Marta Lempart-Geratowska
Przeniesienie dwóch warstw
malarskich z feretronu z Wielgich z
próbą osadzenia jednej z nich na
nowym podłożu
Ochrona Zabytków 45/3 (178), 184-191
1992
-
f
M A R TA LEM PART-GERATOW SKA
л
*
1950:1990
н т ^ ь и Ш ________
•
‘DZIEŁ SZTUKI
PRZENIESIENIE D W Ó C H W A R S T W MALARSKICH
^
w
KR
akowie
Z FERETRONU Z W IELGICH Z PRÓBĄ OSADZENIA JEDNEJ Z NICH
NA N O W Y M PODŁOŻU
Rozdzielenie d w óch w arstw malarskich oddzielonych jedynie w arstw ą w erniksu lub podm alów ki sta no w iło od dawna duży problem konserwatorski. Zdarzało się bo wiem w ielokrotnie, że na pierw otnym m alow idle o w y sokich w alorach artystycznych i dobrym stanie zacho wania znajdowała się polichrom ia rów nie cenna, ale 0 kom pozycji odm iennej od pierw otnej. Problemem sta w ało się w te dy przeprowadzenie konserwacji w taki sposób, by nie było konieczne podejm ow anie trudnej decyzji o ograniczeniu zabiegów do jednego z m a lo w i deł, prowadzącej często do zniszczenia m alow idła w tó r nego.
Dlatego też prow adzono prace w celu znalezienia takiej m etody postępow ania, która pozw oliłaby rozdzielić od siebie m alow idła tak, aby w dalszym postępow aniu ko n serwatorskim m ogły stanow ić zasadniczo dwa oddzielne obiekty. Poszukiwano także sposobów opracowania przenoszonych m alow ideł, łącznie z osadzeniem ich na now ym podłożu.
A rtyku ł ten jest sprawozdaniem z konserwacji d w u s tro n nie m alow anego feretronu1, której podstaw ow ym zało żeniem było odsłonięcie spod w tórnych naw arstw ień m alow ideł pierw otnych, znajdujących się po obu stro nach feretronu, z równoczesnym zachowaniem m a lo w i deł późniejszych. Podjęto także próbę opracow ania 1 osadzenia na now ym podłożu przeniesionych m a lo w i deł. W samym zabiegu rozdzielenia m alow ideł w ykorzys tano opracow aną i zastosowaną wcześniej m etodę dzia łania, autorstwa Józefa Kacuby2.
C h a ra k te ry s ty k a o b ie k tu
Przedmiotem konserwacji był feretron d w ustronnie ma low any na podobraziu drewnianym , pochodzący praw
1 Konserwacja została wykonana w ramach mojej pracy dyp lomowej Konserwacja feretronu z W ielgich - 1690 rok, awers
- O fiarow anie przez M atkę Boską szkap/erza św. S zym o n o w i Stock, rew ers - Ekstaza św. Teresy i św. Józef, z oddzieleniem z o b y d w u je g o stron przem alow ania z przełom u X IX /X X wieku, awers - św. Izydo r Oracz, rewers - M atka Boska Szkaplerzna z osadzeniem tego ostatniego na n o w y m podłożu. Promotor
prof. Z. Medwecka, W KDS ASP w Krakowie, 1987 r.
2 J. K u c a b a , R ozw arstw ienie X IX -w ie czne go m alow idła tem
pe row ego „O s ta tn ia w ieczerza" z m a lo w a n e j temperą iko ny z I poi. X V / w ieku Św. P araskew ii Tym owskiej, z M uzeum B u d o w n ic tw a L u do w eg o w Sanoku . Promotor prof. Z. M ed
wecka, praca dyplomowa, WKDS ASP w Krakowie, 19 8 3 1984 r.
dopodobnie z kościoła parafialnego Bożego Ciała w W ielgich, będący obecnie własnością prywatną. Pier w o tn y awers feretronu stanow iła scena przedstawiająca
O fiarowanie przez M atkę Boską szkaplerza św. Szym o n o w i S tock (fot. 1), rewers natomiast - Ekstaza św.
