Zbigniew Brochwicz, Mładost
Dymitrowa Wałkowa
Budowa techniczna XVII-wiecznych
malowideł ściennych w cerkwi św.
Jerzego w Wielkim Tyrnowie
(Bułgaria)
Ochrona Zabytków 25/3 (98), 143-159
Z B IG N IE W B R O C H W IC Z ,
M Ł A D O S T D Y M IT R O W A W A Ł K O W A
BUDOWA TECHNICZNA XVII-WIECZNYCH MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH W CERKWI
ŚW. JERZEGO W WIELKIM TYRNOWIE (BUŁGARIA)
A. O P IS O B IE K T U
1. O pis ik o n o g ra fic z n y
C e rk ie w pod w e z w a n ie m św. Je rz e g o , położon a w p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j części W ielk ieg o T y rn o - w a, n a p ra w y m b rz e g u rz e k i J a n t r y m ięd zy w z g ó rz a m i C are w ec i T ra p e z y c a , zb u d o w a n a z o sta ła w r. 1612, a w k ró tc e p o te m w y k o n a n o w e w n ę tr z u m a lo w id ła śc ie n n e \ J e s t to n ie w ie lk a , j ed n o n a w o w a b u d o w la , z a sk le p io n a koleb k o w o , z n a r te k s e m i p ó ło k rą g łą a p sy d ą od s tr o n y w sc h o d n ie j, s k le p ie n ie je s t w z m o c n io n e trz e m a p o p rz e c z n y m i g u rta m i, o p a r ty m i n a d re w n ia n y c h k o nso lach.
Ś c ia n y z e w n ę trz n e s ta n o w ią g ła d k ą p łaszczy z nę, niierozczłonkow aną, a je d y n y m u ro z m a ic e n ie m są n isze n a d d rz w ia m i w e jśc io w y m i, n ie g d y ś p o k ry te m alo w id łam i. O so b n e w e jśc ia do n a o su i n a r te k s u z n a jd u ją się w śc ia n ie p o łu d n io w ej. D u ż e p ro s to k ą tn e o k n a u m ieszczone w śc ia n ie p ó łn o cn ej i w a p sy d z ie poch o d zą z p ó ź n ie jsz e g o o k re su , t a k ja k i k a m ie n n e sk a rp y , p o d trz y m u ją c e b u d o w lę od s tro n y p ó łn o cn ej i p o łu d n io w e j. Z n iszcz en ia sp o w o d o w an e trz ę s ie n ie m ziem i w r. 1913 oraz d e s tru k c y jn y m d z ia ła n ie m c z y n n i ków a tm o s fe ry c z n y c h n ie p o z w a la ją n a o d tw o rz e n ie p e łn e g o p ro g ra m u ik o n o g ra fic z n e g o m a
lo w ideł. Z a c h o w a n e p rz e d s ta w ie n ia ro zm iesz czone s ą w e d łu g tra d y c y jn e g o s c h e m a tu d la c e rk w i p ra w o s ła w n e j, w y w o d ząceg o się z t r a d y c ji b i z a n t y j s k i e j 2. F o rm a a rc h ite k to n ic z n a je s t ro z b ita n a w ię k sz e lu b m n ie js z e p ro sto k ą ty , z a m k n ię te c z e rw o n ą ra m ą . P a n u je t a sam a za sad a u k ła d u s y m e try c z n e g o i z ró w n o w aż e n ia w sz y s tk ic h części fig u ra ln y c h . P rz e w a ż a ją te m a ty e u c h a ry s ty c z n e i esch ato lo g iczn e, co tłu m a c z y się g re c y z a c ją c e rk w i w ty m czasie i p o w ią z a n ia m i ze sz tu k ą g ó ry A t h o s 3.
W k o n sze a p s y d a ln e j u m ieszczo n o m o n u m e n ta l n e p rz e d s ta w ie n ia P anagii (gr.), p on iżej E u -
ch a r y s tie i O m e lism o s, u d o łu zaś p o stacie
O jcó w Kościoła. N a ś c ia n ie w s c h o d n ie j, n ad
a p sy d ą , z n a jd u ją się: Z esła n ie D u c h a Ś w i ę t e
go, p o b o k ac h — Ś w i ę t a T ró jc a w t y p ie ik o n o
g ra ficzn y m , G o ś c in y u A b r a h a m a , T r z e j M ł o
d z ie ń c y w p ie c u o g n i s t y m i C u d o w n y połów,
a w n iszach p ro s k o m id y jn y c h B a siłe u s tes B o
x e s o raz A r m a C hristi.
N a ścian ie p rz e c iw le g łe j, za ch o d n iej, p o cz y n a ją c od s k le p ie n ia ro z m ie sz czo n e są: O statnia
W ieczerza, Z aśnię cie i W n ie b o w z ię c ie M a tk i B o skiej, po b a k a c h sce n y p a s y jn e — Droga na G olgotę, W s t ą p i e n i e J e z u s a na k r z y ż , A p o s to ło w ie p r z y p u s t y m grobie, P r z y b y c i e A p o s t o łó w (scena a p o k ry fic z n a ) oraz p o sta c ie św ię
ty ch : K o z m y F a ju m s k ie g o , Jana D a m a s c e ń s k ie -1 A. P r o t i с z, D e n a c jo n a li z i r a n e i w y z r a ż d a n e na n a s z e t o i s k u s t w o od 1393 do 1879 godin a, S o fia 1930. A u to r d a tu j e m a lo w id ła w c e r k w i św . J e rz e g o n a r. 1616 b ez p o d a n ia ź ró d ła in f o r m a c ji, b y ć m o ż e p rz e z a n a lo g ię do c e rk w i w e w si A rb a n a s y , g d z ie d a to w a n ia m a lo w id e ł są p e w n e . 2 L. R é a u, L ’a r t r u s s e d e s o r ig in e s a ’P i e r r e le G rand, P a r i s 1921, s. 161— 162. 3 G ó ra A th o s (gr. H a g io n oros), w ie lk i zesp ó ł k la s z to r n y n a P ó łw y s p ie A to ń s k im (pn. G re c ja ) zało ż o n y za K o n s ta n ty n a W ie lk ie g o ; w cza sie p a n o w a n ia tu r e c k ie go o d g ry w a ł w ie lk ą ro lę ja k o w z ó r k u l t u r y i sz tu k i c h rz e ś c ija ń s k ie j. 143
go i d w ó c h s łu p n ik ó w . N iżej w y s tę p u ją d w a
fry z y , j e d e n z n ich z m e d a lio n a m i z p o p ie rsia m i ś w ię ty c h i m ęczen n ik ó w . P o d n im i u s z e re g o w a n e są p o sta c ie św ię ty c h m ę c z en n icz ek
(Barbara, K iria k a , M arina, P araskew a), §w. H e l e n y , ś w . K o n s t a n t y n a i in n y c h .
N a ś c ia n ie p ó łn o cn ej z n a jd u ją się te s a m e f r y zy i p o s ta c ie św ię ty c h w o jo w n ik ó w n a tu r a ln e j w ielk o ści. W y so k i cokół (70— 80 cm ) p o k ry ty je s t b a r d z o p ro s ty m o rn a m e n te m g e o m e try c z n y m , k t ó r y b ie g n ie w z d łu ż ścian n aosu.
W p r z e jś c iu m ięd zy d w o m a p o m ieszc zen iam i p rz e d s ta w io n e są p o sta c ie a rc h a n io łó w M ichała i G a b rie la . N a łu k u um ieszczono p o p ie rsie b ło go sław iąc eg o C h ry s tu s a ze s k rz y d ła m i (Sofija, p rie m u d r o s t bożija).
M a lo w id ła w n a r te k s ie częściow o z a tra c iły sw o ją c z y te ln o ść z p o w o d u d u ż y c h za so leń i za b ru d z e ń . C ałą ścian ę w sc h o d n ią n a r te k s u z a j m u je c y k l a p o k a lip ty c z n y o c h a ra k te r z e s y m b o liczn y m . J e s t to p rz e d s ta w ie n ie S ąd u O sta teczn eg o , o b e jm u ją c e g o Deesis, K o l e g i u m A p o
stołów , H e tim a z ja , R a j i P iekło. N a ścian ie p o
łu d n io w e j za ch o w ał s ię ty lk o fra g m e n t z p ie rw szego r z ę d u św ię ty c h i fry z u z m e d alio n am i. W g ó rn e j p a r ti i śc ia n y za ch o d n iej p rz e d sta w io n o
G o d y w K a n ie G a lile jsk ie j i d w ie sce n y n ie
c z y te ln e . N iżej, n a całej sze ro k o ści ścian y —
J e r u z a l e m n ieb ia ń skie w p o łącz en iu ze Z m a r t w y c h w s t a n i e m ciał.
Z m a lo w id e ł n a sk le p ie n iu , oprócz k ilk u f r a g m e n tó w fry z ó w z m e d a lio n a m i i W s k r z e s z e
n i e m Ł azarza, za ch o w a ły się m alo w id ła na
g u rc ie s k le p ie n n y m . J e s t to d ra b in a , po k tó re j w s p in a ją się i schodzą aniołow ie. P o śro d k u p rz e d s ta w io n o p o p ie rsie O r a n t y w m ed alio n ie. B oki g u r t u p o k ry te są o rn a m e n t!- m g e o m e try c z
n y m i ro ś lin n y m (sty lizo w an o liście p alm ety ). N a z e w n ą trz , w niszach i n a n a d p ro ż a c h w e j ściow ych , za ch o w a ły się n ie w ie lk ie f r a g m e n ty o r n a m e n tu ro ślin n eg o .
