Fort Monte Antenne w Rzymie - element XIX-wiecznego obozu warownego

Antoni Kozielski

Fort Monte Antenne w Rzymie

-element XIX-wiecznego obozu

warownego

Ochrona Zabytków 40/4 (159), 298-304

1987

PROBLEMS OF THE PROTECTION OF MONUMENTS IN ETHIOPIA

The foundations of the Ethiopian protection of monuments was laid by the Emperor's proclamation no 229 of 1966, on the strength of which all monuments from before 1850, irrespective of who was the owner, were recognized as the state property. Still, proclamation does not say anything about the Emperor. Nor lists it museums, libraries, archives. (Six months later the instructions were given to establish the autonomous Board of Ethiopian Monuments that was to con­ trol „research, care, protection and studies” on the monu­ ments of the country).

After 1974 new authorities continued cooperation with UNESCO, the outcome of which was a plan for "the pro­ tection and presentation of selected historic objects and works of architecture” and 1978 UNESCO resolution in itia ­ ting an international solidarity campaign, drawing of a pro­ gramme of a professional technical base and conservation of chosen historic complexes (i.a. Aksumu, Condar, Lalibela, Ulaschory in the region of the Fana lake and the town of Harrar).

By the time a new law on the protection of cultural pro­ perty is passed, the 1966 Emperor’s Proclamation, not applied in practice, remains in force.

The new law has to create both an optimum legal base for

the protection of monuments as well as the conditions for their use. During the consultation of UNESCO (in which the author of the present report has also taken part) attention has been paid to the need to define the kind and age of objects covered by protection and their classification as well as the creation of the conditions that would enable the operation of conservation services. The problem of the pro­ tection of monuments in Ethiopia is completely incomparable with the problems encountered in European states. The size of the country and, first and foremost, dispersion and inac­ cessibility of structures, political tensions and permanent war unrest, natural calamities and a traditional mistrust of belie­ vers who defend the access to churches and hide objects of religious cult before the strangers and authorities deter­ mine the conditions in which conservation services are to work. These are great difficulties, worsened still by the lack of professional services and merely partial knowledge of objects in possession. Everything here is in an embryo stage and available means — meagre. Therefore, even the best law will not solve the problem. And these are the tasks for a few decades. It is necessary to build up both the entire administrative — executional apparatus as well as scientific and technical facilities.

ANTONI KOZIELSKI

FORT M ONTE ANTENNE W RZYMIE - ELEMENT XIX-W IECZNEGO O B O Z U W A R O W N E G O 1

K ierun ek rozw oju fo rtyfikacji w X IX w.

Postęp, ja k ie g o d o k o n a n o w końcu XVII w ieku w d z ie ­ d z in ie nośności i skuteczności rażenia a rty le rii dzięki w p ro w a d z e n iu now ej te c h n ik i oraz ta ktyki w o jsko w e j, w p ły n ą ł na zm ianę ko n ce p cji dzieł ob ro n n ych . C h o ­ dziło przede wszystkim o zwiększoną ruchliw ość d zia ł, um ieszczonych na łożach łatw iejszych do m a n e w ro ­ w a n ia , oraz o tzw. tiro di in fila ta, tj. ta k i sposób p ro ­ w a d z e n ia o g n ia , który p o zw a la ł razić u g ru p o w a n ie p rze ciw n ika ró w n o le g le do je g o lin ii fro n tu , czyli z n a ­ cznie sku te czn ie j niż przy s trze la n iu pro sto p a d łym do te j lin ii.

W zw iązku z tym p o ja w ił się pro b le m b raku skutecz­ ności m niejszych dzieł ob ro n n ych i c ią g ły c h kurtyn, które można było ła tw o zniszczyć o g n iem a rty le rii. N a ­ stępny p ro b le m to o d s u n ię c ie g łó w n e j lin ii o p o ru od ce n tru m b ro n io n e g o m iasta. W te j now ej sytuacji l i ­ nia ta nie m ogła tworzyć c ią g łe g o o b w o du , lecz m u­ s ia ła się sk ła d a ć z szeregu w ysuniętych i o d d a lo n y c h od sie b ie dzieł.