Teresy i św. Jó z e f (fot. 2). Obydwa m alow idła w ykon a
no w technice temperowej w 1690 r. Feretron pod dawano d w ukrotnie renowacji. O bydwie polegały na w ykonaniu uzupełnień w arstw y malarskiej, bez zmiany kompozycji z zachowaniem kolorystyki. M im o tych za biegów (sprowadzających się zresztą wyłącznie do dzia łań estetycznych) obiekt uległ dalszej destrukcji. Ten stan trw ał przypuszczalnie do przełomu XIX/X X w., kiedy zniszczony obiekt w ykorzystano jako podobrazie do w y konania now ych m alowideł, zmieniając tematykę kom pozycji po obydw u jego stronach. Na awersie feretronu przedstawiono Św. Izydora Oracza (fot. 3), natomiast na rewersie M atkę Boską Szkaplerzną (fot. 4). W takim stanie obiekt przetrwał do naszych czasów.
R o zpo zn an ie b u d o w y te c h n o lo g ic z n e j o b iektu oraz zasięgu w y s tę p o w a n ia kolejnych w a r s tw
Określenie b udow y technologicznej obiektu było naj ważniejszym etapem w przygotow aniu zabiegu rozdzie lenia w arstw malarskich. Istotne było określenie techniki poszczególnych m alowideł, a także - uzasadniające sens w ykonyw ania rozdzielenia - dokładne określenie zasięgu polichrom ii pierwotnej. M alow idła pierw otne w ykonano w technice tem perowej, zabezpieczając je cienką w arst wą w erniksu w oskow o-żyw icznego. W arstwę malarską należącą do pierwszej renowacji w ykonano także w te chnice tem perowej, zaś należącą do drugiej renowacji - stosując spoiw o żywiczne.
M alow idła w tórne z przełomu XIX i XX w. zostały w y k o nane w technice olejnej na olejnej podm alów ce i pokryte werniksem ochronnym o nieokreślonym składzie.
O g ó ln e za ło żen ia k o n s e rw a to rs k ie
Na podstaw ie w y n ik ó w badań technologicznych, które u ja w niły istnienie prawie całkow icie zachowanych ma low ide ł wcześniejszych pod przemalowaniami z XIX/XX w. i wcześniejszymi oraz dzięki określeniu techniki ich wykonania, uznano za uzasadnione odsłonięcie m alow i deł pierw otnych. Równocześnie postanow iono zacho wać kompozycję przedstawiającą Św. Izydora Oracza (awers). Decyzja ta była podyktow ana wartością etno
graficzną i kostium ologiczną m alowidła. W ykonanie za biegu rozdzielenia m alow ideł stało się m ożliwe dzięki: -s tw ie rd z e n iu różnic w technice wykonania poszczegól nych m alow ideł (różnica spoiw malarskich), dających m ożliwość rozdzielenia jednej w arstw y malarskiej bez uszkodzenia drugiej,
-s tw ie rd z e n iu występowania jednobarwnej podm alów ki olejnej, dającej m ożliwość praktycznego działania - „p o d c in a n ia " oddzielanego m alowidła olejnego. Przed wykonaniem powyższego zabiegu postanowiono posłużyć się jako materiałem doświadczalnym m alow id łem przedstawiającym Matkę Boską Szkaplerzną (rewers). Niska wartość artystyczna oraz ikonograficzna tego ma low idła pozwalała dopuszczać m ożliwość jego zniszcze nia w trakcie w ykonyw ania doświadczeń.
Próbę rozdzielenia w arstw y malarskiej rozszerzono o d o konanie doboru m ateriałów koniecznych przy opracow a niu i osadzeniu na nowym podłożu przeniesionej w arst w y malarskiej. Przewidziano także pełną konserwację techniczną i estetyczną feretronu.