2. O pis tech n o lo g icz n y
C e rk ie w zb u d o w an a je s t z m iejscow ego , g ru b o cio san e g o p iaskow ca, je d y n ie s k le p ie n ie i misze w y k o n a n o z cegły. K a m ie n ie uło żo n e w n ie re g u la rn y c h , po zio m ych rz ę d a c h złączone są m o
c-4 N a jp ra w d o p o d o b n ie j, z g o d n ie z tr a d y c ja m i r z y m s k i m i, w a p n o p a lo n e z m ie sz a n e z g ru b y m w y p e łn ia c z e m z a le w a n o w o d ą tu ż p rz e d u ży cie m do m u r o w a n ia . 5 „ S a n tr a c z i” (bułg.) — e le m e n t k o n s tr u k c y jn y , ty p o w y d la b u łg a rs k ie g o b u d o w n ic tw a św ie c k ie g o i s a k ra ln e g o .
• A. W . W i n n e r , „ M a tie r ia ły i tie c h n ik a m o n u m ie n - ta ln o - d ie k o r a tiw n o j ż iw o p is i”, M o s k w a 1953, s. 272;
ną, w a p ie n n o -p ia sk o w ą z a p ra w ą z d u żą ilością ż w i r u 4. W c z te re c h ró w n y c h o d stę p a c h w m u ro w a n o d re w n ia n e b e l k i 5.
P o dło że d la m alo w id eł śc ie n n y c h sta n o w i le k ki, d w u w a rs tw o w y t y n k w a p ie n n y . W a rstw a p ie rw sz a ty n k u w naosie, o ś re d n ie j gru b o ści 10— 12 m m , sk ła d a się ze sp o iw a w a p ie n n e g o i g ru b o p o siek an e j słom y. O b ecn e są ró w n ie ż śla d o w e ilości w ę g la , p ra w d o p o d o b n ie jak o p o zo stałość po w y p a le n iu w a p n a . W a rs tw a d ru g a , w ie rz c h n ia , o g ru b o śc i 0,8— 5,2 m m , je s t czysto w a p ie n n a , z n ie w ie lk im d o d a tk ie m w y p e łn ia cza ro ślin n e g o (cien k ie w łó k n a e le m e n ta rn e ). O k ru c h y w a p ie n ia p ie rw o tn e g o , o ró ż n ej g r a n u la c ji, w y s tę p u ją w o b y d w u w a rs tw a c h . T y n k i p o d m a lo w id ła m i w n a r te k s ie n ie ró ż n ią się w zasad zie od ty n k ó w w n aosie. Z a w a rto ść o k ru c h ó w w a p ie n ia , ce ram ik i, p ia s k u i słom y je s t m n ie j w ięcej je d n a k o w a (ta b e le 1 i 3). O gó lna g ru b o ść o b y d w u w a rs tw ty n k ó w pozo s ta je w ty c h sa m y c h g ra n ic a c h i n ie p rz e k ra cza 25 m m e.
D u że zró żn ico w a n ie w g ru b o śc i ty n k ó w , p och o d z ą c y c h zarówino z n aosu, ja k d z n a r te k s u (5— 25 m m ), sp o w o d o w an e je s t n ie ró w n y m u k ła d e m m u r u k a m ie n n e g o . P o w ie rz c h n ia ty n kó w je s t b a rd z o s ta ra n n ie w y g ład zo n a, bez p o le ro w a n ia . N a p o w ie rz c h n i m a lo w id e ł nie za u w ażo n o szw ów po tzw . „d n ió w k a c h ” . W y stę p u ją one je d y n ie w m ie js c u s ty k u m alo w id eł obu p o m ieszczeń . P rz y p u sz c z a ć m o żna, że ścia n y b y ły p o k ry w a n e ty n k ie m w a p ie n n y m w ca łości, od g ó ry do d o łu .7 N a jp ie rw n an o sz o n o r y s u n e k rz a d k ą fa rb ą u g ro w ą , c z e rw o n ą lu b c z a r ną. R y s u n e k b a rd z o sc h e m a ty c z n y , bez w y m o d e lo w a n ia , zazn aczo n y b y ł ty lk o k o n tu re m w o g ó ln y c h za ry sac h . D o d a tk o w o p o d k re ś la n o go o s try m n arzęd z ie m , „ g ra fo s a m i” 8 najczęściej o z n a cza n o k o n tu ry sza t lu b og ólne ro zm ieszcze n ie p o staci. T y lk o n a ścian ie w sch o d n ie j n a r te k s u „ g ra fo s y ” w y s tę p u ją n a tw a rz a c h a p o sto łó w i a n io łó w z S ą d u O s tateczne go. Ic h o stre, le k k o p o s z a rp a n e b rz e g i w s k a z u ją n a to, że zo s ta ły w y k o n a n e n a p o w ie rz c h n i ju ż sk a rb o n iz o - w a n e g o ty n k u . N a stę p n ie n a k ła d a n o b a rw n e p o d m a lo w a n ia , n ajcz ęście j u g ro w e . W y s tę p u ją o ne w e w s z y stk ic h p a r tia c h k a r n a c y jn y c h i czę sto o b e jm u ją ta k ż e całe p o w ie rz c h n ie p rz e d s ta w ień . P o n a ło ż e n iu p o d m a lo w a n ia k o le jn o m a lo w a n o tło, a r c h ite k tu rę , sza ty , a n a k o ń cu k a r n a c je . ś r e d n ia g ru b o ś ć b a d a n y c h ty n k ó w je s t z n a c z n ie g r u b sza od g ru b o ś c i ty n k ó w z a n a lo g ic z n e g o o k re s u n a in n y c h te r e n a c h , i t a k n p . n a te r e n ie R o sji — 7— 10 m m , a E u ro p y Z a c h o d n ie j — 12— 15 m m . 7 A. W. W i n n e r , o.e., s. 291; ty n k i b iz a n ty js k ie n a n o szo n o n a d u ż y c h p o w ie rz c h n ia c h , s tą d te ż n a jc z ę ś cie j b r a k szw ó w po „ d n ió w k a c h ”. 8 H e r m e n e j a D io n izo sa z F u r n y 1701— 1733, p rz e k ł. A. P . U sp ie n s k ie g o , K ijó w 1868, rozdz. 58.
T a b e l a 1. S k ła d m in e r a ln y ty n k ó w d o ln y c h (w a rs tw sp o d n ich ) p o ch o d z ą c y c h z n a o su , n a r t e k s u o r a z z p r z e j ścia łą c z ą c e g o o b y d w ie części, o b liczo n y n a p o d s ta w ie a n a liz y m ik ro s k o p o w e j p ły te k c ie n k ic h (w p r o c e n ta c h o b ję to śc io w y c h ) N r M i e j s c e p o c h o d z e n i a W ę g la n w a p n ia C aC O , F e ,O , p r ó b ek p r ó b e k S p o i w o ! O k rti- 1 c h y R a z e m 1 2 3 4 5 6 1 10 32 42 43 N a o s ś r e d n i a z p o m i a r ó w 5 p r ó b e k 67,33 14,89 82,22 5,06 44 45 P r z e j ś c i e z n a o s u d o n a r t e k s u ś r e d n ia z p o m i a r ó w 2 p r ó b e k 58,22 19,76 77,98 4,32 46 47 51 58 61 N a r t e k s ś r e d n i a z p o m i a r ó w 5 p r ó b e k 63,45 17,24 80,69 3,75 z i a r n a k w a r c u o k r u - ' c h y z ia r n a k w a r - ; s k a l e n i c y t o w e i z i a r n a g l a u -k o n it u o k r u c h y c e r a m ic z n e w ł ó k n a l n i a n e s ło m a w ę g i e l d r z e w n y O g ó łe m 7 8 9 10 11 12 13 14 15 0,50 0,27 - 1,00 - 10,92 0,03 100,00 0,57 0,75 - - 2,51 - 13,87 - 100,00 0,55 0,25 - - 1,66 - 12,97 0,13 100,00 T a b e l a 2. U p ro sz c z o n y s k ła d w y jś c io w y z a p r a w u ż y ty c h do w y k o n a n ia ty n k ó w d o ln y c h ( w a r s tw s p o d n ich ) w n a o sie , n a r te k s ie o ra z w p rz e jś c iu łą c z ą c y m o b y d w ie części, o b liczo n y n a p o d s ta w ie w y n ik ó w z a w a r ty c h w ta b e li 1 (w c z ę ściach o b ję to śc io w y c h ) N r p r ó b e k 1 10 32 42 43 M i e j s c e p o c h o d z e n i a p r ó b e k 46 47 51 58 61 N a o s ś r e d n i a z p o m i a r ó w 5 p r ó b e k P r z e j ś c i e z n a o s u d o n a r t e k s u ś r e d n i a z p o m i a r ó w 2 p r ó b e k 6,90 o O s « o u N a r t e k s ś r e d n i a z p o m i a r ó w 5 p r ó b e k 6,00 6,40 1,80 2,35 2,10 1,30 1,65 1,50 10,00 10,00 10,00 *) W li c z o n o : F e 20 3, z i a r n a k w a r c u i o k r u c h y k w a r c y t o w e , w ę g i e l d r z e w n y , o k r u c h y c e r a m i c z n e .
