, w zbogacające układ w nętrza. Przekrycia mają
3. S. Kowalski, Z a b y tk i środkow ego N adodrza, Z ielona G óra 1 976. 4. Oprać. H. Kozaczewska-Golasz, M auzolea i kaplice g ro b o w e
z XVI-XV1II w . w w oj. legnickim , Wydział Architektury Politechniki
Legenda: a XVI w. - X V II w. · X V III w.
1. R ozm ieszczenie m a u zo leó w i kaplic grobow ych. O prać, autorki 1. L o ca tio n o f m ausolea an d sepulchral chapels. Prep, b y the author
2. K rzeczyn W ielki (gm. Lubin), m au zoleu m z XVII w. p rzy p o łu d n io
w e j ścianie w ieży. W szystkie fo t. autorki
2. K rzeczyn W ielki, co u n ty o f Lublin, m ausoleum from the 1 7th century, n ex t to the southern w a ll o f th e tow er. A ll ph otos: author
form ę sklepień klasztornych lub żaglastych. Są też pojedyncze rozw iązania bardziej skom plikow ane: — przyziem ie wieży barokow ej, na planie kw adratu
o w klęsłych bokach, we w nętrzu uskokow e nisze, przekrycie kopułą na żagielkach z latarnią — Krzyd- łow ice;
— na planie ośm ioboku zew nątrz i w ew nątrz, przekry te sklepieniem klasztornym z latarnią — Prusice; — na planie ośm ioboku zew nątrz, a koła w ew nątrz,
przekryte kopułą z latarnią — G rodziec;
— na planie ośm ioboku zew nątrz, a koła w ew nątrz, przekryte kopułą — Słup;
— na planie koła z pilastram i zew nątrz i koła w ew nątrz, przekryte kopułą z latarnią — Z ag ro d n o ; — na planie elipsy z elipsoidalną kopułą — Z am ienice.
Architektura budowli i wystrój wnętrz
Jak już w spom niano, m auzolea i kaplice grobow e z XVI w. prezentują się raczej skrom nie. N a uwagę zasługuje jednak ich pow iązanie z w nętrzem kościoła. W K rom olinie d o b udow ano m auzoleum d o p rezbite rium , w Pogwizdow ie wysoka kaplica utw orzyła jak gdyby tran sep t kościoła, stała się jego integralną czę ścią. Podobne rozw iązanie zastosow ano w Szklarach G órnych w 2 połow ie XVII w.
Dwa spośród obiektów z XVII w. w Krzeczynie i Siedlcach na zew nątrz są skrom nym i p rzybudów ka mi, natom iast we w nętrzu mają środkow y filar, na którym opiera się sklepienie krzyżowe. Niestety, oprócz dw óch epitafiów o bogatej dekoracji w Krzeczynie nie zachow ały się żadne elem enty w ystroju. N a tym tle w yróżnia się m auzoleum w M iłoradzicach, k tó re ma interesującą kompozycję zewnętrzną i w ewnętrzną. Ścia ny zew nętrzne rozczłonkow ane są pilastram i i zw ień czone prostym geom etrycznym gzymsem. N a osi ścian w ykonano poziom e ow alne okna. W nętrze na planie ośm ioboku m a w krótszych ścianach półkoliste nisze 0 dekoracyjnej opraw ie stiukowej z postaciam i alego rycznym i. Ściany kończą się fryzem z liści ak an tu i p ro filow anym gzymsem, m ocno w yładow anym . Przykry wające w nętrze sklepienie klasztorne ma bogatą d ek o rację stiukow ą z liści akantu, aniołków i o brazów em- blem atycznych.
W śród o biektów z XVIII w. jest kilka przykładów małej architektury barokow ej. Elewacje rozczło n k o w ane są pilastram i, ciekawie zakom ponow ano okna. We w nętrzach w ykorzystano pilastry, nisze półkoliste, nisze uskokowe. Ściany pokrywała polichromia. Z w ień czenie kop u łą (czy też sklepieniem klasztornym przy pom inającym kopułę) z latarnią dopełnia kom pozycji tych, w większości, centralnych założeń. N ajbogatszą elewację ma mauzoleum w Proboszczowie. D o jej kom pozycji w ykorzystano pilastry, kolum ny na p o stu m en tach, zw ieńczone zakrępow anym belkow aniem , z o d cinkow ym naczółkiem nad częścią centralną. K olum ny 1 naczółek zw ieńczone są pełnym i rzeźbam i, a po b o kach nad pilastram i stoją kwiatony. Pozostałe elewacje są gładkie.
Tylko do w nętrz w Prusicach i O sieku prow adzą p ortale o bogatej opraw ie. W pozostałych są proste wejścia. Z w n ętrz łączących się z kościołam i tylko w Z am ienicach arkada otrzym ała profilow aną opaskę.