R o zdzielen ie w a r s t w m alarskich
Wybrana metoda rozdzielania m alow ideł w ykorzystyw a ła m ożliwość rozmiękczenia wierzchniej w arstw y malars kiej, bez uszkodzenia w arstw y wcześniejszej. Zabieg w y magał przeprowadzenia w ielu prób w celu znalezienia odczynników , których ogrzane pary m ogłyby działać zmiękczająco na warstwę malarską. Konieczne było w y konanie tych prób w obrębie wszystkich kolorów , ze względu na zróżnicow any czas ich mięknięcia. Należało także stwierdzić, czy stosow any w tej metodzie klej licow ania nie działa szkodliwie na polichrom ię i czy jest możliwe bezpieczne jego usunięcie. Tymi względami kierowano się przy pracy, działając najpierw na fragm en cie m alow idła M atka Boska Szkaplerzna , a następnie na całości m alow idła przedstawiającego 5 w . Izydora Ora
cza.
W początkowym etapie prac usunięto z m alow idła w szy stkie późniejsze w arstw y technologiczne, a także kurz, brud oraz warstwę werniksu historycznie związaną z ma low idłem . Następnie w o k ó ł wszystkich krawędzi obrazu w ykonano pasową odkrywkę, ujawniając charakter oraz stan zachowania polichrom ii pierwotnej - Ekstaza św.
Teresy i św. J ó z e f (fot. 5). Występujące na całej p o w ie
rzchni liczne pęcherze i odstające łuski zaprawy wraz z nawarstwieniam i podklejono 7% roztworem coletty. Potem na powierzchni m alow idła wyznaczono niewielki fragment w celu w ykonania próby m ożliwości rozmięk czenia w arstw y malarskiej oraz jej przeniesienia. W y brane miejsce przemyto toluenem i ograniczono folią poliestrową. Następnie pięciokrotnie naniesiono aero- grafem dwum etyloform am id, każdorazowo działając ogrzanym powietrzem (z suszarki). Po dostatecznym rozmiękczeniu (sprawdzano ostrzem skalpela) naniesio no klej licow ania - Velpon3 oraz naklejono nośniki lic o wania - dwie w arstw y bibułki japońskiej oraz warstwę
3 Klej w aerozolu na bazie kauczuku syntetycznego, produkcji holenderskiej.
fo lii poliestrowej. Następnie podcinano warstwę malars ką specjalną, lekko w ygiętą szpachelką o zaostrzonych krawędziach. Podcinanie odbyw ało się w grubości p o d malówki. W ykonano je bez strat w arstw y malarskiej. Oddzielony fragm ent m alow idła sprasowano lekko od strony odwrocia, dociskając do kleju licow ania odstające m iejscowo łuski. Z kolei w obrębie przeznaczonego do rozdzielenia fragm entu w arstw y malarskiej o wymiarach 66 cm X 63 cm, zawierającego zasadniczą partię kom pozycji, zabezpieczono ubytki w arstw y malarskiej olejnej oraz podm alów ki 10% roztworem polialkoholu w inylu Poval. Izolacja ta miała na celu zabezpieczenie przed parami dw um etyloform am idu w idocznej w ubytkach p o lichrom ii pierwotnej. Następnie całą powierzchnię m alo w idła przemyto toluenem i przystąpiono do czynności składających się na w łaściw y zabieg rozdzielenia m alo w idła:
- ograniczenie szablonem (papier siliko no w y + folia poliestrowa) fragm entu m alowidła,
- założenie komory do naparowywania z w pro w a d zo nym dw um etyloform am idem (fot. 6),
- naniesienie kleju licow ania na rozmiękczoną pow ierz chnię m alowidła,
- naklejenie nośników licow ania (dw ie w arstw y bibułki japońskiej, warstwa fo lii poliestrow ej),
- podcinanie rozdzielonej w arstw y malarskiej w grubości podm alów ki oraz m alow idła należącego do drugiej reno w acji (fot. 5),
-d o c is k a n ie do odw róci odstających fragm entów w arst w y malarskiej.
