Maria Znamierowska-Prüfferowa
Zabytki budownictwa ludowego w
Polsce i ich rola we współczesnym
krajoznawstwie i turystyce
Ochrona Zabytków 20/4 (79), 11-18
1967
MARIA ZNAMIEROWSKA-PRÜFFEROWA
ZABYTKI BUDOWNICTWA LUDOWEGO W POLSCE I ICH ROLA
WE WSPÓŁCZESNYM KRAJOZNAWSTWIE I TURYSTYCE*
O CH RONA ZABYTKÓW BUDOW NICTW A LU D O WEGO W POLSCE
Problem ochrony zabytków k u ltu ry ludowej,
a w szczególności budownictwa ludowego, sta
je się coraz bardziej niepokojący. Jesteśm y
świadomi tego, że każdego dnia Polska traci
te elem enty k u ltu ry narodowej, którym i po
winna się szczycić — świadczą one bowiem
0 bogatej, zróżnicowanej k u ltu rze ludu w iej
skiego. Tracim y te zabytki, mimo iż część na
szego społeczeństwa zdaje sobie spraw ę z ich
wairtości naukow ej, społeczno-wychowawczej
1 politycznej, a chęć rozwiązania tego proble
mu obejm uje coraz szersze kręgi.
Jak bardzo atrakcyjne są na świecie muzea
na wolnym pow ietrzu — typu skansenow skie
go — świadczy milionowa frekw encja w tych
muzeach w krajach skandynawskich, Rumunii,
Stanach Zjednoczonych itd.
W Polsce muzea na wolnym powietrzu, choć
nie zawsze ukończone, dostępne są dla zwie
dzających. Jest ich jednak niewiele. W ażniej
sze spośród nich znajdują się w:
S anok u -O lch o w cach , pow. Rzeszów, w oj. Rzeszów (M uzeum B u d o w n ictw a Ludowego)
Z ubrzycy G ó rn ej, pow. Nowy T arg, w oj. K ra k ó w (il- 1)
O lsztynku, pow. O stróda, w oj. O lsztyn N ow ogrodzie, pow. Łom ża, woj. B iałystok W dzydzach, pow. K ościerzyna, w oj. G d ań sk
Isteb n e j, pow . Cieszyn, w oj. K atow ice i(Beskidzka Izba T w órcza)
B ielinach, pow . K ielce, woj. K ielce
K lu k ac h , pow. S łupsk, w oj. K oszalin (il. 2) K rakow ie, n a Woli Ju sto w sk ie j
Z alipiu, pow. D ąbrow a T arn . woj. K rak ó w (Izba Tw órcza)
Z akopanem , pow. Nowy T arg, w oj. K ra k ó w (Tea), (il. 3)
Łowiczu, woj. Łódź (skansen przym uzealny) Z łakow ie B orow ym , pow. Łowicz, woj. Łódź (Łow ic ka Izba Tw órcza) '
K adzidle, pow. O stro łęk a, woj. W arszaw a (K u rp io w ska Izba Tw órcza).
W stadium organizacji znajdują się muzea w:
T oru n iu , w oj. Bydgoszcz (m ały skansen przy M uzeum E tnograficznym ), (il. 4)
K aszczorku, pow. T oruń, woj. Bydgoszcz B orzestow ie, pow. K artu z y , w oj. G dańsk K akoninie, pow. K ielce, w oj. K ielce
S ta re j Ś w ięte j, pow. Złotów , woj. K oszalin (il. 5) Szczytnie, woj. O lsztyn
L ednogórze, pow. G niezno, woj. P oznań.
W stadium organizacji znajdują się też —
zakrojony na wielką skalę — park etnograficz
ny typu skansenowskiego w Chorzowie a po
nadto w Zakopanem, Lublinie, Opolu-Bir-
kowicach, Poznaniu, na wyspie Wolin, we
Wrocławiu. P lanow ane są duże parki etno
graficzne: w okolicy Warszawy, w M ietli
cy nad Gopłem, w Oliwie, Kielcach, Łodzi
i Zielonej Górze oraz wiele mniejszych (il. il.
6, 7, 8, 9).