Z re g u ły tło je s t p o d zielo n e n a tr z y lu b d w ie poziom e s tre fy . Z a c z y n a ją c od g ó ry n a k ła d a n o k o lo r g ra n a to w o c z a rn y , p o te m zielo n y , a po w ie rz c h n ie pod sto p a m i św ię ty c h m a lo w a n o n a n osząc ró ż n o b a rw n e p la m k i n a je d n o lic ie b r ą z o w y m lu b c ie m n o c z e rw o n y m p o d k ład zie . S p o sób m a lo w a n ia a r c h ite k tu r y , p e jz a ż u sk a ln e g o i sz a t je s t je d n a k o w o u proszczony. N a og ólny m , n ajc z ę śc ie j u g ro w y m p o d m a lo w a n iu n a k ła d a n o w c ie n k ie j w a r s tw ie lo k a ln y ton, po czym ro z ja ś n ia n o go k ilk a k ro tn ie bielą, c ie n ie zaś po g łę b ia n o c ie m n ie js z y m o d cien ie m lo k a ln e g o k o lo ru , u z y s k a n y m p rz e z z m ie sz a n ie go z c z ern ią
9 H e r m e n e j a D io n izo sa..., o.e., § 60— 64.
lu b b rą zem . K o n tu r za zn aczan o s a m ą c z e rn ią lu b w m ie sz a n in ie z k o lo re m lo k a ln y m . N a j w yższe ś w ia tła („ p ro b ie ła ” ) w y k a ń c z a n o b ie lą w a p ie n n ą . C zasem p o zo staw an o p r z y lo k a ln y m p o d m a lo w a n iu szat i p o d k re ś la n iu fa łd k o n tu re m . O p ra c o w a n ie p a r tii k a rn a c y jn y c h p o leg ało n a n a k ła d a n iu w a rs tw w n a s tę p u ją c e j k o le jn o ś ci: „ p ro k ła d k a ” lu b in aczej „ s a n k ir” , k o n tu r, „ p ła w k a ” , „ o c h rie n ie ” , „ ru m ia n c y ” i „ b lik i” 9. „ P ro k ła d k a ” o b e jm u je całą p o w ie rz c h n ię tw a rzy , w łosó w i o b n aż o n y ch części ciała . P o d w z g lę d em k o lo ry sty c z n y m je s t ona z ró ż n ic o w a n a : np . n a tw a rz a c h św ię ty c h w n a o s ie je s t c iem n o — lu b ja sn o b rą zo w a , z ie lo n k a w a w Z a
śnięciu M a t k i B o s k ie j i O s ta tn ie j W i e c z e r z y
(il. 1), n a to m ia s t w n a rte k s ie je s t k o lo ru o liw - k ow ozielonego lu b u gro w ego . N a w y p u k ło ś ciach n a k ła d a n o im p asto w e, sto p n io w o ro z b ie - la n e „ o c h rie n ie ” w k o lo rze u g ro w y m lu b le k ko p o m a ra ń czo w y m . „ R u m ia n c y ” , u z y sk a n e p rzez d o d a n ie c z e rw ie n i do „ o c h rie n ia ” , w y s tę p u ją dość rz ad k o . W e w g łęb ien ia ch , d o o koła oczu, nosa i p o d b ró d k a p ozo stała w id o c z n a w a r stw a „ p ro k ła d k i” p ó łcien ie law o w an o „ p ła w - k ą ” za p o m o cą c ie n k ic h k re se k . P rz e d n a ło ż e n iem „ o c h rie n ia ” o k o n tu ro w a n o tw a r z e u m b rą , ciem n y m b rą z e m lu b — rz ad ziej — c z ern ią, ró w n o cześn ie zaznaczono lin ię nosa, b rw i, oczu i u st. „ B lik i” n an o szo n o b ie lą w a p ie n n ą , n ie k ie d y z d o d a tk ie m u g ru lu b cz e rw ie n i. M ode- lu n e k w ło sów i b ro d y je s t dość sc h e m a ty c z n y . N a w a rs tw ie „ p ro k ła d k i” m alo w an o lin e a r n ie p asm a w łosó w k o lo re m u g ro w y m , s z a ry m lu b b rą zo w y m , w zależn ości od w ie k u św ięteg o . W sz y stk ie n im b y są u g ro w e . P o d w ó jn e k o n tu r y dookoła n im b ó w w y k o n a n o im p asto w o c iem n o b rą z o w ą i b ia łą fa rb ą (il. 2).
O rn a m e n t za ró w n o ro ślin n y , ja k i g e o m e try c z ny, m a c h a r a k te r lin e a rn y . N a k ła d an o go w k il k u k o lo rac h od ra z u n a ty n k u lu b n a lekko s z a ra w y m a lb o u g ro w y m p o d m alo w an iu . O b ra m o w an ia p rz e d s ta w ie ń , o szerokości 3— 4 cm,
T a b e l a 3. S k ła d m in e r a ln y ty n k ó w g ó rn y c h (w a rs tw w ie rz c h n ic h ) p o ch o d z ą c y c h z n a o su , n a r t e k s u o ra z z p r z e j śc ia łą c z ą c e g o o b y d w ie części, o b lic z o n y n a p o d s ta w ie a n a liz y m ik ro s k o p o w e j p ły te k c ie n k ic h (w p ro c e n ta c h o b ję to ś c io w y c h ) W ę g l a n w a p n ia —C aC O a o k r u c h y k w a r -c y t o w e o k r u N r p r ó b e k M i e j s c e p o c h o d z e n i a p r ó b e k o o a и >> •C o 3 u X 0 Ё aj N « A F e 2O s z ia r n a k w a r c u z ia r n a s k a l e n i z ia r n a g la u -k o n i t u c h y c e r a m ic z n e w łó k n a ln i a n e s ło m a w ę g ie l d r z e w n y O g ó ł e m 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 u 12 13 14 15 1 10 32 42 43 N a o s ś r e d n i a z p o m i a r ó w 5 p r ó b e k 72,11 19,15 91,26 3,89 0,40 - 0,73 - - 2,89 0,83 100,00 44 45 P r z e j ś c i e z n a o s u d o n a r t e k s u , ś r e d n i a z p o m i a r ó w 2 p r ó b e k 72,31 15,65 87,96 3,71 0,37 - - - - 7,96 - - 100,00 46 47 N a r t e k s 51 58 61 ś r e d n i a z p o m i a r ó w 5 p r ó b e k 70,88 19,93 90,81 3,36 0,13 0,28 4,39 1,03 100,00
są z a w sze czerw one, z cienkim , b ia ły m k o n tu re m n a b rz eg ac h . N a p isy w y k o n a n o im p asto w o b ie lą w a p ie n n ą .
C h a ra k te ry s ty c z n ą cech ą m alo w id eł w naosie je s t h a rm o n ijn o ś ć i staty cz n o ść fig u r. T w a rze o d z n a c z a ją się s iln ą ddealizacją i pow agą. S ą p o z b a w io n e ry só w in d y w id u a ln y c h . N ad c a ły m w n ę tr z e m d o m in u je p o p ie rs ie W i e l k ie j Panagii z k o n c h y a p s y d a ln e j (iii. 3). K ra ń co w o a b s tr a k c y jn y c h a r a k te r w y ra z u , g ra n ic z ą c y ze zgrozą, p o tę g u je w ra ż e n ie ek sp resy jn o ści. C iep ły i g łę b o k i k o lo ry t p o d k re śla d e k o ra c y jn o ść m a lo w i d eł. S u ro w o ść w y s tro ju m a la rsk ie g o w naosie z m ie n ia się w d ru g im po m ieszczen iu w całość b a rd z ie j ła g o d n ą i m a la rsk ą . Z w łaszcza tw a rz
J e z u s a z G o d ó w w K a n ie G a lile js k ie j zw raca
u w a g ę re a lis ty c z n y m o d tw o rz en iem . O szczędne m o d e lo w a n ie tw a rz y sta rc ó w m a w ięk sz ą siłę w y ra z u , an iże li d o k ła d n ie o p ra c o w a n e p a rtie k a r n a c y jn e w naosie. W p o ró w n a n iu z w y d łu żo n y m i, m o n u m e n ta ln y m i p o sta c ia m i św ięty ch w m aosie, t e z n a r te k s u są b a rd z ie j b lisk ie n a tu rz e , ze zn a czn y m z in d y w id u alizo w an iem . J a s n y k o lo r y t je s t b o g atszy w d e lik a tn e p rz e jś cia. Is to tn e ró żn ice sty lo w e m alo w id eł w dw óch p o m ie sz c z e n ia c h w sk a z u ją n a to, że są o n e d z ie łe m d w ó c h ró ż n y ch m istrzó w .