W roku 1689, w związku z fo rty fik a c ją stolicy F ra n cji, V a u b a n z a p ro p o n o w a ł o d n o w ie n ie starych m urów i b u ­ dow ę n o w e j lin ii d zie ł o b ro n n ych u sytu o w a n e j przed m uram i, w o d le g ło ś c i o d p o w ia d a ją c e j m aksym alnem u za się g ow i d z ia ła (od 1000 do 1200 sążni).

W d ru g ie j p o ło w ie XVIII w ieku M o n ta la m b e rt s u g e ro ­ w a ł u tw o rze n ie lin ii dzieł o bronnych w o d le g ło ś c i 2000 do 3000 m przed obw odem tw ierdzy, w celu z a p o b ie ­ żenia b o m b a rd o w a n iu , w zm o cn ie n ia o b ro n y i zm usze­ nia a ta k u ją c e g o do rozw inięcia szeregu ro b ó t o b lę żn i- czych. Ta p ro p o zycja fra n c u s k ie g o a u to ra za p o w ia d a id e ę now oczesnego obozu w a ro w n e g o .

Przyjęcie k o n c e p c ji o b ro n y dużych tw ie rd z za pom ocą ła ń c u c h a d zie ł w ysuniętych, o ta cza ją cych pozycję c e n ­ tra ln ą (u tw o rzo n ą z reguły przez daw ny o b w ó d fo rty ­

fik a c ji), stw orzyło przede wszystkim konieczność z a p ro ­ je k to w a n ia tych dzieł, u w z g lę d n ia ją c y c h zasady fo rty ­ fik a c ji p o lig o n o w e j lu b b a stio n o w e j.

W roku 1842 rozpoczęto budow ę ob w o du o b ro n n e g o Paryża, s k ła d a ją c e g o się z 94 fro n tó w b a stionow ych, 16 dzieł w ysuniętych, o d d a lo n y c h od 1800 do 5000 m od o b w odu, zależnie od w a ru n k ó w terenow ych i z w ią ­ zanych z izo lo w a n ą cyta d e lą M o n t V a le rie n . D zieła w ysunięte — to forty, m a ją ce 4 lu b 5 fro n tó w b a s tio ­ nowych, z o tw a rtym i stanow iskam i a rty le rii na b a s tio ­ nach (rys. 1).

W tym samym czasie d o k o n a n o pierwszych p ró b z a rty ­ le rią g w in to w a n ą , która zn a la zła powszechne za sto ­ sow anie przynosząc istotny postęp w skuteczności d z ia ­ ła n ia (w zrost zasięgu i celności o g n ia ). Tradycyjna fo r ­ ty fik a c ja „ b ie r n a ” u s tę p u je teraz m iejsca fo rty fik a c ji „a k ty w n e j” , u tw o rzo n e j ze zg ru p o w a ń a rty le rii, o d p o ­ w ie d n io rozm ieszczonych i zo rganizow anych w fo rta c h . Lo ka liza cja fo rtó w p o zw a la ła pokryć skutecznym o g ­ niem cały te re n p rze d p o la . W ten sposób fo rty tw orzyły system zw any obozem w a ro w n ym ; były one o d d a lo n e od 4 do 6 km od pozycji c e n tra ln e j, która p e łn iła d ru ­ gorzędną fu n k c ję o b ro n n ą (rys. 2).

G łó w n y w ysiłek o rg a n iz a c ji o poru był zatem sko n ce n ­ tro w a n y w fo rta c h , które o b e jm o w a ły stanow iska a rty ­ leryjskie i nasypy ziem ne, tw orzące przykrycia ko n stru k­ cji m urow anych, składów , krytych m agazynów prochu itp . C ałość była po łą czon a w ewnętrznym systemem ko ­ m unikacyjnym , służącym do przem ieszczania ludzi i sprzętu, oraz otoczona fosą, ko n tro lo w a n ą ogniem b ro ­ ni le kkie j, za p e w n ia ją cym o b ro n ę bliską (rys. 3).

1 Tekst ten stanowi fragment opracowania przygotowanego przez autora na podyplomowym studium ochrony zabytków ICCROM w Rzymie, w 1986 r.