W iększość obiektów miała krypty. Były to niskie w nętrza, ośw ietlone niewielkimi oknam i. Dojście p ro w adziło poprzez o tw ó r w sklepieniu, zasłaniany płytą, a w kilku przypadkach — z w nętrza kościoła, po scho dach, obecnie zam urow anych.
3. G rodziec (gm. Zagrodno), m auzoleum z XVIII w . po zachodniej stronie n a w y
3. G rodziec, co u n ty o f Zagrodno, m ausoleum from the 18th century
along the western w a ll o f the nave
4. Prusice (gm. Z ło to ryja ), m auzoleum w o ln o stojące z XVIII w. 4. Prusice, co u n ty o f Z ło to ryja , freestanding m ausoleum from th e 18th century
A
jfrjA HV,
6. Z am ien ice (gm. C hojnów ), w ejście d o m auzoleum z pocz. XVIII w . 6. Zam ienice, co u n ty o f C h ojn ów , entrance to a m ausoleum from th e beginning o f th e 18th century
5. Szklary G órne (gm. Lubin), kaplica grobow a z XVII w . połączona z w n ętrzem n a w y
5. Szklary Górne, co u n ty o f Lubin, sepulchral chapel from the 1 7th century, co n n ected w ith the interior o f the nave
7. M iłoradzice (gm. Lubin), fragm ent w n ętrza m au zoleu m z 1 6 2 9 r. 7. M iłoradzice, county o f Lublin, fragment o f an interior o f a m auso
leum from 1 6 2 9
Elementy wyposażenia
W m auzoleach i kaplicach grobow ych przykościel nych pozostało najwięcej epitafiów i nagrobków typu architektonicznego. W Szymocinie pierw sze nagrobki um ieszczono w kaplicy grobow ej, a późniejsze w ró ż nych miejscach kościoła. W Szklarach G órnych przed budow ą kaplicy grobow ej jako miejsce ustaw ienia n a grobków w ykorzystano kruchtę (w niej najstarsze epi tafium z 1520 r.), a potem prezbiterium kościoła, w któ rym nieco później d o d an o epitafiom w spólną opraw ę architektoniczną.
W niew ielu obiektach w olno stojących zachow ały się tablice inskrypcyjne lub epitafia. W niektórych p o zostały po nich płyciny lub nisze w ścianach.
W okresie baroku zm arłych ch ow ano w sarkofa gach, z których kilka przetrw ało. W Krzydłow icach były to bogato dekorow ane sarkofagi piaskow cow e, w sparte na orłach lub lwach oraz specjalnie w yprofi low anym cokole. N ajbogatszą form ę ma sarkofag
8. Rapocin (gm. G łogów ), fragm ent w n ętrza m au zo leu m z XVIII w. 8. Rapocin, co u n ty o f G łogów , fragm ent o f an in terior o f a m auso leum from the 18th century
w Zam ienicach, z pełną postacią zm arłego rycerza, ułożonego na w ieku. Sarkofagi w K rzeczynie W ielkim i O sieku są obecnie n iedostępne, gdyż nie m a wejścia do krypty.
Zakończenie
Z naczna część m auzoleów i kaplic grobow ych w w ojew ództw ie legnickim jest zdew astow ana i zni szczona. N iek tó re z nich, głów nie znajdujące się na obszarze cm entarzy lub przy kościołach, o d re sta u ro w ano i zam ieniono na dom y p rzedpogrzebow e, kapli ce, salki katechetyczne lub budynki m agazynow e. W trakcie rem o n tó w (lub w cześniej), u sunięto n iep o trzebne dla now ych funkcji elem enty w yposażenia — epitafia, tablice inskrypcyjne, sarkofagi, ołtarze.
Liczne obiekty ze w zględu na w alory arch itek to n icz ne i dekoracyjne w ym agają pilnego odrestau ro w an ia. N adanie im nowej funkcji gw arantuje utrzym anie ich
9. K r zy d ło w ic e (gm. G rębocice), fragm ent w n ętrza m auzoleum
z XVIII w .