Łącznie ujm ując m am y w Polsce:
istn ie ją c e — 3 duże skanseny, 11 m niejszych w organ izacji — 7 dużych skansenów , 12 m niejszych p la n o w a n e — 7 dużych skansenów , ok. 50 m n ie j
szych
W ymienione muzea są szczególnie cenne ze
względu na ochronę tradycyjnego
budowni-* A rty k u ł te n stan o w i znaczny sk ró t re f e r a tu w y głoszonego n a sym pozjum w L u b o stro n iu w k w ie tn iu 1967 r. O puszczono tu część dotyczącą p ra c p rzy g o tow aw czych, p la n u działalności p ro je k to w a n y c h p la ców ek o raz om ów ienie p lan o w an y ch w P olsce s k a n senów w iejsk ich . Ze w zględu n a p iln ą p o trzeb ę ochrony zab y tk ó w b u d o w n ictw a ludow ego i re a li
zacji p la n o w a n y ch placów ek, cało k ształt tych zagad n ień będzie om ów iony szczegółowo — zw łaszcza na przy k ład zie w oj. bydgoskiego — w a rty k u le p rz y go to w y w an y m do d ru k u z m yślą o czytelnikach ze
środow isk regionalnych, za in te re so w an y c h tą p ro b le m aty k ą.
1. Z ubrzyc a Górna, pow. N o w y Targ, sk a n sen — stan z 1967 r. (f o t . K. Gorazdowska) 1. Z u b rzyc a Górna, distr. N o w y Targ, skansen, état en 1967
3. Zakopane, pow. N o w y Targ, M u z e u m T a trza ń skie, chata „Tea” — stan z 1965 r, (fot. K. Goraz- dowska)
3. Zakopane, distr. N o w y Targ, Musée des T a tras, la m aison m o n t a gnarde „Tea”, état de 1965 4. Bronislaw, pow. R a dziejów, spichlerz d w o r s k i z 1767 r., obecnie s k a n sen p r z y m u z e a ln y w T o ru n iu (fot. Z. Zgierun) 4. Bronisław, distr. R a dziejów, grange d ’une propriété foncière de 1767, a c tuellem ent s k a n s e n dép e n d a n t du Musée de T o ru ń
etw a ludowego, narzędzi i sprzętów oraz na
rolę społeczno-oświatową jaiką spełniają, zwła
szcza w sezonie letnim . Pom yślane są przew aż
nie jako muzea poświęcone ekspozycji trad y
cyjnego w nętrza oraz, w m iarę możliwości,
dem onstracji wiejskich prac i folkloru. Nie
stety, zbyt szczupły personel fachowy, lub zu
p ełn y jego brak, nie pozwala na należyte
funkcjonow anie tych placówek, na organizację
stałych programów, na właściwą obsługę ru
chu turystycznego krajow ego i zagranicznego,
a b rak odpowiednich urządzeń sanitarnych
w wielu wypadkach znacznie obniża ich w ar
tość.
Poza tym mamy wsie i miasteczka przew i
dziane na rezerw aty, niektóre ich części już
do pewnego stopnia spełniają tę rolę, np.
Chochołów (il. 10), Kościelisko w woj. k ra
kowskim, Kakonin w woj. kieleckim, Klon
w woj. olsztyńskim i inne.
Poszczególne, odrestaurow ane zabytki jak np.
w iatraki służą i m ają służyć jako rodzaj m u
zeów dem onstrujących technikę działania daw
135. Święta , pow. Z ło tó w,
chata — stan z 1964 r. fot. F. Ptaszyński)
5. Święta , distr. Złotów,
chaumière, état en 1964
6. Godzimierz, pow. S z u bin, chata — stan z 1964 r o k u (fot. Z. Z g ie ru n ) 6. Godzimierz, distr. Szu bin , chaumière, état en 1964
nych urządzeń przemysłowych lub kuźnie —
dawnych rzemiosł, inne jako pomieszczenia na
gospody (np. daw ne karczmy), spichrze jako
miejsca na ekspozycję w ystaw czasowych (il.
4) itd.