Powyższe czynności w ykonyw ano każdorazowo przy oddzielaniu kolejnych partii m alowidła. Do rozdzielenia m alow idła w jednym płacie konieczne było 33-krotne zakładanie kom ory do naparowywania (każdorazowo czas rozmiękczania w ynosił ok. 20 m in.). Z takiego sposobu działania w ynikła liczba elem entów składają cych się na pasowy układ nośników licowania. Przycięto je w form ie pasów o długości 66 cm, dodając po 2 cm z każdej strony. Szerokość pierwszej w arstw y bibułki japońskiej w ynosiła 2,2 cm, drugiej - 2 cm, podobnie pasa fo lii poliestrowej. W celu uniknięcia uszkodzenia przenoszonego m alow idła (rozerwanie licow ania) n a w i jano kolejne partie rozdzielonej polichrom i na wałek tekturowy, oklejony folią poliestrową. W ostatecznym efekcie m alowidła przeniesiono ze stratą około 10% (fot. 7). Na obiekcie pozostała cześć podm alów ki, głów nie w nierównościach podobrazia oraz w miejscach łączenia nośników licowania. Na odw rociu przeniesionego fra g mentu m alowidła odw zorow ał się w 80% negatyw w ars tw y malarskiej należącej do drugiej renow acji (fot. 8). Kolejnym etapem było opracowanie płata m alowidła. W tym celu rozw iniętop płat z wałka, usuwając m echani cznie z lica paski fo lii poliestrowej. Na czas opraco w y wania odw rocia m alow idła płat przym ocowano do ty m czasowego podłoża, które stanowiła płyta szklana z na klejoną folią poliestrową. Na powierzchnię fo lii naniesio no Velpon i przyklejono do niej m alow idło licem w dół, starając się rozprostować nierówności powstałe podczas oddzielania m alow idła i w trakcie jego przechowywania (ok. roku). Z odw rocia płata usunięto mechanicznie nadmiar podm alów ki. Na tak przygotowaną pow ierzch
nię założono kit w yró w na w czy o barwie zbliżonej do koloru olejnej podm alów ki. Założono go na całości o d wrocia w jednej cienkiej w arstw ie. Kit w ykonano na bazie 20% roztw oru polialkoholu w inylu Poval, jako wypełniacza użyto kredy oraz pigm entów w stosunku 1:1. Po w yschnięciu kitu na całą pow ierzchnię odw rocia naklejono w arstw ę nośną, którą stanow iła bibułka ja pońska w form ie pionow ych pasów o długości 66 cm i szerokości 14 cm. Jako lepiszcza użyto pon ow nie 20% roztw oru polialkoholu w in ylu Poval z wypełniaczem (kreda + pigm enty).
Tak opracow any płat odjęto od podłoża razem z folią i umieszczono go na nim ponow nie, ale bez sztywnego m ocowania. Następnie przystąpiono do w klejenia w arst w y interwencyjnej. Przygotow ano ją ze spienionego p o liuretanu przyciętego w form ie płytek o w ym iarach 9 cm X 7 cm X 0,5 cm. W arstwę interwencyjną połączono z m alow idłem , używając 20% roztw oru polioctanu w in y lu PVA - Binder z w ypełniaczem w postaci kredy w sto sunku 1:1,5. W końcow ym etapie pow ierzchnię w arstw y interwencyjnej zeszlifowano do grubości około 0,3 cm. Dopiero w te dy zdecydow ano się odbezpieczyć lico ma low idła. Licow anie usunięto działając na przemian toule- nem i terpentyną. Po doczyszczeniu całej powierzchni uja w niły się liczne deform acje m alow idła, pow stałe przez odw zorow anie się nośników licow ania w miejscu styka nia się pasów. D odatkow e zniekształcenia pow ierzchni spow odow ała sama w arstw a interwencyjna (źle dobrana gęstość spienionego poliuretanu).