1. O b ó z w a r o w n y Paryża (1844 r.): 1 - fo rt Co u ro n n e D o u ­ ble, 2 — f o rt d e 1'Est, 3 - fo rt d 'A u b e rv il li ers , 4 - fo rt de R o m ai nv ille , 5 — fo rt d e Noisy, 6 - fort de Rośny, 7 — fort de N o g e n t, 8 — r e d u ta St. M a u r , 9 — fo rt de Chare nto n, 10 — fo rt d'lvry, 11 — fo rt de Bicetre, 12 - fo rt de M o n t r o ­ uge, 13 - fo rt de Vanves, 14 — fort d'lssy, 15 - cyta d ela M o n t V a le rie n , 16 — fo rt C o u ro n n e de Briche

1. An entrenched camp in Paris (1844): 1 — fort Couronne Double, 2 — fort de (Est, 3 — fort d’Aubervilliers, 4 - fort de Romainville, 5

-

-

—

2. O b ó z w a r o w n y A n t w e r p i i (1878 r.): 1 — d a w n e f o r t y f ik a ­ cje b a s tio n o w e , 2 — nowy o b w ó d obron ny, 3 — teren z a le ­ wowy, 4 — forty wysunięte

2. A n e n tre n c h e d c a m p o f A n t w e r p (1878): 1 - fo rm e r b a ­ stion fo rt if ic a tio n s , 2 - a n e w defen sive pe rip h e ry, 3 -

g r o u n d su b je c t to flo o d , 4 - fa r - f lu n g forts

О 50 ЮО 150 200 m

5. O b ó z w a ro w n y Rzymu (1884 r .): 1 — fo rt Trionfale, 2 —

fo rt M o n t e M a r ia , 3 — fo rt M o n t e An te n n e , 4 — fo rt Pie- t r a lt a , 5 — f o rt Tibu rtin a, 6 — fo rt Prenestina, 7 - f o rt Casi- lin a, 8 — fo rt A p p i a A n tic a , 9 - fo rt A r d e a ti n a , 10 — fo rt Ostiense, 11 — fo rt Portuense, 12 - fo rt Bravetta, 13 — fort A u r e lia A n tic a , 14 - fo rt Boccea, 15 - fo rt Ca s a l Braschi 5. A n e n t r a n c h e d ca m p in Rome (1884): 1 — fo rt o f Trion­ fale, 2 — fo rt o f M o n t e M a r ia , 3 — fort o f M o n t e An te nne, 4 — fo rt o f Pietralta , 5 — fo rt o f Tibu rtin a, 6 — fo rt of Prenestina, 7 - fo rt of Ca silin a , 8 - fo rt of A p p i a A ntic a, 9 — fo rt o f A r d e a ti n a , 10 — fort o f Ostiense, 11 — fort of Portuense, 12 - fo rt o f Bravetta, 13 - fort o f A u r e lia A n tica, 14 — fo rt o f Boccea, 15 — fo rt o f C a sa l Bra schi

Forty były lo ka liz o w a n e w p u n k ta c h o d u iy m znacze­ niu taktycznym, d o m in u ją cych nad otoczeniem i zapew ­ n ia ją c y c h k o n tro lę d ró g , rzek i przejść. Liczne d ziała s k ła d a ją c e się na u z b ro je n ie fo rtó w ko n tro lo w a ły o g ­ niem p rze d p o le i te re n y po bokach, u tru d n ia ją c a ta k u ­ ją ce m u przybliżenie się w dużych g ru p a c h i d z ia ła n ie w bliskości b ro n io n e j pozycji.

O d le g ło ś ć między fo rta m i ta k o b lic z a n o na po d sta w ie a n a liz y pól ostrzału, aby móc k o n tro lo w a ć o gniem krzyżowym a rty le rii cały te re n z n a jd u ją c y się między dw om a są sie d nim i o b ie k ta m i; d la o b ro n y o d c in k ó w między fo rta m i o rg a n iz o w a n o b a te rie m iędzypola. W szystkie te ko n ce p cje ro zw ija n o w ram ach poszcze­ gólnych ,,szkół” fo rty fik a c ji, u sta la ją c y c h o kre ślo n e ty ­ p o lo g ie dzieł, zw iązane z w a ru n ka m i ta ktyczn ym i; od strony geom etrycznej były to o b ie k ty o fo rm a c h tra