Fragm enty w nętrz i elem enty budownictwa
ludowego są też eksponowane w zwykłych
muzeach etnograficznych. Poza tym coraz licz
niejsze są w Polsce izby regionalne, grom a
dzące różne zabytki k u ltu ry ludowej. Z naj
dują się one również często w zabytkowych
1 M em oriał w sp raw ie ochrony b u d o w n ictw a d re w nianego w Polsce. P ro g ra m o rg anizacji p ark ó w e
t-chatach, stając się swego rodzaju muzeami
skansenowskimi, w których sam i gospodarze
dem onstrują upraw ianą przez siebie sztukę
lub rzemiosło, np. w Izbicy, w woj. krakow
skim.
Dotychczasowe wysiłki nie rozwiązują jednak
omawianego problemu. W marcu 1966 roku
ukazał się, w ydany przez M inisterstwo K ultu
ry i Sztuki, memoriał w tej sp ra w ie i. Omó
wiono w nim także obrady ICOM’u i dekla
rację powziętą w Genewie 9 lipca 1956 roku
nograficznych, W arszaw a 1966, M inisterstw o K u ltu ry i Sztuki, powiel.
7. Golub, chata — stan z 1967 r. (fot. M. Borowski) 7. Golub, m aison paysanne, état en 1967
8. P u łk o w o -W ie lk ie , pow. W ąbrzeźno, chata — stan z 1960 r. (fot. C. Kuchta ) 8. P u łk o w o -W ie lk ie , distr. W ąbrzeźno, m aison paysanne, état en 1960
w spraw ie muzeów na wolnym
powietrzu,
zanalizowano też czynniki w pływ ające na
kształtow anie się różnych form budownictwa
ludowego, k ryteria decydujące o jego syste
m atyce oraz w ysunięte propozycje przestrzen
nego zasięgu działalności wielkich parków et
nograficznych. W m emoriale podkreślono rów
nież alarm ujący stan budownictwa ludowego
w Polsce. Ujęcie w ewidencji 6000 najbardziej
charakterystycznych, 'tradycyjnych obiektów
drew nianych świadczy w praw dzie o skali te
go problem u, nie rozwiązuje go jednak, mimo
ustaw y z 15 lutego 1962 roku o ochronie dóbr
k u ltu ry i o muzeach.
P u n k t VI deklaracji ICOM głosi, iż „wskazane
jest utw orzenie w każdym k ra ju jednego cen
tralnego muzeum skansenowskiego, dotowane
go ze źródeł naukowych, technicznych i finan
sowych właściwych — jako głównego pola od
działyw ania m iędzynarodow ej w spółpracy w
tej dziedzinie” 2. W związku z tym wysuwa się
szczególnie tru d n y problem lokalizacji i w stęp
nych prac nad tak bardzo u nas potrzebnym ,
planow anym przez Państw ow e Muzeum E t
nograficzne w Warszawie, centralnym parkiem
etnograficznym , k tó ry niew ątpliw ie powinien
być zrealizowany.
P R O JE K T RO ZSZERZENIA ZA DAŃ I ZASIĘGU W IE JS K IC H MUZEÓW SK A N SEN O W SK IC H W P O L SCE
Ze względu na potrzebę intensyfikacji akcji
ochrony zabytków budownictwa ludowego oraz
na potrzebę dalszej decentralizacji k u ltu ry
1 oświaty, autorka wysuwa projekt utworzenia
w Polsce całej sieci muzeów zorganizowanych
w zabytkowych zagrodach i chatach pozosta
wionych in situ i stw orzenie z nich nie tylko
w ystaw w nętrz wiejskich chat, lecz tętniących
życiem placówek kulturalno-ośw iatow ych, a za
razem doskonale zorganizowanych, atra k cy j
nych punktów tu ry sty c zn y ch 3. Główną a tra k
cją byłyby tu wartości etnograficzne danego
mikroregionu, przedstaw ione na tle otoczonej
opieką przyrody, we wsi przystosow anej do po
trzeb
tury styk i
nowoczesnej,
poszukującej
wciąż innych źródeł, form i treści. Wieś polska,
piękna w swym krajobrazie, jeszcze na wielu
terenach bogata w tradycyjne budownictwo,
z żywą i wciąż rozw ijającą się sztuką ludową,
posiada wiele możliwości w tym zakresie. Oczy
wiście podstawowym zagadnieniem jest wybór
zabytku tradycyjnego budow nictwa, cennego ze
względu na jego archaiczne cechy, w alory
konstrukcji i formy, rozplanowanie w nętrza,
zdobnictwo etc. oraz wybór wsi ch arak tery
stycznej dla danego regionu z interesującym
podłożem etnograficznym i fizjograficznym .