Konieczne było zlikwidowanie powstałych zniekształceń. Dlatego też usunięto warstwę interwencyjną, poddając następnie płat długotrwałem u pracowaniu. Następnie ma low idło zaimpregnowano masą w oskow o-żyw iczną na stole próżniowym. Takie - właściwie drastyczne - po stępowanie było podyktowane koniecznością wzm ocnie nia i stabilizacji płata malowidła. Problem doboru nowej, właściwej warstwy interwencyjnej, gwarantującej stabil ność malowidła oraz nie powodującej powstania faktury rozwiązano stosując flizelinę krawiecką, impregnowanę masą w oskowo-żywiczną. Wymiary warstwy interwencyj nej odpow iadały form atowi malowidła przed rozdzieleniem i w ynosiły 95,5 cm x 75,5 cm. Płat malowidła połączono z warstwą interwencyjną, sprasowując je razem na stole próżniowym. Ostatecznie otrzymano m alowidło całkowicie ustabilizowane, w większości pozbawione załamań i wgnieceń. W celu ujednolicenia pod względem techno logicznym całości opracowanego malowidła w miejsca występowania jedynie warstwy interwencyjnej wklejono protezy z bibułki japońskiej, impregnowanej masą w osko wo-żywiczną. W miejscu protez założono kit barwiony o składzie odpowiadającym kitowi wyrównawczemu. Następnie przystąpiono do osadzenia opracow anego płata na now ym podłożu. Przygotowano je z drewna m odyfikow anego - lignom eru sosnow ego4. W ym iary odp ow iad ały oryginalnem u podobraziu i w y n o s iły 95,5 cm x 75,5 cm x 1,3 cm. Na pow ierzchnię podobrazia nałożono klej - 30% roztw ór polioctanu w in y lu W inacet
4 Podobrazie zostało wykonane w Katedrze Mechanicznej Te chnologii Drewna Akademii Rolniczej w Poznaniu, dzięki uprzejmości prof. M. Ławniczaka i dr. G. Hruzika.
R-50 w metanolu. Do lepkiej w arstw y kleju przyłożono płat m alow idła, polioctanu w in ylu W inacet R-50 w me tanolu. Do lepiej w arstw y kleju przyłożonoo płat m alo w idła, dociskając rów nom iernie do podłoża. Całość umieszczono pod prasą. Po pewnym czasie okazało się, że nastąpiło nadmierne wypaczenie podłoża, którego nie spodziewano się stosując ten typ materiału. Zauważono także słabe odparow anie rozpuszczalnika kleju. Koniecz ne było oddzielenie m alowidła od w ad liw e go podłoża i w ybranie innego, dającego gwarancję stabilności w y miarów. Do ponow nego osadzenia m alow idła użyto podłoża z drewna lipowego, zaim pregnowanego 15% roztworem silaku w ksylenie. Tym razem jako kleju użyto masy termoplastycznej w oskow o-żyw icznej. Powtórne osadzenie m alow idła dało dobry rezultat (fot. 9). Można w ięc było przystąpić do założenia werniksu oraz scalenia kolorystycznego. Na tym etapie zakończono prace przy m alow idle M atka Boska Szkaplerzna w ramach pracy dyplom ow ej.
Równolegle z pracami wyżej opisanymi prowadzono działania przy m alow idle przedstawiającym Św. Izydora
Oracza. W założeniu przyjęto przeniesienie całości w arst
w y malarskiej. Przy samym zabiegu rozdzielenia działano analogicznie jak przy rewersie feretronu - takie same były kolejne czynności pracy, a szczególnie czas naparow y wania kolejnych fragm entów m alow idła. Komorę do na parowywania zakładano 49 razy, ze w zględu na większą powierzchnię m alowidła. Z tego też pow odu zm niej szono szerokość nośników licow ania do 1,7 cm p ierw szej w arstw y bibułki japońskiej, drugiej do 1,5 cm, po dobnie pasa fo lii poliestrowej. Długość nośników o d powiadała długości m alowidła i w ynosiła 95,5 cm. W ostatecznym efekcie przeniesiono m alow idło ze stratą około 10% w arstw y malarskiej (fot. 10). Następnym etapem było opracowanie płata m alowidła. Przystąpiono do niego niestety zbyt wcześnie, nie znając ostatecznych efektów opracowania pierwszego m alowidła. Konsek w encją była konieczność usunięcia opracowania, co znacznie przedłużyło pracę przy obiekcie. Dalsze zabiegi kontynuow ano po obronie pracy dyplom ow ej.