-4. Porty e p o k i fin de sie cle: A - typ f r a n c u s k i: a — p ô z y t jê p ie ch o ty, b - p o z ycja a rt y le r ii ; В - typ a u s t r ia c k i; С — typ b e lg ijs k i: a — p o z ycja piech oty, b — p o zy cja a rt y le r ii , r — re ­ d u ta, D — typ n ie m i e c k i : a - p o z y c ja a rty le r ii

4. Forts from the „ f i n de s ie c le " e p och . A — F rench type: a — p o s it io n o f in fa n try, b — p o sit io n o f a r t il le r y ; В — Au s ­ t rian t y p e ; С - B e lg ia n typ e : a - p o s it io n of in fa n tr y , b -

p o s it io n of a rt il le ry ; г - r e d o u b t ; D - G e rm a n t y p e : a -

p o s itio n o f art ille ry

6. Fort Monte Antenne, sytuacja 6. Fort of Monte Antenne, location

7. Fort M o n t e A n te nne, rzut

7. Fort o f M o n t e An te n n e , p ro je c t io n

nie m o g ła n a d a l o p ie ra ć się je d y n ie na starych m u­ rach a u re lia ń s k ic h , które nie wytrzym ałyby a ta ku przy użyciu nowych b roni.

Jeszcze w 1870 r. utw orzono s p e c ja ln ą p o d ko m isję do spraw stu d ió w nad nowymi system ami o b ro n n ym i. W e w szystkich p ro je k ta c h - od pierw szego aż do o s ta t­ nie g o (1877), zm odyfiko w a n e g o i po licznych p o le m i­ kach, z re a lizo w a n e g o osta te czn ie w 1884 r. — przyjęto ko n ce p cję przekształcenia Rzymu w obóz w arow ny. Z g o d n ie z przyjętym do re a liz a c ji p ro je kte m , o b ro n ę z o rg a n izo w a n o za pom ocą systemu d zie ł w ysuniętych (b a te rii i fo rtó w ), o ta cza ją cych m iasto w ś re d n ie j o d ­ le g ło ści 4 km od m urów a u re lia ń s k ic h , o d p o w ie d n io w zm ocnionych i służących ja k o pozycja bezpieczeństw a (rys. 5). Forty zlo ka lizo w a n o w re jo n a c h g ó ru ją c y c h nad o k o lic ą , co p o zw a la ło na k o n tro lo w a n ie głów nych dróg konsularnych.

Forty m a ją kształ w ieloboczny, konstrukcję ziem ną i m u­ row ą.

F ro n t g łó w n y g ó ru je nad poziom em te re n u , barki są bard zo krótkie, a fro n t szyjowy ma narys kleszczowy lu b ba stio n o w y. O b ie k ty są oto czo n e suchą fosą b ro ­ n io n ą za pom ocą ka p o n ie r. O tw a rte stanow iska a rty ­ le rii rozm ieszczono wzdłuż fro n tu g łó w n e g o i barków . Pod nasypam i z n a jd u ją się składy i magazyny. N a jw yże j położony fo rt M o n te M a rio (146 m n.p.m.) p o zw a la na k o n tro lo w a n ie c a łe j d o lin y Tybru, aż do u jścia rzeki A n ie n n e . W a rto ść o b ro n n a te g o w zgórza o ka z a ła się d e c y d u ją c a w czasie o k u p a c ji fra n c u s k ie j w 1798 i 1849 r., kiedy sta n o w iło ono o s ta tn i p u n kt o p o ru m ieszkańców Rzymu. W p ro je k c ie p o d ko m isji w stre fie te j p rze w id zia n o budow ę nie za le żn e j cyta d e li, k tó re j fu n k c ja byłaby p o d o b n a do ro li, ja k ą sp e łn ia ła c y ta d e la M o n t V a le rie n w systemie fo rty fik a c ji Paryża.