9. K rzy d ło w ic e , c o u n ty o f G rem bocice, fragm ent o f an interior o f a m a u so leu m fro m th e 1 8 th century
11. P o g w izd ó w (gm. P aszow ice), nagrobek a rchitekton iczn y pia sk o w c o w y rodzin Schindel i R eibn itz (brak napisów )
11. P ogw izdów , co u n ty o f Paszow ice, architectonic sandstone to m b ston e o f th e Schindel an d R eibn itz fam ilies (no inscriptions)
10. Prusice (gm. Z ło to ryja ), fragment sklepienia m azuoleum z XVIII w. 10. Prusice, c o u n ty o f Z ło to ryja , fragm ent o f a vau lt o f a m ausoleum fro m th e 1 8 th cen tu ry
w d o b ry m stanie. R em ont obiektów z przeznaczeniem ich na kaplice i dom y przedpogrzebow e w ydaje się być d o b ry m rozw iązaniem . Funkcje m agazynow e zwykle p o w o d u ją dalszą dew astację w nętrza. N ależy jednak
12. K rom olin (gm. Ż ukow ice), nagrobek p ia sk o w co w y H ansa Chri s to f a von Z e d litz (zm . 1 6 3 7 r.)
12. K rom olin, co u n ty o f Ż ukow ice, sandstone to m b sto n e o f H ans C h ristof von Z e d litz d. 1 6 3 7
pam iętać o daw nym przeznaczeniu i pozostaw ić epi tafia, sarkofagi oraz inne elem enty sepulkralne. E pita fia całopostaciow e, a także epitafia inskrypcyjne p o li chro m o w an e m ogą stanow ić dekorację w nętrza, p o
13. K rzyd ło w ice (gm. G rębocice), sarkofag p ia sk o w co w y M arii Char- lo tty z d. D ynerr, żo n y Bara de Stosch (1 7 1 3 -1 7 2 9 )
13. K rzydłow ice, co u n ty o f G rem bow ice, san dston e sarcophagus o f Maria C h arlotta nee Denerr, w ife o f Bar de Stosch 1 7 1 3 -1 7 2 9
dobnie jak obrazy i rzeźby niesepulkralne. W artość kam iennych epitafiów docen io n o w Krzeczynie W iel kim (gm. Lubin), pozostaw iając je we w nętrzu zam ie nionym na salkę katechetyczną, a także w m auzoleach pow iązanych z w nętrzem kościołów. Interesująco p re zentują się kam ienne sarkofagi, jeżeli są właściwie eks ponow ane. N ależy żałow ać, że w nętrze m auzoleum w Zam ienicach (gm. C hojnów ), gdzie stoi sarkofag z całopostaciow ą rzeźbą rycerza, zam ieniono na m a gazyn. M oże lepiej będą eksponow ane sarkofagi w re m ontow anej wieży w K rzydłow icach (gm. G rębocice).
14. Z am ienice (gm. C hojnów ), sarkofag p ia sk o w co w y pozłacany, z postacią rycerza E rdm anna u. P rom n itz (zm . 17 0 4 r.)
14. Zam ienice, co u n ty o f C hojnów , g ilt sandstone sarcophagus, w ith the figure o f the knight Erdm ann von P rom n itz d. 1704
O statn im sposobem zabezpieczenia m auzoleum m oże być pozostaw ienie jego funkcji z dodatkow ym w ykorzystaniem jako lapidarium . M ożna byłoby zgro madzić w nim inne pom niki nagrobne, porzucone na cm entarzu. A żurow a k rata w wejściu, zachow ana w licznych obiektach, daw ałaby możliwość zajrzenia do w nętrza, bez konieczności jego udostępniania.
Sixteenth-Eighteenth-Century Mausolea and Sepulchral Chapels in Villages of the Legnica Voivodeship
Mausolea and sepulchral chapels are to be fund in about 50 villages and several towns of the Legnica voivodeship; in certain cases, a number of these objects are located in a single cemetery. The oldest examples originate from the sixteenth century while the most numerous ones come from the nine teenth century. The modest sixteenth-century objects were built on a plan of a square or rectangle, and are frequently connected with the interior of the church. During the sev enteenth century mausolea were continued to be erected as buildings closely adjoining churches, chiefly on the plan of a square. In two such object, the centre of the interior contains a pillar which supportsa cross vault. The distinctive mausoleum in Miłoradzice has walls fragmented by pilasters, with an interior on the plan of an octagon, topped with a cloister vault. Semi-circular niches in the shorter walls and ceiling were embellished with stucco decorations in the form
of allegorical figures, angels, acanthus leaves and emblematic paintings.
The eighteenth-century objects include several examples of small Baroque architecture. The elevations are fragmented by pilasters and the design of the windows is highly original. The interiors employed pilasters, and semi-circular and ver tical niches; the walls were decorated with polychromy. Crowning with a dome or a cloister vault with a lantern completes the composition of those, as a rule, central prem ises. The mausolea and sepulchral chapels contain the largest number of full figure and inscription epitaphs, architectonic tombstones as well as several Baroque, lavishly decorated sandstone sarcophagi.
The majority of the church mausolea and sepulchral chap els are in a satisfactory state, but the freestanding objects require repair.