P o d s u m o w an ie
Przeprowadzony zabieg rozdzielenia w arstw malarskich, a szczególnie związane z jego przeprowadzeniem p o szukiwania i próby m ateriałów pozw oliły na zebranie w iadom ości, mogących w przyszłości usprawnić prze prowadzenie tego typu prac konserwatorskich. Należy zwłaszcza pamiętać, że po oddzieleniu w arstw y malars kiej od pierw otnego podobrazia mamy do czynienia z oddzielnym obiektem. Konieczne jest przystąpienie w pierwszej kolejności do prac przy przyniesionym m alo w idle, odsuwając w czasie działania przy zasadniczym obiekcie. W ynika to z faktu, że m alow idło nie może pozostawać zbyt długo z nieusuniętym licowaniem (zmniejsza się w tedy znacznie odwracalność kleju lic o w ania). Konieczność stosowania mocnych rozpuszczal n ikó w oraz elastyczność w arstw y malarskiej utrudnia usunięcie ewentualnych deformacji pow stałych podczas rozdzielenia m alowidła.
w y malarskiej, przedstawionej na przykładzie feretronu z W ielgich. Problem rozdzielenia od siebie m alow ideł stanow i w ięc nadal temat otwarty. Konieczne jest stałe m odyfikow anie stosowanych m ateriałów - g łów nie tw o rzyw używanych przy zabezpieczeniu m alow idła przed
jego rozdzieleniem oraz przy opracow yw aniu płata m alo widła. Należy przypuszczać, że takie działanie pozw oli osiągnąć pełny sukces i uniknąć trudności, z jakimi spotkała się autorka.
M arta Lem part-Geratowska
THE TRANSFER OF TW O PAINT LAYERS FROM THE PORTABLE
ALTAR IN WIELGIE W ITH AN ATTEM PTED PLACING OF ONE
OF T H E M ON A NEW BASE
The article is a report from the conservation of a feretory, painted on tw o sides; the basic assumption of the under taking was to uncover the original paintings w ith the simultaneous retention of the later layers. The transferred paintings were placed on a new base.
The conservation was part of a diplom a work, and applied the method proposed by J. Kucaba.
Upon the base of technological research and the state of the object, the first stage of the w ork involved the attempted transfer of a fragm ent of the oil paint layer - „The Scapular Virgin M ary” - from the rewerse of the feretory (nineteenth-tw entieth century). The succesive attempt pertained to the separation of the painting on the obverse - „S t. Isidore the Ploughm an". The applied method made use of the possibility of softening the secondary paint layer w ith o u t damaging the original tempera layer.
The softening process took place inside a chamberused for steaming w ith tw o -e th y lic formamide. The painting was softened horizontally. F ollow ing the softening of the paint layer, a face composed of tw o layers of tissue paper and polyester foil was employed. The adhesive in this case was Velpon. The paint layer w ith in the range of the oil underside was cut. These operations were repea ted upon the occasion of treating each separated part of the painting, both on the reverse and the obverse. The fo llo w in g question concerned the placing o f one of the fragments of the transferred paintings onto a new base. Finally, upon the base of numerous attempts, the selec ted m ethod consists of placing putty, suitably coloured
w ith the help o f polyalcohol o f vinyl, the adhesion of the relining layer made of tissue paper and the intervention layer, composed o f polyurethane foam, cut in the shape of plates; the binder was a diffusion of polyoctane of vinyl in water. It became apparent, however, that this method caused a deform ation of the paint surface. It became necessary to remove the w rong coating and to apply one closer to easel painting.
The second undertaking consisted of impregnating a fra gment of the painting w ith a w ax-resin coating, the adhesion of an intervention layer composed of fabric, and the use of a wax-resin mixture, this tim e as a binder. A ll these stages were performed on a vaccuum table, and pertained only to „The Scapular Virgin M ary". This fragm ent was the placed on a new base, made of pine w ood m odified by the so-called pine lignomer. The adhesive was in this instance polyoctane of vinyl in a solvent. After a certain time, it was noticed that the base became excessively uneven; this fact led to a d e ci sion to change the base. The new base was composed of lim ewood impregnated w ith shellac, w hile the adhesive was once again a wax-resin mixture.