8. Fort M o n t e An te nne, d e ta le ko nst rukcji

8. Fort of M o n t e An te nne, details o f c onstru ct io n

9. Fort M o n te A n te n n e , w id o k b ram y i k a p o n ie ry szyjowej

9. Fort o f M o n t e A n te n n e , vie w of the g a t e a n d neck c a p o n i e r

10. Fort Mon te Antenne, detal bramy

10. Fort o f M o n t e A n te n n e , d e t a i l o f the g a te

Fort M onte Antenne — przykład dzieła wysuniętego Fort M o n te A n te n n e je s t o b ie kte m n a jle p ie j z a ch o w a ­ nym spośród d zie ł obozu w a ro w n e g o Rzymu. W je g o u kła d zie i k o n stru kcji w idoczne sq zasadnicze ko n ce p ­ cje te c h n ik i fo rty fik a c y jn e j XIX w.

N azwa fo rtu pochodzi od strożytnej m iejscow ości A n ­ ten n a e , która m ia ła być założona przez S iculisa. O s ie ­ d le to było poło żon e n a jb liż e j Rzymu, a od bram y Por­ ta C o llin a d z ie liło go za le d w ie d w ie i pó ł m ili. M ie j­ scowość ta prze sta ła istn ie ć bardzo wcześnie, być m o­ że jeszcze w czasach królew skich.

Z a p ro je k to w a n a już w pierwszych p ro je k ta c h lo k a liz a ­ cja fo rtu nie u le g ła zm ia n ie w tra k c ie re a liz a c ji. Fort stał się n a tu ra ln y m b a stionem na p ó łn o c n o -w s c h o d ­ nim o d c in k u . Górzysty teren (W zgórza S abińskie) um o­ ż liw ił w ła ściw ą o rg a n iz a c ję systemu o b ro n n e g o . Poło­ żenie M o n te A n te n n e i szeroki w idok, ja k i ro zcią g a się ze szczytu w p łyn ę ły na to, że wzgórze przekształcono w p u n k t um ocniony, z którego można było k o n tro lo ­ w ać znaczne o d c in k i Tybru i d ro g i V ia S a la ria oraz cały o bszar od M o n te M a rio (p łn .-za ch .) do d ro g i V ia T ib u rtin a . To korzystne ta ktyczn ie p o ło że n ie p o zw a la ło rów nież lo k o w a ć d zieła o b ro n n e w większych o d s tę ­ pach, co p ro w a d z iło do zm niejszenia ich liczby i w związku z tym do o b n iż e n ia kosztów c a łe g o p rze d się ­ w zięcia.

F ort A n te n n e należy do ła ń c u c h a fo rtó w obozu w a ro w ­ nego Rzymu, s ta n o w ią c je d n o z podstaw ow ych je g o o g n iw . Jego o d le g ło ś ć od o b w o d u m urów a u re lia ń - skich w ynosi 3000 m (w lin ii p ro ste j), a d zie ła są sie d ­ nie, fo rty M o n te M a rio i P ie tra la ta , o d le g łe są o d ­ p o w ie d n io o 4300 i 3400 m.

Ponieważ pew ne górzyste fra g m e n ty te re n u przy rzece A n ie n n e , w k ie ru n ku płn.-w sch., były za sło n ię te , co u tru d n ia ło o b s e rw a c ję i ostrzał, zdecyd o w a n o się na budow ę b a te rii p o ś re d n ie j, B a tte ria N o m e n ta n a - w p ob liżu kościoła S. A gnese, między fo rta m i P ie tra la ­ ta i A n te n n e .

Fort A n te n n e stanow i sta łe dzieło o b ro n n e tzw. typu pruskiego, o ko n stru kcji m urow ej i ziem nej. F ront g łó ­ wny n ie zn aczn ie g ó ru je nad ota cza ją cym terenem , a je g o u z b ro je n ie sta n o w iły d zia ła ś re d n ie g o k a lib ru , m o n to w a n e na o brotow ych p o d sta w a ch fortecznych, pojedynczo lu b w ukła d zie zdw ojonym . Stanow iska o g n io w e od fro n tu zabezpieczono p a ra p e te m , a po b o ­ kach p o p rze czn ica m i. Barki fo rtu , znacznie krótsze, były w yposażone p o d o b n ie .