3. S ta n zach o w a n ia
W cz a sie trz ę s ie n ia z ie m i w r. 1913 p ra w ie w cało ści zo sta ła zniszczona p o łu d n io w a ściana n ao su , a ró w n o c ześn ie zaw aliło s ię sk lep ien ie. D u ż y p ro c e n t m alo w id eł w n a rte k s ie odpadł w ra z z ty n k ie m , w y s tą p iły p rz e su n ię c ia w m u rz e k a m ie n n y m , szczególnie s iln ie w ap sy d zie i n a ś c ia n ie p ó łn o cn ej. N a jw ię k sz e p ę k n ię c ia p o w s ta ły p o m iędzy ścian ą p ó łn o cn ą a w sch o d n ią o ra z p ó łn o cn ą a zachodnią. D re w n ia n e b e l k i u le g ły zg nieceniu, co sp o w o d o w ało znaczn e
w y b rz u s z e n ie alb o n a k ła d a n ie się w a rs tw (2— 3 om). P rz e z d łu g i czas c e rk ie w b y ła n a ra ż o n a na b e z p o śre d n ie d ziała n ie cz y n n ik ó w a tm o s fe ry c z n y c h . J e j n ie fo r tu n n e p o ło żen ie n a zboczu w zgó rza T ra p e z y c a p rz y czy n iło się do silneg o zaw ilg o c en ia śc ia n i za so len ia m alo w id eł. J e d y n y m z a b ie g ie m w tro sce o za ch o w a n ie d e k o ra c ji m a la rsk ie j b yło zab ezp iec zen ie b rz eg ó w •i w y p e łn ie n ie u b y tk ó w k ite m ce m e n to w y m , w y k o n a n e w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m . N ie w ą t p liw ie zap ob ieg ło to częściow o d alsze m u o d p a d a n iu m a lo w id e ł ale je d n o c z e śn ie spow odow ało zn iszczen ie ty n k u i w a rs tw y m a la rs k ie j, g dyż w w ięk szo ści w y p a d k ó w c e m e n t zacho dził na w a rs tw ę m a la r s k ą n a sze ro k o ści 1— 3 cm. C zę sto p rz e n ik a ł ta k ż e m ię d z y w a rs tw a m i ty n k u i m u ru , p o w o d u ją c d o d a tk o w e zasolenia. O b e cn ie b r a k w całości m a lo w id e ł n a s k le p ie n iu i n a p o łu d n io w e j śc ia n ie naosu, z w y j ą t k ie m d w ó ch n ie w ie lk ic h fra g m e n tó w za c h o w a n y c h w części o łtarz o w ej. U szkodzone zo stały ta k ż e g ó rn e p a r tie m a lo w id e ł n a śc ia n ie w sc h o d n ie j i p ó łn o cn ej oraz n ie z n a c z n ie n a ścian ie za ch o d n iej. O p rócz zniszczeń sp o w o d o w a n y ch trz ę s ie n ie m ziem i na p o w ie rz c h n i w a rs tw y m a la rs k ie j w y s tę p u ją zacieki, z a b ru d z e n ia i m e c h a n ic z n e z a d ra p a n ia . P rz y p o sze rza n iu o k ien ta k ż e zniszczono p a r tię m a lo w id e ł i z n ie k s z ta ł cono ich k o m p o zy cję . N iew ie le m alo w id eł za ch ow ało się w n a rte k s ie . O d p a d ły z u p e łn ie m a lo w id ła ze śc ia n y p ó łn o cn ej o raz w ięk sz a część ze śc ia n y p o łu d n io w e j, s k le p ie n ia i ścian y za ch o d n iej. W ilgoć i n ie w ła śc iw e za b ezp ieczen ie c e m e n te m sp o w o d o w a ły d o d a tk o w e zaso len ie w sz y s tk ic h ścian, co d o p ro w a d z iło do p o w s ta n ia fa k tu r a ln y c h w y k w itó w o tw a rd e j p o w ie rz c h n i (il. 4). Z p o w o d u zaw ilg o c en ia i ro z k ła d u ro ślin n e g o w y p e łn ia c z a ty n k ro z w a rs tw ia się i k ru s z y . W a rs tw a m a la rs k a łuszczy się i
1. W i e l k i e T y r n o w o (B ulg aria ), c e r k i e w św . J e rz e g o , n a o s — ściana w s c h o d n i a , Z a ś n i ę c ie B o g a ro d zic y , p o w y ż e j O s ta t n ia W i e c z e r z a 1. W e l i k o T u r n o v o (B ulg aria ), S t. G eo rg e o r t h o d o x c h u r c h : n a o s — ea st w a ll, “D e a t h of V ir g i n M a r y ’’, a b o v e — “ T h e L a s t S u p p e r ” SHOGibU-; u m т ъ
лгщттити
i
Шш*т*я^кш№ткм
p ro sz k u je , a p rz y le k k im d o ty k u o s y p u je się. T y m sa m y m p o w ie rz c h n ia m a lo w id e ł je s t m o c n o za b ru d zo n a , co u tr u d n ia o czyszczenie i u c z y te ln ie n ie p rz e d s ta w ie ń . S p ę c h e rz e n ie i w y b rz u s z e n ie ty n k u s p o ty k a się n a w sz y stk ic h śc ia n a c h c e rk w i, a szczególnie w m iejscac h , g dzie w y s tę p u ją b e lk i. C iąg ły p r z e p ły w w o d y o p ad o w ej n a d a l w y w ie ra sw ój d e s tr u k c y jn y w p ły w . Ł u szc zen ie, p u d ro w a n ie i z m y w a n ie się w a r s tw y m a la r s k ie j (il. 5) je s t n a js iln ie js z e w d o ln y c h p a r tia c h i w m ie jsc a c h , gd zie w y s tę p u ją u g ro w e , c ie m n o c z e rw o n e lu b zielo n e w a rs tw y . B a rw n ik i te w c ie n k ic h w a r s tw a c h z a c h o w u ją się b a rd z o d o b rz e. F a k t te nm ożna tłu m a c z y ć ro z k ła d e m u ż y te g o sp o iw a organicznego. B ard zo c h a ra k te r y s ty c z n e j e s t ogólne p o ciem n ien ie m alo w id eł, sp o w o d o w a n e z m ian a m i ch e m ic zn y m i i fiz y c z n y m i w w a r s tw ie m a la rsk ie j (np. śc ie m n ie n ie m in ii n a p o w ie rz c h n i po d w p ły w e m gazów lu b s ta r z e n ie się w a rs tw y m a la rsk ie j). Po o s ta tn ie j w o jn ie z a b y te k zn a la z ł się p o d opieką I n s ty tu tu O c h ro n y Z ab y tk ó w . P ie rw s z e p ra c e re n o w a c y jn e rozpo częto w r. 1963, do r. 1967 w y k o n a n o re k o n s tr u k c ję a r c h ite k to n ic z ną. O d b u d o w an o ścian ę p o łu d n io w ą i s k le p ie n ie ko leb kow e, k ry ją c b u d o w lę d a c h e m d w u s p a d o w y m z p o c y n k o w an ej b la c h y m ie d z ia n e j. W c e -147
2. W i e l k i e T y r n o w o (Bułg aria ), c e r k i e w ś w . Jerzego, naos, f r a g m e n t m a l o w i d ł a w a p s y d z i e
2. W e l i k o T u r n o v o (Bulg aria ), S t. G eo rg e o r t h o d o x c h u r c h : n a o s — f r a g m e n t f r o m p a i n t i n g s i n t h e apse lu w y e lim in o w a n ia poziom ego ru c h u te re n u , p o w o d u ją c e g o d alsze s p ę k a n ia m u ru , w r. 1970 ro zp o częto w z m a c n ia n ie w sc h o d n ie j części c e rk w i za p o m o cą w ie lk ic h szy n m e ta lo w y c h . W ięk sze ro z su n ię c ia w m u rz e u z u p e łn ia s ię żyw icą ep o k sy d o w ą . K o n se rw a c ję m a lo w id e ł ścien n y c h p ro w a d z i się od ro k u 1969. P o le g a ona p rz e d e w sz y s tk im n a u s u w a n iu c e m e n to w y c h kitów , oczy szczan iu p o w ie rz c h n i m alo w id eł, p o d k le ja n iu p ę c h e rz y , k ito w a n iu b rzeg ó w i m n ie j szych u b y tk ó w .
B. ID E N T Y F IK A C J A B A R W N IK Ó W
B a rw n ik i id e n ty fik o w a n o m ik ro sk o p o w o w św ie tle o d b ity m lu b p rz ech o d zący m , a ta k ż e za
pom ocą re a k c ji ch e m ic zn y ch (an aliza k ro p lo w a i m ik ro k ry sta lo sk o p o w a ). W y k ry te b a rw n ik i w p ró b k a c h p o ch o d z ący c h z o b u p o m ieszczeń c e rk w i zasadn iczo n ie ró ż n ią się. Z b a rw n ik ó w p o ch o d z en ia n a tu ra ln e g o w y s tę p u ją p rz e d e w sz y stk im u g ry o ró ż n y m z a b a rw ie n iu , c z e r w ie ń żelazow a, ziem ia zielona, b iel w a p ie n n a i ziele ń m a la c h ito w a . T ej o s ta tn ie j u ży w an o w y łą c z n ie w m ie sz a n in ie z in n y m i b a rw n ik a m i p rz y m a lo w a n iu sza t, p rz y czym w y s tę p u je o n a ty lk o w m a lo w id ła c h n a rte k s u . J e d y n y m b a r w
n ik ie m p o ch o d zen ia organ iczn eg o je s t cz e rń w ęglo w a, a ze s z tu c z n ie o trz y m a n y c h m in ia (P b 30 4). B a rw n ik i n ie b ie s k ie z a stą p io n e z o sta ły m ie sz a n in ą b ie li w a p ie n n e j i cz ern i lu b ty lk o cz ern ią, k tó ra n a b ia łe j p o w ie rz c h n i ty n k u p rz y b ie ra c ie m n o g ra n a to w e z a b a rw ie n ie . N ie w ie lk a liczba u ż y ty c h b a rw n ik ó w n ie p o w o d u je b y n a jm n ie j zu b o ż en ia k o lo ry tu . Z ró ż n ic o w an ie k o lo ry s ty c z n e u zy sk a n o za pom ocą ró ż n o ro d n y c h m ie s z a n in b a rw n y c h . C. ID E N T Y F IK A C J A S P O IW A W A R S T W Y M A L A R S K IE J C elem o k re ś le n ia ro d z a ju spoiw a p rz e p ro w a d z o no w s tę p n e p ró b y n a obecność b iałek . P ró b a n in h y d ry n o w a w y p a d ła d o d atn io , św iad cząc o obecności s u b s ta n c ji b ia łk o w y c h w w a rs tw ie m a la rsk ie j. T e n f a k t z a su g e ro w a ł p rz e p ro w a d z e n ie dalszy ch , szczegółow ych b a d a ń m a ją c y c h na ce lu bliższe o k re śle n ie ro d z a ju spoiw a zaró w n o b iałk ow ego , ja k i w ęglo w o d an o w eg o . P o n ie w aż w o k re sie p o w s ta n ia p o lic h ro m ii często s to so w a n o w m a la rs tw ie śc ie n n y m spoiw o o p a rte n a k le ju ro ś lin n y m lu b m ie sz a n in ie k le ju ro ś lin nego z żó łtk ie m ja jk a 10, w p ie rw sz y m rz ęd zie