In the final stage, losses in the paint layer were replenis hed and warnish was applied. As a result of the c o n d u c ted operations sthree independent objects were o b ta i ned: a feretory painted on tw o sides, w ith an uncovered original polychrom y from 1690, and tw o paintings- transfers: „The Scapular Virgin M ary" and „S t. Insidore the Ploughm an"
(translated by A. Rodzińska - C hojnowska)
. Wielgie, feretron dw ustron nie m alow any, awers p o rozdzieleniu m a lo w id e ł - „O fia ro w a n ie przez M atkę Boską szkaplerza Św.
'z ym o n o w i S to c k " 1690 r. (fot. Z. Starzyński)
. Wielgie, a feretory p a in te d on tw o sides, the face after the separation o f the pa in tin g s „T h e H o ly M othe r is offerin g a scapular to S t 'im on S to c k " 1690 (p h o to Z. Starzyński)
2. Rewers feretronu p o rozdzieleniu m a lo w id e ł - „Ekstaza Św. Teresy" i „Ś w . J ó z e f", 1690 r. (fot. Z. Starzyński) 2. The reverse o f the feretory after the separation o f the pa in tings - „ S t Theresa's Ecstasy" and „ S t Jose ph ", 1690 (p h o to Z. Starzyński)
4. Rewers feretronu przed rozdzieleniem m a lo w id e ł - „ M a t ka Boska Szkaplerzna", X IX /X X w. (fot. K. Gargas)
4. The reverse before the separation o f the pain tings - „ The Scapular Virgin M a ry", 10 th /2 0 th c „ (photo K. Gargas)
3. A wers feretronu przed rozdzieleniem m a lo w id e ł - „Ś w . Izydor Oracz", X /X /X X w. (fot. K. Gargas)
3. The face o f the feretory before the separation o f the pa in tings - „ S t Isidore the P loughm an", 1 9 th/20th c. (p h o to K. Gargas)
5. „M a tk a Boska Szkaplerzna" X IX /X X w. - m a lo w id ło w trakcie rozdzielania z w idoczną odkryw ką pasow ą (fot. K.
Gargas) '
5. „T h e Scapular Virgin M a ry", 19 th /2 0 th c „ the p a in tin g during the process o f separating w ith covering stripes visible (ph oto K. Gargas)
6. „M a tk a Boska Szkaplerzna", X IX /X X w.
- m a lo w id ło w trakcie rozdzielania z założo
ną kom orą do naparow yw ania (fot. K. Gar gas)
6. „T h e Scapular Virgin M a ry ", 1 9 th /2 0 th c „ the p a in tin g du rin g the process o f sepa ratin g w ith a steam ing cham ber in sta lle d (p h o to K. Gargas)
8. „M a tk a Boska S zkaplerzna" X IX /X X w. - m a lo w id ło po rozdzieleniu, w id o k o d od w ro cie (fot. K. Gargas)
8. „T h e Scapular Virgin M a ry ", 1 9 9 th /2 0 th c „ the p a in tin g after the separation - the vie w from the back (p h o to K. Gargas)
7. „M a tk a Boska Szkaplerzna" X IX /X X w. - m a lo w id ło po rozdzieleniu, w id o k o d strony lica (fot. K. Gargas)
7. „T h e Scapular Virgin M ary", 1 9 th /2 0 th c „ the p a in ting after the separation, the view from the fro n t (p h o to K. Gargas)
9. „M a tk a Boska Szkaplerzna”, X IX /X X w.
- m a lo w id ło po osadzeniu na n o w y m podłożu
((fo t. Z. Starzyński)
9. „T h e Scapular Virgin M ary", 1 9 th /2 0 th c., the p a in tin g after receiving a n e w pa ne l (photo Z. Starzyński)
/
10. „Ś w . Izydor Oracz" (X IX /X X w.) - m alow idło p o rozdzieleniu, w id o k od strony lica (fot. Z. Starzyński)
10. „ S t Isidore the P lo ug hm an " (1 9 th /2 0 th с.) - the p a in tin g after the separation, the view from the fro n t (p h o to Z. Starzyński)