11. Fort M o n t e A n tenne, d e t a l mostu zwo dzoneg o 11. Fort of M o n t e An te n n e , d e t a i l o f a d ra w b ri d g e (Wszystkie rysunki i f o t o g r a f ie — A. Kozielski)

Fort zb udow any je s t na p la n ie Czworoboku, bardzo zb liżo n e g o do trapezu ró w n o ra m ie n n e g o ; podstaw a tr a ­ pezu od strony Rzymu ma d łu g ość 275 m. Skierow any ku M o n te M a rio bok ukośny, na ch ylon y pod kątem 60° do podstaw y, ma ok. 160 m d łu g ości. Bok od strony V ia S a la ria (fro n t głó w n y) mierzy 175 m; kąty między nim a ra m io n a m i tra p e zu wynoszą 120° i 100°. D łu ­ gość boku od strony V ia N o m e n ta n a wynosi ok.

125 m.

O to czo n y suchą fosą, fo rt, składa się z szeregu p o ­ mieszczeń rozmieszczonych na obw odzie (m agazyny, składy i pom ieszczenia z a ło g i); w g ó rn e j części z n a j­ d u ją się m urow ane, zabezpieczone ziem ią, konstrukcje, tw orzące stanow iska artyleryjskie.

W ewnątrz fortu znajduje się okrężna droga, z któ­ rej wyprowadzone są wejścia do poszczególnych po­ mieszczeń. Droga ta prowadzi również do zabezpieczo­ nego głównego korpusu, gdzie znajdują się pomiesz­ czenia ogólne.

U zb ro je n ie a rtyle ryjskie s k ła d a ło się z 1 4 -1 8 d zia ł i 4 moździerzy, umieszczonych na p o d sta w a ch fortecznych, u m o żliw ia ją cych prow a d ze n ie o g n ia w sektorach 172°. Z apas a m u n ic ji z a p e w n ił 500—600 strzałów na działo. W zasięgu o g n ia z n a jd o w a ł się cały te re n przedpola fo rtu .

B udow le fo rtu A ntenne w skazują na d a le k o posunięte u je d n o lic e n ie i m o d u la ryza cję e lem entów . Z asadniczy m a te ria ł sta n o w ią ce g ła i tu f, p o d kre ślo n e w kilku wy­ p a d ka ch użyciem g ra n itu . P odziały a rch ite k to n ic z n e w p ro w a d zo n e są poprzez gzymsy i b o n io w a n ie pow ierz­ chni murów.

W fo rc ie w ystępują elem enty m etalow e, żeliw ne i z ku­ te g o żelaza. Ich stan z a ch o w an ia je s t bardzo dobry (np. most zwodzony). Fort M o n te A n te n n e je s t o b e c ­ nie opuszczony. M ie szka ją tam osoby bezdom ne, u p ra ­ w ia ją c e n ie w ie lk ie o g ró d ki na w a ła ch . D ostęp do o ­

b ie ktu je s t u tru d n io n y. Problemy konserwatorskie

Dziewiętnastowieczny obóz warowny Rzymu, przypomi­ na swym położeniem umocnienia rosyjskiej twierdzy „W arszaw a”, powstałej w tym samym okresie, a n a­

stępnie prze kszta łca n e j aż do czasów I w o jn y św ia to ­ w ej. W obydw u w yp a d kach większość daw nych fo rtó w je s t n ie d o s tę p n a — bardzo często służą one n a d a l do celów w ojskow ych. W ie le e lem entów tw ie rd z je s t nisz­ czonych przy o k a z ji nowych inw estycji. Jak d o tą d , nie została sp o rzą d zo n a in w e n ta ryza cja a rc h ite k to n ic z n o - -konserw atorska zachow anych e lem entów um ocnień. N ie ma też o p ra c o w a ń a n a liz u ją c y c h p ro b le m a tykę te ­ chniczną, u rb a n is ty c z n ą i społeczną zw iązaną z prze­ kształceniem m ia s t w tw ierdze. Forty tw ierdzy „ W a r ­ szaw a” są ju ż w znacznym sto p n iu zniszczone. Forty obozu w a ro w n e g o Rzymu, które n ig d y nie zostały uży­ te w d z ia ła n ia c h bojow ych, zachow ały w w ie lu w y p a d ­ kach swój o ry g in a ln y u kła d i liczne ele m e n ty ziem ­ ne, m urow ane, k a m ie n n e i m etalow e. Dotyczy to z w ła ­ szcza fo rtu M o n te A n te n n e , którego stan za ch o w a n ia je s t bardzo d o b ry. Fakt, że fo rt je s t zajęty przez osoby bezdom ne, p o w o d u je , że o b ie k t je s t tru d n o dostępny. N ależy p o d k re ś lić znaczenie fo rtu M o n te A n te n n e ja k o św iadectw a te c h n ik i w o jsko w e j i b u d o w la n e j sw ojego czasu. Z te g o po w o du wskazane je s t o b ję c ie o b ie k tu o p ie ką konserw atorską i je g o a d a p ta c ja do now ej fu n k c ji.