10 A. W. W i n n e r , o.e., s. 197— 201; — H e r m e n e j a D io n izo sa, o.e., § 68.
3. W i e l k i e T y r n o w o (Bułgar ia), c e r k i e w ś w . J erz ego, a p sy d a , W i e l k a P a n a g i a 3. W e l i k o T u r n o v o (Bulgar ia), S t. G eo rg e o r t h o d o x c hurch: a p s e — “ G r e a t P a n a g y ”
4. W i e l k i e T y r n o w o (B ułg aria ), c e r k i e w św. J erz ego, n a r t e k s — ściana z a c h o d n i a , G o d y w K a n i e G a l i l e j s k i e j ( f r a g m e n t) ; z n i s z c z e n ia p o w s t a ł y n a s k u t e k k r y s t a l i z a c j i soli m i n e r a l n y c h na p o w i e r z c h n i m a l o w i d e ł 4. W e l i k o T u r n o v o (B ulg aria ), S t. G e o rg e o r t h o d o x c h u r c h : n a r t h e x — w e s t w a ll, “W e d d i n g in G alilee"; d e s t r u c t i o n s c a u s e d as a r e s u l t o f salt c r y s t a l l i z a t i o n o n t h e p a i n t i n g s u r fa c e p o d ję to b a d a n ia c h ro m a to g ra fic z n e , z m ie rz a ją ce do w y k ry c ia cu k ró w w y s tę p u ją c y c h w k le ja c h ro ś lin n y c h u . 1. B a d a n ia n a obecność c u k ró w p ro s ty c h A n a liz ie p o d d an o p ró b k i pocho d zące z cz erw o nego o b ra m o w a n ia sce n i u g ro w eg o p o d m alo w a n ia w n ao sie (m inia, u g ie r n a tu ra ln y ) oraz z cz arn e g o tła w n a r te k s ie (czerń w ęglow a). H y d ro liz a ty p ró b e k w 4n H 2S 0 4 (6 godzin w 110°C) po z o b o ję tn ie n iu w ę g la n e m b a r u i p r z e są c z e n iu o d p a ro w y w a n o d o su c h a w t e m p e r a tu r z e 50°C, a n a s tę p n ie su c h ą p ozo stałość ro z p u szc zan o w 80°/o alk o h o lu etylow ym .* W te n sposób p rz y g o to w a n e ro z tw o ry n an o sz o n o n a w ie lo p a sk o w e a rk u s z e b ib u ły W h a tm a n n r 1 i ro z w ija n o trz y k r o tn ie w u k ła d z ie o c ta n e ty lu + p iry d y n a + w oda (3,6:1:1,15). P o ro z w in ię c iu c h ro m â t o g ra m y w y w o ła n o f ta la n e m a n ili ny. U z y sk a n o w y n ik n e g a ty w n y — za ró w n o w ś w ie tle b iały m , ja k i w p ro m ie n ia c h U V nie s tw ie rd z o n o śladów ża d n y c h c u k ró w p ro sty c h , oo a b so lu tn ie w y k lu c z a m ożliw ość w y s tę p o w a -11 Z. B r o c h w i c z , A n a l i z a c h r o m a t o g r a f i c z n a k l e j ó w r o ś l i n n y c h w z a b y t k o w y c h m a l o w i d ł a c h ś c i e n n y c h , „ M a te ria ły Z a c h o d n io - P o m o rs k ie ”, X , (1964), s. 427— 530. 5. W i e l k i e T y r n o w o (Bułgaria), c e r k i e w św . J erz ego, n a r t e k s — śc iana w s c h o d n ia , K o l e g i u m A p o s t o ł ó w ( f r a g m e n t), łu s z c z e nie i p r o s z k o w a n i e się w a r s t w y m a l a r s k i e j 5. W e l i k o T u r n o v o (Bulgaria), S t. G eo rg e o r t h o d o x ch u rch : e a s t w a ll, “A G r o u p o f A p o s t les", t h e f l a k i n g a n d p o w d e r in g p a i n t e d la y e r
nia k le jó w ro ślin n y c h w b a d a n y c h p ró b k a c h po lichrom ii.
2. B ad an ia n a obecność h y d rö k s y p ro lin y
Po w y e lim in o w a n iu m ożliw ości w y stę p o w a n ia k lejó w ro ślin n y c h p rz e p ro w a d z o n o b a d a n ia na obecność h y d r o k s y p r o lin y 12 — a m in o k w a su c h a ra k te ry s ty c z n e g o d la k le jó w g lu ty n o w y c h , a n ie w y s tę p u ją c e g o w sp o iw ie ja jo w y m i k a zeino w ym . W lite ra tu rz e , o m a w ia ją c e j X V II- w ieczn ą te c h n ik ę m a la rs tw a ścien n eg o n a t e r e n ie R o s ji18, z n a jd u je m y w z m ia n k i o p o w szech n y m sto so w an iu ja k o sp o iw a k le ju g lu ty n o w e - go o ra z e m u lsji żó łtk o w ej. W z m ia n k i t e n ie m ó w ią je d n a k , czy spoiw a te sto so w an e b y ły r a zem w m iesza n in ie. Do b a d a ń u ż y to n a s tę p u ją c y c h p ró b e k w a rs tw y m a la rs k ie j: z n a o su — u g ro w e p o d m alo w an ie (u g ier n a tu ra ln y ), zielo n e tło (ziem ia zielona), c z e rw o n e o b ra m o w a n ie sc e n (m inia); i z n a r te k s u — u g ro w e p o d m alo w a n ie (ug ier n a tu ra ln y ), zielo n a s z a ta (ziem ia zielona), c z a rn e t ło (czerń w ęglow a).
B a d a n e p ró b k i i s u b s ta n c ję w z o rc o w ą (ż e la ty na w ilości 20 m g) h y d ro liz o w a n o za pom ocą 5 m l 6n H 2S 0 4 w te m p e r a tu r z e 110°C, w c ią g u 24 godzin. H y d ro liz a ty zo b o ję tn io n o w ę g la n e m b a r u do pH 6,7— 7,0. P rz e są c z ż e la ty n y o d p a ro w a n o d o su c h a w te m p e r a tu r z e 50°C, zaś po z o stałe przesącze, p o chodzące z h y d ro liz a tó w p ró b e k p o lich ro m ii, odsalan o za pom ocą k a tio - n itu A m b e rlit I R - 120 (m e to d ą sta ty c z n ą ) p rzez 1 godzinę. A m in o k w asy e lu o w a n o 10% a m o n ia k iem , a n a stę p n ie e lu a ty -odparow yw ano do s u ch a w te m p e r a tu r z e 50°C i ich su c h e p o z o sta łości ro zpuszczano w 1 m l 80% a lk o h o lu e ty lo w ego. A lkoholow e ro z tw o ry h y d ro liz a tó w n a noszono na w ie lo p a sk o w e a rk u sz e b ib u ły W h a t m a n n r 1 w n a s tę p u ją c e j ilości: a) 0,02 m l d la ż e la ty n y , b) po 0,1 m l d la k a ż d e j z b a d a n y c h p ró b e k w a rs tw y m a la rsk ie j, n a s tę p n ie ro z w ija no w u k ła d z ie m b u ta n o + k w a s o cto w y + w o d a (60:15:25). W y su sz o n e c h ro m a to g ra m y z a n u rz a n o w 0,2% a c e to n o w y m ro z tw o rz e iz a ty n y , po czy m suszono w te m p e r a tu r z e 80°C p rzez 10 m in u t. N a stę p n ie c h ro m a to g ra m y w y w o ła n o za pom ocą aceto n o w eg o ro z tw o ru a ld e h y d u p -d w u m e ty lo a m in o b e n z o e so w e g o 14, pod k tó re g o w p ły w e m z n ik a ją w s z y s tk ie p la m y a m in o k w a sów, łącznie z p ro lin ą , a w m ie jsc u h y d ro k s y p ro lin y tw o rz y się cz erw o n o fio le to w a p lam a. W w y p a d k u b a d a n y c h w a rs tw m a la rsk ic h p la m y h y d ro k s y p ro lin y b v ły słab o w idoczne, w z w ią zk u z czym z a istn ia ła k o n ieczn o ść p o n o w n ego p rz e p ro w a d z e n ia an alizy . T y m ra z e m u ż y to w ięk sz y ch pod w z g lę d em w a g o w y m -nróbek i n an iesio n o n a b ib u łę m a k s y m a ln ą ilość ro z tw o ru (0,2— 0,3 m l). P o p o d w ó jn y m w y w o ła 12 A. C z i c z i b a b i n , „ P o d s ta w y c h e m ii o rg a n ic z n e j”, W a rs z a w a 1957, P W N , s. 714; h y d r o k s y p r o lin a s ta n o w i 14,5% z a w a rto ś c i a m in o k w a s ó w w b ia łk u k le j u g lu -ty n o w e g o . niu c h ro m a to g ra m ó w p la m y a m in o k w a su h y - d ro k sy p ro tlin y b y ły b a rd z o w y ra ź n e . Z a s k a k u ją c y w y n ik b a d a ń w a rs tw m a la rsk ic h z n a o su i n a r te k s u z a su g e ro w a ł u ży cie ja k o spoiw a k l e ju g lu ty n o w e g o , lecz nie ro z strz y g n ą ł o sta te c z n ie p ro b le m u w y stę p o w a n ia sp oiw a b ia łk o w e go. D alsze b a d a n ia p o szły w ięc w k ie ru n k u p o szu k iw a ń , czy 'kleje g lu ty n o w e b y ły w b a d a n y c h p o lic h ro m ia c h je d y n y m i w y łą c z n y m spo iw em .