Będą to więc zagrody rolnika, pasterza,
gór-2 M em oriał... op. cit., s. 6.
* Tego ro d za ju p r o je k t m .in. ja k o technicznie ł a t w iejszy pozw ala n a znacznie oszczędniejsze zo
rgani-skiego, rybaka oraz chaty, w których mieszka
ją rzeźbiarze, grajkowie, garncarze, tkaczki,
hafciarki itd.
Muzea takie mogą być urządzane w domach,
z których pochodzą jednostki zasłużone w w al
ce o niepodległość i sprawiedliwość społecz
ną, lub tam gdzie można zademonstrować od
bicie zróżnicowania społecznego w budowni
ctw ie i w w ystroju w nętrza chaty, czy też
styk k u ltu r po I i II wojnie światowej, two
rząc żywe muzea ilustrujące rezultaty pro
cesów m igracji na terenie północnej i zachod
niej 'Polski etc. Chodzi o to, aby muzea takie
były żywymi placówkami, m ającym i możli
wości prowadzenia właściwej pracy oświato
wej, aby np. w jednej z izb lub w sąsiedniej
chacie mogły być organizowane małe w ysta
wy, koncerty, spotkania itp. Ważne jest, aby
zagroda była dobrze przystosow ana do przy j
mowania wycieczék, do urządzania w ystaw na
wolnym powietrzu, do pokazów sztuki i rze
miosł oraz folkloru słownego, muzycznego i ta
necznego, aby znalazło się tu miejsce ciszy
i wypoczynku na leżakach, p unkt inform acyj
n y i kiosk ze sprzedażą wyrobów miejsco
wego
rękodzieła oraz publikacji w postaci
przewodników i małych m onografii polskich
i obcojęzycznych, dających charakterystykę
życia wsi, również w form ie albumów i foto
grafii. Pow inno się przewidzieć także właści
wie usytuow any parking, aby nie mącił at
mosfery otaczającej muzeum. We wsi tej po
winny znaleźć się w chatach gospody z posił
kami, ew entualnie regionalnymi, i miejsca no
clegowe, które rozszerzałyby możliwości dłuż
szego pobytu turystów . Cała nowoczesna wieś,
uporządkowana,
zadrzewiona
i
ukwiecona,
obok norm alnego rozwoju, będzie miała za
zadanie pomoc w stw orzeniu odpowiedniego
klim atu wokół muzeum. Chodzi o to, aby stwo
rzenie takiej placówki i właściwe jej funk
cjonowanie stało się am bicją samej wsi, aby
placówka muzealna była jednym z elementów
włączonych w jej organizm, u jęta w planie
zagospodarowania przestrzennego wsi. Otwie
ra się tu ogromne pole do rozwiązań zespołu
zabytków we wsi i w krajobrazie.
W N IO SK I
W związku z tym i rozważaniami jako najpil
niejsze w ysuw ają się potrzeby:
1. Przeprow adzenie przez powołane do tego
instytucje
uzupełniającej
inw entaryzacji
zabytkowego budownictwa
ludowego w
Polsce.
2. Dalsze zabezpieczenie w ybranych obiektów
przed dewastacją i rozbiórką, system atycz
ne ich remontowanie i kontrola ich stanu.
3. Udzielanie pomocy istniejącym skansenom
zow anie m uzeum . Oczywiście nie w yk lu cza on ze w szech m iar słusznego d ążenia do dalszego organizo w a n ia licznych p ark ó w etnograficznych, op arty ch o zab y tk i przenoszone z te re n u .
9. S zc zu ka , pow. Brodnica, chata — stan z 1967 r. (fot. J. M ełn icki) 9. S zc zu k a , distr, Brodnica, maison paysanne, état en 1967
10. Chochołów, pow. N o w y Targ, chata, fra g m e n t — stan z 1966 r. (fot. H. D rążk ow sk i) 10. Chochołów, distr. N o w y Targ, m aison paysanne, fra g m e n t, état e n 1966
w zakresie etatów i niezbędnych urządzeń,
zwłaszcza w związku z rozw ijającym się
ruchem turystycznym .