U sytuow anie fo rtu na szczycie wzgórza w rozległym parku V illa A d a w yd a je się u ła tw ia ć a d a p ta c ję o b ie k ­ tu na cele re k re a c y jn e i sportowe.

arch. Antoni Kozielski Warszawa

THE FORT OF MONTE ANTIENNE IN ROME - AN ELEMENT OF THE 19TH CENTURY RETRENCHED CAMP

The article describes a development of the fortification art in the 19th century which led to the formation of the so- called retrenched camp around a defenced post. The sub­ ject of the discussion is a retrenched camp in Rome (1877— —1894). Against this background the fort of Monte Antenne has been presented in broader terms. It represents a well- preserved example of the 19th-century far-flung defensive object.

The author presents the location and construction of the fort, its armament and outfit. The Rome entranched camp

is compared to a Russian stronghold known as "Warsaw” built at the same time. The final part of the article offers proposals for new functions which can be located in a histo­ ric fort.

PIOTR STĘPIEŃ

KONSERWACJA KAMIENNEGO DETALU ARCHITEKTONICZNEGO ZAMKU NA WAWELU.

PRACE W LATACH 1 9 8 4 -1 9 8 6

K onserw acja kam ie n n e g o d e ta lu a rc h ite k to n ic z n e g o je s t jednym z istotniejszych p ro b le m ó w konserw atorskich Zam ku na W aw e lu . Kamień je s t bow iem podstaw owym m a te ria łe m d e k o ra c ji a rc h ite k to n ic z n e j Zam ku i innych b u d o w li zabytkow ych W zgórza W a w e lskie g o . Jedno­ cześnie w s iln ie zanieczyszczonym środow isku Krakowa na m a te ria ł ten o d d z ia łu je w ie le czynników niszczą­ cych, co grozi u tra tą autentycznych e le m e n tó w d e k o ­ ra c ji a rc h ite k to n ic z n e j.

A rty k u ł ten przedstaw ia p race kon se rw a to rskie w za ­ kresie kam ie n n e g o d e ta lu a rc h ite k to n ic z n e g o p rze p ro ­ w adzone w la ta c h 1984—1986 w ram ach K ierow nictw a O d n o w ie n ia Zam ku K rólew skiego na W a w e lu (od 1 X 1986 r. w łą czo n e g o do PP Pracow nie K onserw acji Z a ­

bytków ) 1. O b ja w y p o s tę p u ją c e j d e stru kcji, za u w a żaln e na w ie lu e le m e n ta ch ka m ie n n e j d e k o ra c ji Zam ku w okresie o sta tn ic h k ilku n a stu lat, s k ła n ia ły do p o d ję c ia szerszych d zia ła ń konserw atorskich w zakresie konser­ w a c ji k a m ie n ia rk i.

1 Do podstawowych opracowań wcześniejszych prac konser­ watorskich należą: F r. F u c h s , Z h is to rii o d n o w ie n ia W a ­ w elskie go Z amku 1905—1939. Kraków 1962; A. M a j e w s k i ,

Prace res ta ura tors kie n a W a w e lu w la t a c h 1939—1952. S tu ­ d i a do d z ie jó w W a w e lu . Kraków 1955; A rch it e k to n ic z n a o d ­ n o w a Zamku K r ó le wskiego na W a w e lu 1905-1985. Materiały posesyjne. Kraków 1985; P. S t ę p i e ń , K onse rwacja z a b y t­ ko w e j k a m ie n ia r k i n a W a w e lu , tamże.