3. S zczegółow a a n a liz a sp o iw a w b a d a n y c h p o lic h ro m ia c h
W czasie b a d a ń c h ro m a to g ra fic z n y c h p o słu żo n o się w z o rc o w y m i p ró b k a m i czy stej ż e la ty n y i je j m ie sz a n in a m i, z a w ie ra ją c y m i ja jk o całe i żó łtk o ja j k a w ró ż n y c h sto s u n k a c h o b jęto ścio w y ch , k tó r e m ia ły okazać się p om ocn e d la j e d n o z n a czn e g o o k re ś le n ia ro d z a ju u ż y teg o spo iw a. W ty m w y p a d k u zasto so w an o te c h n ik ę k rą ż k o w ą, p rz y k tó r e j p ro c es ro zd zielczy a m in o k w a sów p o leg a n a ich u k ła d a n iu się na k rą ż k u b i b u ły w p o s ta c i w sp ó łśro d k o w o u ło żo n y ch s tre f .
Z a le tą te j te c h n ik i je s t w ięk sz y sto p ień ro z d z ia łu am in o k w a só w o raz p ro m ie n is ty k ie ru n e k m ig ra c ji b a d a n y c h s u b s ta n c ji podczas ro z w ija n ia c h ro m a to g ra m ó w , k tó r y p o zw ala n a p r z e p ro w a d z e n ie id e n ty fik a c ji sk ład n ik ó w p o p rz ez w y w o ła n ie id e n ty c z n y c h w y c in k ó w k rą ż k a ró ż n y m i o d c z y n n ik a m i. D o b a d a ń u ż y to p ró b e k w z o rco w y c h o raz p ró b e k b a d a n e j p o lich ro m ii P ró b k i w z o rco w e : a) ż e la ty n a (20 m g) b) 6 % ro z tw ó r ż e la ty n y + 1/3 ob j. całego j a j a ku rz eg o , p rz e d te m d o b rz e ub itego . P o w y m ie sz a n iu ro z tw o ró w m ie sz a n in ę spoiw a n an iesio n o w c ie n k ie j w a r s tw ie n a p ły tę szk lan ą , n a s tę p n ie po c a łk o w ity m w y sc h n ię c iu b ło n do b a d a ń u ż y to naw ażiki w ilości 20 m g.
c) 6 % ro z tw ó r ż e la ty n y + 1/3 o b j. żó łtk a ja ja ku rz eg o . M ie sz a n in ę p rz y g o to w a n o ja k w y ż e j. D o b a d a ń u ż y to n a w a ż k i w ilości 20 m g. d) 6 % ro z tw ó r ż e la ty n y + 1/2 ob j. żó łtk a ja ja ku rz eg o . 'M ieszanin ę sp o iw a p rz y g o to w a n o ja k w y ż ej. D o b a d a ń u ż y to 20 m g p ró b k i w a rs tw y m a la rsk ie j: a) p ró b k a z p a r tii k a r n a c y jn e j — naos, b ) p ró b k a z p a r tii k a r n a c y jn e j — n a rte k s , c) p ró b k a z n a p is ó w (biel w a p ie n n a ) — naos. H y d ro liz ę p ró b e k w z o rco w y c h o raz p ró b e k p o li ch ro m ii z o b ie k tu p rz e p ro w a d z o n o w an a lo g ic z n y sposób, ja k p rz y id e n ty fik a c ji h y d ro k s y p ro lin y . A lk o h o lo w e ro z tw o ry h y d ro liz a tó w , k a ż d y z osobna, n a n o sz o n o n a śro d k u języ czk a, w y cięteg o w śro d k u k rą ż k a b ib u ły c h ro m a to g ra ficzn ej W h a tm a n n r 1, zg od nie z k ie ru n k ie m w łó k ien . O g ó łem w ięc p rz y g o to w a n o d o ro z w i ja n ia 7 k rą ż k ó w . J a k o u k ła d ro z w ija ją c y z a sto so w an o m ie s z a n in ę an alo g iczn ą, ja k p rz y
13 A. W. W i n n e r , o.e., s. 201— 202.
14 10 g a ld e h y d u p -d w u m e ty lo a m in o b e n z o e s o w e g o ro z p u sz c z a się w 100 m l stę ż o n e g o k w a s u so ln eg o , po czym ro z tw ó r ro z c ie ń c z a się c z te ro k ro tn ie a c e to n e m .
r o z w ija n iu c h ro m a to g ra m ó w z h y d ro k s y p ro li- n ą. P o ro z w in ię c iu i w y s u sz e n iu k aż d eg o k r ą ż k a z g ó rn e j części w y c ię to po d w a p a s k i (3 X 1 4 cm ), k tó r e w y w o ła n o n a s tę p n ie w d w ó c h ró ż n y c h o d cz y n n ik a ch : a) p a s e k p ie rw s z y — w 0,2% a c e to n o w y m ro z tw o rz e in in h y d ry n y w te m p e r a tu r z e p o k o jo w ej (z im n y te s t n in h y d ry n o w y ). W w y n ik u re a k c ji w y s tą p iły fio le to w e s tr e f y g r u p a m in o k w a so - w y c h , je d y n ie ty lk o p ro lin a , b ęd ą ca im in o k w a - sem , u w id o c z n iła się ja k o żó łta p la m a . P o u p ły w ie 4 g o d zin p a sk i c h ro m a to g ra m ó w u trw a lo n o u trw a la c z e m m ied zio w y m . W sz y stk ie s tre f y g r u p am in o k w a so w y c h , z w y ją tk ie m p ro lin y , p r z y b r a ły z a b a rw ie n ie czerw o n e.
b) p a s e k d r u g i — w 0,2% a c e to n o w y m ro z tw o rz e iz a ty n y z d o d a tk ie m lo d o w ateg o k w a s u oc to w e g o w ilości 4 % o b jęto ścio w o w sto s u n k u do ro z tw o ru iz a ty n y . P o u lo tn ie n iu się ro z p u sz c z a ln ik a w te m p e r a tu r z e p o k o jo w ej p ask i o g rz e w a n o w te m p e r a tu r z e ’80°C w ciąg u 10 m in u t. P la m a p ro lin y w y s tą p iła w p o sta c i in te n s y w n ie n ie b ie sk ie j.
P a s k i p ie rw sz e , w y w o ła n e n in h y d ry n ą , p o d d a no p o m ia ro m d e n s y to m e try c z n y m p rz y u ży c iu f il tr u zielonego, n a to m ia s t p a s k i w y w o ła n e iza- ty n ą — p r z y u ży c iu f iltr u p o m ara ń czo w eg o . W p rz y p a d k u o sta tn ic h p a sk ó w p o m ia ry d e n s y to - m e try c z n e w y k o n a n o n a ty c h m ia s t p o w y w o ła n iu , p o n ie w a ż — ja k w y k a z a ły n asz e b a d a n ia — z u p ły w e m czasu n ie b ie sk a b a rw a p ro li n y tra c i in te n sy w n o ść (blednie). K rz y w e u z y s k a n e n a d e n s y to g ra m a c h , o d p o w ia d a ją c e p o szc zeg ó ln y m stre fo m g ru p am in o k w aso w y ch , p la n im e tro w a n o . P o n ie w a ż p o ró w n a n ie ilościo w e p ro lin y w sto su n k u do w y b ra n y c h g ru p a m in o k w a so w y c h n a c h ro m a lto g ram ach w y w o ła n y c h n in h y d r y n ą n ie d a ły z a d o w a la ją c y c h w y n ik ó w , o sta te c z n e b a d a n ia p o ró w n a w c z e w y
k o n an o w y łą c z n ie n a d e n s y to g ra m a c h z c h ro m a to g ra m ó w n in h y d ry n o w y c h . W ty m w y p a d k u u sta lo n o w z a je m n e s to s u n k i ilo ścio w e III s tr e f y am inokw a-sow ej (g licy n a + k w a s a s p a ra g in o w y + s e ry n a ) do trz e c h in n y c h s tr e f a m in o k w aso w y ch , w y s tę p u ją c y c h w dość d u żym stę ż e n iu , a m ia n o w ic ie do s tr e f y V (a la nina), V III (try p to fa n + w a lin a + m e tio n in a ) i IX (izo leu cy n a + f e n y lo a la n in a ) 15. J a k w y k a zały p o m ia ry , ża d n e z ty c h w z a je m n y c h s to s u n ków ilościow ych n ie o d p o w ia d a ią S tosunkom ilo ścio w y m w y s tę p u ją c y m w h v d ro liz a c ie czy steg o k le ju g lu ty n o w e g o (ż elaty n a). B io rą c pod u w ag ę p o p rz e d n ie w y k ry c ie h v d ro k s v p ro lin v w p ró b k a c h b a d a n e j p o lic h ro m ii m o żn a p r z y puszczać, że m a m y do c z y n ie n ia z m ie sz a n in ą dw óch spoiw w y s tę p u ją c y c h w b liżej n ie o k re ś lo n y ch p ro p o rc ja c h , a m ian o w icie k le ju g lu ty n o w eg o i su b s ta n c ji b ia łk o w e j x. P e w n e ro z -15 N u m e ra c ję g r u p a m in o k w a s o w y c h p r z e p r o w a d z o n o w k ie r u n k u m ig ra c ji u k ła d u ro z p u s z c z a ln ik ó w , p o cząw szy od jęz y c z k a . 18 A. W. W i n n e r , o.e., s. 201— 203.
b ieżn o ści w e w z a je m n y c h sto su n k a c h ilościo w y c h g ru p am in o k w aso w y ch , ja k ie s tw ie rd z o no w h y d ro liz a ta c h p ró b e k z n ao su i n a r te k s u , w s k a z y w a ły b y n a to, że spo iw a te ró ż n ią się m ię d z y sobą, a w ięc — że w m iesza n in a ch ty c h sp o iw w y s tę p u ją o d m ien n e nieco p ro p o rc je — k le j g lu ty n o w y i s u b s ta n c ja b iałk o w a x . N a j b a rd z ie j p o ró w n y w a ln a z w z o rco w y m i p ró b k a m i m ie s z a n in je s t p ró b k a z k a r n a c ji w n a r te k - sie. J e j sk ład a m in o k w a so w y zbliżo ny je s t n a j b a rd z ie j do m ie sz a n in y w zo rco w ej, złożonej z
6 % k le ju g lu ty n o w e g o i 1/2 ob jęto ści żó łtka ja jk a .