4. Ustalenie na najbliższe lata planu sukce
sywnej realizacji zaprojektow anych w Pol
sce skansenów 4 i włączenie ich do planu
odpowiednich budżetów terenowych i
cen-4 O statn io w te j sp raw ie ukazały się doskonałe a r ty ku ły : J. E. D u t k i e w i c z , Czy problem narodow y, „O chrona Z ab y tk ó w ” X IX (1967), s. 3—6; H. P i e
ń-tralnych biorąc pod
uwagę
możliwość
współdziałania w tym zakresie GKKFiT
i WKKFiT.
prof, dr M aria Ż n a m ie ro w sk a -P riiffe ro w a ... d y re k to r M uzeum E tnograficznego w T o ru n iu
k o w s k a , P roje ktow ana sieć p a rk ó w e tnografic znyc h
w o j e w ó d z tw a k rakow skie go, „O chrona Z ab y tk ó w ” X IX (1967), s. 7—19,
LES MONUMENTS HISTORIQUES DE L’ART POPULAIRE DU BATIMENT EN POLOGNE ET LEUR ROLE DANS LA CHORÉGRAPHIE CONTEMPORAINE ET LE TOURISME
Le problèm e de la p ro tec tio n des m o n u m en ts de la cu ltu re p o p u la ire et, en p a rtic u lie r, de l’a rt p o p u laire du b â tim e n t s’im pose en P ologne d ’une façon de p lu s en plus p ressa n te . Nous som m es tém oins d ’une p e rte continuelle de ces vestiges du passé. Les m usées en plein air, de plu s en plu s ré p a n d u s dans le m onde, ne p e rm e tte n t d ’en sa u v e r q u ’un nom bre re s tre in t. A ctu e lle m e n t nous avons en Pologne 3 g ran d s m usées de ce ty p e (Sanok, v o ïv o d ie de Rzeszów, Z ubrzyca G órna, voïvodie de C racovie, O lsztynek, v oïvodie de O lsztyn) et 11 p etits m usées. N ous en avons 7 g ran d s et 12 p etits en voie d’o rg an isatio n ainsi que 7 g ran d s et 50 p e tits d o n t la m ise su r pied est p lanifiée. L a p lu p a rt de ces m usées se tro u v e dans des b â tim e n ts anciens „in s itu ”. Les m usées e x ista n ts ne possèdent, pour la p lu p a rt, ni am én a g em e n t convenable ni p ro g ram m e d’a c tiv ité d éterm iné.
L ’in itia tiv e de le u r créatio n (in v en taire des b âtim e n ts et le u r achat, tra v a u x de conservation, de r e s ta u r a tion, é q u ip em e n t du te rra in , etc.), en P ologne, est p rise en charge p a r les m usées eth n o g ra p h iq u e s et les sections eth n o g ra p h iq u e s des m usées rég io n a u x , les Conseils N atio n au x des V oïvodies (co n se rv a teu rs des m o n u m en ts h isto riq u es de la voïvodie), les C on seils N atio n au x des D istricts, les D irections de la création e t de l’am én ag em en t des p arcs de la cul tu re, les C om ités de la C u ltu re P h y siq u e e t du T o u rism e, à l’échelon des voïvodies, ainsi que les A s sociations C u ltu re lle s et Sociales.
L ’article p ré se n t a p our b u t de p o stu le r un a g ra n dissem ent considérable des tâches p réc éd en tes et des p rogram m es d ’a c tiv ité des m usées de cam pagne qui se ro n t am énagés selon les plan s conçus, dans des b â tim en ts h isto riq u e s laissés „in situ ”.