P ró b k i spoiw a p o lich ro m ii z nao su o d b ieg ają w y ra ź n ie o d w zorców , n a le ż y je d n a k p rz y ją ć , że i tu ró w n ie ż obo k k le ju g lu ty n o w e g o w y s tę p u je w m ie s z a n in ie spoiw o ja jo w e (żółtko), t y l ko b y ć m oże w w ięk szej ilości, niż w n a rte k s ie . D o d a tk o w o jeszcze p o ró w n a n o w y n ik i p la n im e - try c z n e z b a d a n y c h p ró b e k z w y n ik a m i p la n i- m etry czn ym d , ja k ie u z y sk a n o z c h ro m a to g ra m ów cz y ste g o żó łtk a ja jk a i stw ierd zo n o , że p rz y z w ię k sz a n iu ilości żó łtk a w m iesza n in ie sp o iw w y n ik i p la n im e try c z n e zbliżać się b ę d ą do w y n ik ó w , ja k ie u z y sk a n o z b a d a n y c h p r ó bek . Z b a d a ń ty c h p ły n ie o c z y w isty w niosek, że spoiw o w a rs tw y m a la rs k ie j w n ao sie je s t b a r d z ie j „ tłu s te ” , tzn. m ie sz a n in a spoiiwa z a w ie ra w ięcej żó łtk a, n iż sp o iw o w n a rte k s ie . O d m ien n y c h a ra k te r w a rs tw m a la rs k ic h i s ta n z a c h o w a n ia m alo w id eł w n a o sie i w n a rte k s ie w sk a z u je ró w n ie ż n a to, że sp o iw a w ty c h dw óch p o m ieszczen iach w y ra ź n ie ró ż n ią się m ięd zy so bą. M alo w idła w n ao sie są le p ie j zach ow ane, ich g am a k o lo ry sty c z n a je s t ciem n a i b a rd z ie j n asy c o n a, n a to m ia s t w n a r te k s ie w a rs tw a m a la rs k a m a k o lo r ja sn y , p o w ie rz c h n ię m a to w ą i w a rs tw ę ła tw ie j z m y w a ln ą p o d w p ły w e m w o dy. A. W. W in n e r 16, n a p o d sta w ie s ta ry c h m a te r ia łów źró dło w ych , w y m ie n ia co p ra w d a k le je g lu ty n o w e ii spo iw a jajo w e, n ig d y je d n a k ja k o m iesza n in ę , s tą d te ż nasza h ip o te z a i w y n ik i b a d a ń w sk a z u ją c e n a m ożliw ość w y stę p o w a n ia ta k ie g o sp oiw a w b a d a n y c h m alo w id łach , r z u c a ły b y n o w e św ia tło na tech n o lo g ie i te c h n ik i m a la rs tw a b iz a n ty jsk o -ru sk ie g o . W celu p o tw ie rd z e n ia h ip o te z y i w y n ik ó w an a liz y ch ro m a to g ra fic z n e j p rz e p ro w a d z o n o d o d atk o w o p ró b ę r e k o n s tr u k c ji tech n o lo g ic z n e j w y żej w y m ie n ia n e j m ie sz a n in y spoiw . J a k w iadom o, ro z tw ó r k le ju g lu ty n o w e g o szybko tę ż e je i u n iem o żli w ia m a lo w a n ie w d łu ż sz y m czasie, d lateg o też do celó w m a la rsk ic h p o w in ie n b y ć u p rz ed n io u p ły n n io n y . K le j o trz y m a n y w ta k ie j p o staci n ie ż e lu je . Do o trz y m a n ia k le ju u n ły n n io n eg o sto so w a n o k ie d y ś słab e k w a sy o rg a n ic zn e (m .in. o ce t w in n y ) lu b za sa d y (w ap no gaszone bądź te ż p o taż — ro z tw ó r w ę g la n u p o tasu , o trz y m y w a n y z p o p io łu d rz e w n e g o p rz ez e k s tra k c je za p o m o cą w ody). W n asz y ch b a d a n ia c h do u p ły n n ie n ia k le ju g lu ty n o w e g o u ż y to w a p n a g aszo ne go (ciasto). W ty m ce lu 6 % ro z tw ó r k le ju g lu ty
n o w e g o (ż e la ty n a ) o g rz e w a n o w ciąg u 15— 20 m in u t z n ie w ie lk ą ilo ścią w a p n a , n a s tę p n ie ro z tw ó r p o zo staw io n o n a k ilk a g o dzin w te m p e r a tu r z e p o k o jo w e j d o w y k la ro w a n ia . W ty m cza sie c ia s to w a p ie n n e osadziło się n a d n ie n a c z y nia, a ro z tw ó r s ta ł się p ły n n y i k la ro w n y , n ie ż e lu ją c y w te m p e r a tu rz e p o k o jo w ej.
W zorcow e p ró b k i m o n o ch ro m ii (ugier), w y k o n a n e p r z y u ży c iu u p ły n n io n e g o k le ju g lu ty n o - w ego, o k az ały się m ało elasty c zn e, b a rd zo ja s ne i ła tw o ro z m y w a ją c e się pod w p ły w e m w o dy. P o d o d a n iu sp o iw a żółtk ow ego w ró ż n y c h ilo ściach o b jęto ścio w y c h w s to s u n k u do ro z tw o ru k le ju (1/2 cz. i 1/3 cz.) w a rs tw y m a la r sk ie s ta ły się b a rd z ie j p la sty c z n e , p r z y b ra ły c ie m n ie jsz e , in te n s y w n ie js z e z a b a rw ie n ie , a po p e w n y m czasie w y ra ź n ie z m a la ła ic h ro z p u sz czalność p o d w p ły w e m w ody. J a k w iadom o, p rz y u ż y c iu sam ej e m u lsji żó łtk o w ej m a lu je się tru d n o , szczególnie w te d y , g d y m o d e lu n e k w y m a g a w ie lo k ro tn e g o n a k ła d a n ia fa rb y . W m a la r s tw ie w ło sk im , ja k w iem y , m o d elo w an o d la te g o k re s k ą . T ru d n e je s t ró w n ie ż m o d e lo w a n ie p rz y u ż y c iu u p ły n n io n e g o k le ju g lu ty n o w e - go, b o w ie m w a rs tw y sp o d n ie, n a k tó ry c h się m o d e lu je , ła tw o u le g a ją ro z m y ciu . M iesza n in a ty c h d w ó c h spóiw — k le jo w e g o i e m u ls y jn e go — s p ra w ia , że m a lo w a n ie je s t ła tw ie jsz e , w a r s tw y le p ie j w y sy c h a ją , s ta ją się tru d n ie j z m y w a ln e , p o g łęb ia się ic h b a rw a i w re szcie — co je s t z r e s z tą b a rd z o is to tn e — są b a rd z ie j e la sty czn e , n iż w a rs tw y u z y s k a n e z sam ego u p ły n
n io n eg o k le j u g lu ty n o w eg o .
B a d a n ia tech n o lo g ic z n e w p e łn i w ię c w y k a z a ły celow ość u ży cia m ie sz a n in y w y ż ej w y m ie n io n y c h sp o iw w p ro c esie m a lo w a n ia X V II-w ie c z - n y c h m a lo w id e ł śc ie n n y c h w W ie lk im T y m o w ie. D. A N A L IZ A JA K O Ś C IO W A I IL O Ś C IO W A S K Ł A D U T Y N K Ó W 1. M eto d a b ad a w cz a
W b a d a n ia c h n ad sk ła d e m ja k o ścio w y m i ilo ś ciow ym ty n k ó w w y k o rz y sta n o m e to d ę m ik ro skopow ą, k tó rą w p e tro g ra fii o k re śla się n a z w ą a n a liz y m ik ro m e try c z n e j, g e o m e try c z n e j b ąd ź te ż p la n im e try c z n e j. P rz e p ro w a d z o n o n ie ty lk o jak o śc io w e ro z p o zn an ie sk ład n ik ó w , a le ró w n ie ż w y k o n a n o szczegółow e p o m ia ry p la n i m e tr y cz n e p ły te k cien k ic h w ce lu u s ta le n ia ilościow ego sk ła d u w p ro c e n ta c h o b ję to śc io w ych. W sz y stk ie ty n k i, p rz e z n a c z o n e do w y k o n a n ia z n ic h p ły te k cien k ic h , u tw a rd z o n e zo s ta ły p rz e d te m żyw icą ep o k sy d o w ą w ro z tw o
-17 S z lify c ie n k ie w y k o n a n o w I n s ty tu c ie G e o lo g icz n y m U W ( la b o r a n t P. S ięga). P rz e d ich w y k o n a n ie m p r ó b k i u tw a rd z o n o 40% ro z tw o r e m ż y w icy e p o k sy d o w e j (E p i d ia n 5) w to lu e n ie + 12% u tw a rd z a c z a T Ę C Z A . 18 A. O b e r e , Z a s t o s o w a n i e m i k r o s k o p o w y c h m e t o d p e t r o g r a f i c z n y c h w p r a c a c h n a d k o n s e r w a c j ą z a b y t -T a b e 1 a 4. U p ro sz c z o n y sk ła d w y jś c io w y z a p r a w u ż y ty c h do w y k o n a n ia ty n k ó w g ó rn y c h (w a rs tw w ie r z c h n ic h ) w n a o sie , n a r te k s ie o ra z w p rz e jś c iu łą c z ą c y m o b y d w ie części, o b lic z o n y n a p o d s ta w ie w y n ik ó w z a w a r ty c h w ta b e li 3 (w częściach o b ję to śc io w y c h ) N r p r ó b e k M i e j s c e p o c h o d z e n i a p r ó b e k "o E S n У, « te ft и b >> „ •C /—t o U 3 U U CQ ë ü W łó k n a , ln ia n e i ! s ło m a O g ó łe m 1 2 3 4 5 6 1 10 32 42 43 N a o s ś r e d n i a z p o m i a r ó w 5 p r ó b e k 7,30 2,30 0,40 10,00 44 P r z e j ś c i e z n a o s u d o 45 n a r t e k s u ś r e d n i a z p o 7,10 1,90 1,00 10,00 m i a r ó w 2 p r ó b e k 46 47 N a r t e k s 51 ś r e d n i a z p o m i a r ó w 5 6,90 2,40 0,70 10,00 58 p r ó b e k 61 *) W li c z o n o : F e 2O s, z i a r n a k w a r c u i s k a l e n i , o k r u c h y c e r a m i c z n e .
rz e 17. W b a d a n ia c h posłu żon o się m ik ro sk o p e m p o la ry z a c y jn y m (m in era lo g ic zn y m ) M IN -8, p r o d u k c ji ra d z ie c k ie j. B ad a n ia n a d sk ła d e m ilo ś cio w y m p rz e p ro w a d z o n o za pom ocą p la n im e trii l i n io w e j 18.