Il s’agit n o ta m m e n t de cré er en Pologne to u t un rése au de m usées dotés de m obiliers, d ’o bjets et d ’ou tillages au th e n tiq u e s, dirigés p a r des eth n o g rap h es. Ils a u ra ie n t p o u r m ission de p o u rsu iv re des étu d es d étaillées su r le m ilieu villageois en question e t su r la m icro -rég io n , d’é la b o re r le u r m o n o g rap h ies e t d ’org an iser dans le c o u ra n t de l’année le service d’éd ucation p o u r les villages afféren ts. A u cours de la saison to u ristiq u e, ces m usées a u ra ie n t p o u r m is sion de p ropager, parm i les v isiteu rs v e n a n t du pays et de l’é tra n g e r, les connaissances de la c u ltu re régionale, de l’a r tis a n a t et d e l’a r t du fo lk lo re p arlé , de la m usique e t de la danse popu laire.
L e p ro je t d’a m én a g em e n t sp a tia l du village donné doit p re n d re en consid ératio n la nécessité d ’un poste m uséologique de ce c a ractère, ré s e rv a n t dan s l’enclos
d’une m aison p ay san n e une place destinée sp é cia le m e n t aux re p ré se n ta tio n s fo lkloriques, à l’ex p osition des oeuvres de scu lp teu rs, de p otiers, de b ro d eu se s etc. rela tiv e s au x ca ractéristiq u es de la région. Ce p ro je t doit p rév o ir le m ontage d ’un k iosque de v en te des objets de l’a r t p o p u la ire ainsi que des publicatio n s en langue polonaise e t é tra n g è re , des photo g rap h ies et des album s illu s tra n t la vie du village donné et ré se rv e r une place p o u r des e x p o si tions tem p o raires et un lieu destiné au repos. Il s e ra it d ésirab le q u ’il y ait dans le villag e des locaux d ’h éb erg em en t ainsi que des auberges ou des m aisons pay san n es où Ton p o u rra it se faire se rv ir des p lats rég io n a u x e t de sim ples repas.
Les m usées en q u estio n se ra ie n t d’un c a ra c tè re trè s varié. Ils p o u rra ie n t p a r exem ple ê tre am énagés dans la m aison d’un ap icu lteu r, d ’u n p êc h eu r ou d ’un m é n é trie r, il s’ag ira it to utefois d ’y faire re v iv re la vision du tem ps passé en se se rv a n t du site h is to ri que présen t, des rése rv e s n a tu re lle s q u ’il possède et qui d e v ra ie n t jo u e r un rôle im p o rta n t, en se ré fé ra n t aux personnes liées a u x tra d itio n s de la région. Il se ra it désirable aussi que le village, tel q u ’il est à l’h eu re actuelle, soit engagé, dans une c e rtain e m e sure, dans les tra v a u x d ’organ isatio n e t du fo n ctio n n em en t de ce genre de poste m uséologique re te n tis s a n t d’une vie pleine d’activité.
Les m usées de ce type, bien organisés, p o u rro n t re m p lir une m ission éd u cativ e des plus ém in en tes et d ev ien d ro n t des lie u x a ttra y a n ts , pour les to u r i stes du pays et ceux de l’étra n g er.
C om pte te n u des d issertatio n s p récitées, les besoins su iv a n ts se posent en ta n t q u ’u rg en te nécessité: 1. m e ttre à jo u r p a r les in stitu tio n s com pétentes en ce dom aine l’in v e n ta ire des m o n u m en ts de la con stru ctio n p o p u la ire en Pologne,
2. p ro tég e r les m o n u m en ts choisis contre les d é v a sta tio n s et les dém olissem ents, les r e s ta u re r sy stém a tiq u e m e n t et é ta b lir un contrôle p e rm a n e n t de le u r état,
3. p rê te r assistance au x sk an sen s organisés po u r le u r g a ra n tir un p erso n n e l et les in stallatio n s nécessaires en ra p p o rt avec le d éveloppem ent de l’ac tiv ité to u ri stique,
4. d resse r un plan, p o u r les années les plus proches, co n c ern an t la réa lisa tio n successive des sk a n sen s p ro jetés en P ologne et l’in tro d u ire dans le p ro g ram m e du b u d g et te rrito ria l et du b u d g et central, p re n a n t en co n sidération la possibilité de coopérer dans ce do m ain e avec le G K K F iT (Com ité d ire c te u r de la c u l tu re p hisique et du tourism e) et les W K K FiT — Co m ités d ire c te u rs à l’échelon des voïvodies.