W ra m a c h b a d a ń m ik ro sk o p o w y c h p ły te k c ie n k ic h w y k o n a n o n a s tę p u ją c e o b se rw a c je , p o m ia r y i opisy: oznaczono p la n im e try c z n ie s k ła d m in e r a ln y ty n k ó w ; z m ie rz o n o w ielk o ść o k r u chów w a p ie n ia p ie rw o tn e g o , u s ta la ją c n a te j p o d sta w ie jeg o fra k c je ; w a n a lo g ic zn y sposób z m ierzo n o o k ru c h y c e ra m ic z n e i n a p o d s ta w ie o b se rw a c ji m ik ro sk o p o w y c h u sta lo n o ic h c h a r a k te ry s ty k ę ; oznaczono p la n im e try c z n ie w ie l kość n ie lic z n ie w y s tę p u ją c y c h z ia rn k w a rc u , o k ru c h ó w k w a rc y to w y c h i z ia r n sk alen i; m e to d ą m ik ro sk o p o w ą u sta lo n o ró w n ie ż sto p ie ń o b to c z e n ia w sz y s tk ic h z ia rn p iask u , w y m ie n io n y c h w p u n k c ie p o p rz ed n im . P rz y u s ta la n iu s to p n ia o b to cze n ia z ia rn p o s łu giw an o się za sad am i p rz y ję ty m i w p e tr o g ra fii 19, k tó r e w y ró ż n ia ją c z te ry p o d sta w o w e sto p n ie Obtoczenia: b ard zo d o b ry s to p ie ń o b to c z en ia w y k a z u ją z ia rn a o k rą g łe , o w a ln e , n ie m a ją c e ża d n y c h o s try c h z a ła m a ń n a p o w ie rz c h ni; d o b ry sto p ie ń o b to czen ia w y k a z u ją z ia rn a z a o k rąg lo n e, m a ją c e je d n a k z a ła m a n ia p o w ie rz c h n i; z ia rn a sła b o obto czo ne m a ją liczn e z a ła m a n ia p o w ierzch n i, je d y n ie ty lk o n a ro ż a s ą k ó w ; (w :) Z a g a d n i e n i a t e c h n o l o g ic z n e k o n s e r w a c j i m a l o w i d e ł ś c i e n n y c h , „ B ib lio te k a M u z e a ln ic tw a i O c h ro n y Z a b y tk ó w ”, s e r ia B , t. X I, W a rs z a w a 1965, s. 69— 78. 19 A. O b e r e , o.e., s. 69—78.
T a b e l a 5. W ielk o ść o k ru c h ó w w a p ie n ia p ie rw o tn e g o w y s tę p u ją c y c h w ty n k a c h d o ln y c h (w a rs tw a c h sp o d n ic h ) o raz w ty n k a c h g ó rn y c h ( w a rs tw a c h w ie rz c h n ic h ), p o c h o d z ą c y c h z n a o su , n a r t e k s u o ra z z p rz e jś c ia łą cz ąceg o o b y d w ie części, o b lic z o n a n a p o d s ta w ie a n a liz y m ik ro s k o p o w e j p ły te k c ie n k ic h (w p ro c e n ta c h o b ję to śc io w y c h )
N r p r ó b e k M i e j s c e p o c h o d z e n i a p r ó b e k R o d z a j t y n k ó w P y ł 0 ,0 — 01 m m o k r u c h y d r o b n e 0,1 — 0,5 m m O k r u c h y ś r e d n ie 0,5 — 2 ,0 m m o k r u c h y d u ż e 2,0 — 5,0 m m R a z e m M a k s y m a ln e r o z m i a r y o k r u c h ó w w m i k r o n a c h 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. 10. 32. 42. 43. N a o s ś r e d n i a z p o m i a r ó w 5 p r ó b e k t y n k i g ó r n e ( w a r s t w y w i e r z c h n i e ) 65,34 32,66 1,84 0,16 100,00 2175 t y n k i d o l n e ( w a r s t w y s p o d n i e ) 60,00 38,00 2,00 - 100,00 1500 44. 45. P r z e j ś c i e z n a o s u d o n a r t e k s u ś r e d n i a z p o m i a r ó w 2 p r ó b e k t y n k i g ó r n e w a r s t w y w i e r z c h n i e 71,00 28,50 0,50 - 100,00 750 t y n k i d o l n e ( w a r s t w y s p o d n ie ) 63,25 33,50 2,25 1,00 100,00 3075 46. 47. 51. 58. 61. N a r t e k s ś r e d n i a z p o m i a r ó w 5 p r ó b e k t y n k i g ó r n e ( w a r s t w y w i e r z c h n i e ) 63,50 34,00 2,50 - 100,00 1500 t y n k i d o l n e ( w a r s t w y s p o d n i e ) 61,90 34,90 2,90 0,30 100,00 3480 T a b e l a 6. W ielk o ść o k ru c h ó w c e ra m ic z n y c h w y s tę p u ją c y c h w ty n k a c h d o ln y c h (w a rs tw a c h sp o d n ic h ) o ra z w t y n k a c h g ó rn y c h (w a rs tw a c h w ie rz c h n ic h ), p o c h o d z ą c y c h z n a o su , n a r t e k s u o ra z z p rz e jś c ia łąc z ą c e g o o b y d w ie części, o b lic z o n a n a p o d s ta w ie a n a liz y m ik ro s k o p o w e j p ły te k c ie n k ic h (w p ro c e n ta c h o b ję to śc io w y c h )
N r p r ó b e k M i e j s c e p o c h o d z e n i a p r ó b e k R o d z a j t y n k ó w P y ł 0,0 — 01 m m O k r u c h y d r o b n e 0.1 — 0,5 m m O k r u c h y ś r e d n ie 0,5 — 2,0 m m O k r u c h y d u ż e 2,0 — 5,0 m m R a z e m M a k s y m a ln e r o z m ia r y o k r u c h ó w w m ik r o n a c h 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. 10. 32. 42. N a o s ś r e d n i a z p o m i a r ó w 5 p r ó b e k t y n k i g ó r n e ( w a r s t w y w i e r z c h n i e ) - - - - - -4 3. t y n k i d o l n e ( w a r s t w y s p o d n ie ) 16,50 78,00 5,50 100,00 2685 44. 45. P r z e j ś c i e z n a o s u d o n a r t e k s u ś r e d n ia z p o m i a r ó w 2 p r ó b e k t y n k i g ó r n e ( w a r s t w y w i e r z c h n i e ) - - - - -t y n k i d o l n e ( w a r s t w y s p o d n i e ) 40,00 54,00 4,50 1,50 100,00 2130 46. 47. 51. 58. N a r t e k s ś r e d n i a z p o m i a r ó w 5 p r ó b e k t y n k i g ó r n e ( w a r s t w y w i e r z c h n i e ) 37.50 62 ,5 ) - 100,00 225 61. t y n k i d o l n e ( w a r s t w y s p o d n i e ) 32,75 59,25 7,50 0,50 100,00 4050 zao k rąg lo n e; z ia rn a o stro k ra w ę d z is te m a ją o stre , n ie z a o k rą g lo n e k ra w ęd zie . M ik ro sk o p o w ą an alizę ilo ścio w ą p ły te k cienkich, n ie z b ę d n ą dla ozn aczen ia sk ła d u ty n k ó w , p rz e p ro w a d zo n o d ro g ą m ie rz e n ia z ia r n za pom ocą o k u la r u za o p a trz o n e g o w p o d ziałk ę m ik ro m e try c z n ą . W k a ż d y m p re p a ra c ie m ierzono p rz e c ię tn ie 300 z ia rn , je d n a k w w ie lu w y p a d k a c h , g d y ty n k i o k a z a ły się n ie je d n o ro d n e pod w z g lę d em s k ła d u m in e ra ln e g o , m ie rz o n o n a ogół w ięc ej ziarn ,
n ie k ie d y do 600, u z y sk u ją c w te n sposób b a r d ziej o b ie k ty w n e w y n ik i. O k ru c h y w a p ie n ia p ie rw o tn e g o m ie rz o n o w liczbie po 200 ziarn , cz asam i 300 z ia rn , n a to m ia s t p o zo stałe sk ła d n i ki, a w ięc z ia rn a k w a rc u , o k ru c h y k w a rc y to w e , z ia rn a s k a le n i i o k ru c h y ce ram icz n e w ta k ie j ilości, w ja k ie j w y s tę p o w a ły one w p ły tc e c ie n k ie j. Z u w a g i n a to, że s k ła d n ik i te w y s tę p u ją w n iezn a czn e j ilości, s ta ra n o isię u ch w y cić je m o żliw ie w sz y stk ie , ab y w t e n sposób u zy sk ać
